<" 


~^'i 


'■*^J 


4^ 


^^i 


^r^. 


-VU' 


^^f'i 


W. 


^ 


w 


^j 


Presented  to  the 

LIBRARY  of  the 

UNIVERSITY  OF  TORONTO 

bythe 

INSTITUTE  FOR 

CHRISTIAN  STUDIES 


l<- 


^M0 


>r 


)^- 


*^-^ 


CECJL   yj^      TUIN  INGA 


E  VOTO  DORDRACENO. 


TO£)LiCHTi:r^a 


OP   DEN 


HEIDELBERGSOHEN  CATECHISMUS 


DOOR 


D".  A.  KUYPER. 


DERDE  DEEL. 


—'-3  <$fe  ^Ji^S^s^ 


"^cS^^S 


J.  A.  AVORMSER.  -  AMSTERDAM. 
1894. 


AUG  1  9  1997 


i^TYOFlS^ 


Ox 


ZONDAGSAFDEELINCt  XXVII. 


Yraag  93.    Is  dan  het  uiterlijk  waterbad  de  afwasscliinge  der  zonden  zelve? 

Antwoord.  Neen  het;  want  alleen  het  bloed  van  Jezus  Christus  en  de  Heilige  Geest 
reinigt  ons  van  alle  zonden. 

Vraag  Ï3.  Waarom  noemt  dan  de  Heilige  Geest  den  Doop  het  bad  der  wedergeboorte 
en  de  afwasschinge  der  zonden? 

Antwoord.  God  spreekt  alzoo  niet  zonder  groote  oorzaak;  namelijk  niet  alleen  om  ons 
daarmede  te  leeren,  dat,  gelijk  de  onzuiverheid  des  lichaams  door  het  water,  alzoo 
ook  onze  zonden  door  het  bloed  en  den  Geest  van  Jezus  Christus  weggenomen 
worden,  maar  veelmeer,  dat  Hij  ons  door  dit  Goddelijk  pand  en  waarteeken  wil 
verzekeren,  dat  wij  zoo  waarachtiglij k  van  onze  zonden  geestelijk  gewasschen  zijn, 
als  wij  uitwendig  met  water  gewasschen  worden. 

Vraag  34.    Zal  men  ook  de  jonge  kinderen  doopen? 

Antw^oord.  Ja;  want  mitsdien  zij  alzoowel  als  de  volwassenen  in  het  Verbond  Gods  en 
in  zijne  gemeente  begrepen  zijn,  en  dat  hun  door  Christus'  bloed  de  verlossing  van 
de  zonden  en  de  Heilige  Geest,  die  het  geloof  werkt,  niet  weiniger  dan  aan  den  vol- 
wassenen toegezegd  wordt,  zoo  moeten  zij  ook  door  den  Doop,  als  door  het  teeken 
des  Verbonds,  der  Christelijke  Kerke  ingelijfd  en  van  de  kinderen  der  ongeloovigen 
onderscheiden  worden,  gelijk  in  het  Oude  Verbond  of  Testament  door  de  besnijde- 
nisse  geschied  is,  voor  dewelke  in  het  Nieuwe  Verbond  de  Doop  ingezet  is. 


EEKSTE  HOOFDSTUK. 


Maar  Jezus  zeide:  Laat  af  van  de  kinderkens,  en 
verhindert  hen  niet  tot  mij  te  komen :  want  derzulken 
is  het  koninkrijk  der  hemelen. 

Matth.  19:  14. 


Het  vraagstuk  van  den  kinderdoop  hangt  voor  ons  niet  saam  met  de 
onmisbaarheid  van  het  Doopsacrament  ter  zaligheid.  De  Gereformeerde 
kerken  toch  hebben  nooit  de  stelling  onderschreven,  dat  de  ontstentenis 
van  het  Sacrament  iemand  van  de  eeuwige  zaligheid  zou  kunnen  uit- 
sluiten. Dit  kan  niet  om  Gods  vrymacht.  Het  is  ondenkbaar  en  volstrekt 
ongerijmd,    dat   de    Vader  van  alle  barmhartigneid,  wien  ook  in  zyn  ge- 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    I. 


nadewerkingen  de  almachtigheid  toekomt,  verhindert  zou  worden  in  iemand 
genade  te  werken,  overmits  het  Sacrament  te  zijnen  opzichte  verzuimd 
was.  Wel  is  God  de  Heere  vrij,  om  zelf  zijn  eigen  wei'kingen  aan  de  ge- 
nademiddelen te  binden,  maar  dan  ook  nog  blijft  Hij  als  God  steeds  boven 
zyn  wet  staan,  en  bindt  die  wet,  in  haar  hoedanigheid  van  wet,  alleen 
ons.  In  drieërlei  ligt  dus  hier  het  ware  standpunt  uitgedrukt.  Ten  eerste 
heeft  God  de  Heere,  krachtens  zijn  vrij  macht,  wel  terdege  eene  zijner 
bijzondere  genadewerkingen,  en  wel  eene  voor  ons  onmisbare  genadewer- 
king, aan  het  gebruik  van  het  Sacrament  gebonden.  Ten  tweede  zijn  wij 
diensvolgens  gehouden  deze  wet  te  eerbiedigen,  en  brengt  elk  verzuim 
van  het  Sacrament,  dat  uit  verachting  van  Gods  ordinantie  voortvloeit,. 
of  ook  verkeerd  gebruik  er  van,  óns  een  oordeel.  Dit  is  niet  enkel  zoo- 
ten opzichte  van  het  heilig  Avondmaal,  maar  evenzoo  ten  opzichte  van 
den  heiligen  Doop.  Maar  ten  derde  is  en  blijft  God  de  Heere  vrijmachtig,. 
om,  waar  buiten  onze  schuld  of  zonder  dat  we  het  weten,  het  genade- 
middel van  het  Sacrament  ongebruikt  bleef  of  misbruikt  wierd,  diezelfde- 
genadewerking die  Hij  anders  aan  het  Sacrament  bond,  alsdan  ook  sowder 
dit  instrument  in  ons  te  weeg  te  brengen.  Vandaar  dat  alle  superstitie 
ten  deze  moet  gemeden.  Ook  de  dienst  der  Sacramentenis  „niet  wederom 
tot  vreeze",  noch  tot  „angstvalligheden";  maar  strekt  juist  als  blijde, 
heerlyke  dienst  van  Gods  kinderen,  om  door  de  genieting  van  hooger  en 
inniger  liefde  de  vreeze  buiten  te  sluiten  en  ons  in  onze  angstvalligheden 
te  troosten. 

Uit  de  noodzakelijkheid  ter  zaligheid  van  den  heiligen  Doop  volgt  du& 
het  recht  en  de  plicht  van  den  kinderdoop  niet.  Wie  dat  staande  hield,. 
zou  hiermee  de  Gereformeerde  paden  verlaten  hebben. 

Neen,  de  kinderdoop  staat  of  valt  eeniglijk  en  uitsluitend  met  de  vraag,. 
of  alleen  volwassenen  dan  wel  ook  kinderen,  die  als  kinderen  sterven, 
zalig  worden.  We  konden  het  wel  dieper  opvatten  en  zeggen,  dat  de 
kinderdoop  hangt  aan  de  vraag  of  God  met  zijn  genade  alleen  in  vol- 
wassenen, of  ook  reeds  in  kinderen  werkt.  Maar  deze  tweede  vraag  ligt 
vanzelf  in  de  eerste  besloten,  en  zal  er  bij  uitkomen;  maar  om  overtui- 
gend te  spreken  is  het  raadzaam  en  meer  afdoende,  zoo  we  de  vraag  in 
den  eerst  aangeduiden  vorm  stellen.  Er  sterven  van  elk  geslacht  dat  ge- 
boren wordt  minstens  de  helft  der  menschen  weg,  eer  ze  tot  volle  klaar- 
heid van  hun  bewustzijn  ontwikkeld  zijn.  Voor  zyn  twintigste  jaar  is 
iemand  zelden  volwassen.  Onze  burgelij ke  wet  kent  zelfs  eerst  op  23- 
jarigen  leeftyd  iemand  het  recht  toe,  om  voor  zich  zelf  te  beslissen.  En 
nu  toont  de  statistiek,  dat  er  op  de  100  personen  die  in  ons  land  in  1886 
ten  grave  wierden  gedragen,   gestorven  zijn  TU  pet.  als  levenloos  aange- 


ZOND.   XXVII.    HOOFDSTUK   I. 


geven,  28  pet.  in  hun  eerste  levensjaar,  137c  pet.  in  hun  1  —  5  jaar,  4  pet. 
in  hun  5  —  14  jaar,  en  bijna  2  pet.  in  hun  15  —  20  jaar.  Van  1  —  20  jaar 
saam  dus  ruim  56  pCt.  der  gestorvenen.  En  ook  al  neemt  men  aan,  dat 
kinderen  van  hun  7e  a  8e  jaar  af  eenig  onderseheid  tusschen  goed  en 
kvv^aad  kennen,  dan  nog  is  het  aantal  personen,  die  van  hun  1  — 7e  jaar 
sterven,  ruim  45  op  de  100.  Wie  dus  een  ernstig  Christen  is,  moet  niet 
zeggen,  dat  de  quaestie  der  vroeg  wegstervende  kinderen  een  bijzaak  is. 
Dat  is  ze  niet.  Keeds  als  men  zieh  tot  een  leeftijd  van  7  a  8  jaar  bepaalt, 
betreft  deze  quaestie  bijna  de  helft  der  geboren  personen,  en  zoo  men 
iets  verder  gaat,  ruim  die  helft.  Het  is  derhalve  spel  met  het  heilige  en 
gemis  aan  ernst,  zoo  men  bij  de  bespreking  van  den  heiligen  Doop,  en  in 
het  algemeen  van  den  weg  der  zaligheid,  het  lot  van  de  helft  van  ons 
mensehelijk  geslaeht  buiten  rekening  laat,  om  alleen  op  de  andere  helft 
der  volwassenen  te  zien.  Dat  mag  men  niet  doen.  Want  al  is  het  vol- 
komen waar,  dat  alle  deze  levenloos  aangegeven  kinderkens,  en  deze 
wiehtjes,  die  in  hun  eerste  levensjaar  sterven,  voor  ons  in  het  leven  der 
wereld  niet  meerekenen,  het  spreekt  toch  vanzelf,  dat  ze  wel  terdege 
meerekenen  voor  God  den  Heere,  die  ze  schiep,  die  ze  deed  geboren  wor- 
den, en  ook  met  deze  menschelijke  personen  zijn  heiligen  raad  heeft.  Prent 
het  u  eenmaal  duidelijk  in,  dat  de  helft  der  geschapene  mensehen  weg- 
sterft zonder  ooit  tot  helder  bewustzijn  te  komen,  en  ge  voelt  opeens, 
hoe  onbarmhartig  en  redeloos  het  is,  zoo  dikwijls  ge  over  den  weg  des 
heils  spreekt,  geheel  deze  helft  van  ons  geslacht  buiten  rekening  te  laten. 
Onze  Gereformeerde  kerken  hebben  dit  dan  ook  nooit  gedaan,  en  op  de 
Dordsche  Synode  is  de  barmhartigheid  zoozeer  regel  geweest,  dat  onze 
vaderen  in  hunne  ruimte  van  geestelijken  blik  omtrent  deze  kinderkens 
vaststelden,  dat  godzalige  ouders  „niet  moeten  twijfelen  aan  de  verkiezing 
en  zaligheid  hunner  kinderen,  die  God  in  hun  kindsheid  uit  dit  leven 
wegneemt."  De  gedachte  ligt  dan  ook  voor  de  hand,  dat  de  schare  voor 
den  troon,  die  niemand  tellen  kan,  voor  verreweg  het  grooter  deel  bestaan 
zal  juist  uit  zulke  kinderen  Gods,  die  uit  dit  leven  zijn  weggeroepen,  eer 
ze  den  strijd  des  levens  gekend  hebben.  En  het  kan  best  zijn,  dat  de 
kinderkens,  die  hun  eerste  levensjaar  niet  voleinden,  en  die  op  de  geborenen 
saam  reeds  bij  de  86  pet.  vormen,  onder  de  gezaligden  den  hoogsten  toon 
zullen  hebben.  „Uit  den  mond  der  zuigelingen  heeft  de  Heere  zieh  lof 
bereid." 

Dit  nu  zoo  zijnde,  dient  in  de  tweede  plaats  gevraagd,  of  de  Heere  één 
weg  ter  zaligheid  heeft,  of  twee  wegen.  Ook  deze  kinderkens  toch  zijn 
alle  in  zonde  ontvangen  en  geboren  en  van  nature  aller  ellendigheid,  aan 


ZOND.    XXYII.   HOOFDSTUK  L 


den  dood,  ja,  der  verdoemenisse  zelve  onderworpen.  Loochent  iemand  dit, 
dan  kan  over  den  heiligen  Doop  niet  verder  met  hem  onderhandeld  vv^or- 
den,  maar  moet  dit  punt  eerst  met  hem  uitgestreden.  We  gaan  by  onze 
bespreking   dus   uit    van  de  stelling  onzer  kerken,    dat  elk  kindeke,    dat 

'^geboren  wordt,  geboren  wordt  onder  erfschuld  en  erfzonde,  en  tenzij  ge- 
nade tusschen  beide  treedt,  voor  eeuwig  verloren  is.  Ook  voor  deze  helft 
van  ons  geslacht,  die  wegsterft  zonder  tot  klare,  heldere  bewustheid  ge- 
komen te  zijn,  moet  dus  een  weg  der  genade  ontsloten  zijn,  anders  is  er 
ook  voor  hen  geen  zaligheid.  En  zoo  komen  we  vanzelf  terug  op  de  straks 
gestelde  vraag:  is  er  voor  deze  kinderkens  een  andere  weg  der  zaligheid 
dan  die  ons  in  het  Evangelie  geopenbaard  is,  al  dan  niet?  Deze  vraag 
toch  heeft  geen  belang,  zoolang  men  zich  voorstelt,  dat  de  quaestie  der 
zaligheid  eigenlijk  alleen  bij  volwassenen  te  pas  komt,  en  dat  er  dan  ja, 
ook  nog  zoo  een  enkel  kindeke  is,  dat  nog  wegsterft,  maar  waarmee  men 
nauwlijks  te  rekenen  heeft.  Maar  deze  vraag  wordt  van  uitnemend  en 
zelfs  overwegend  belang,  zoodra  men  eenmaal  rekent  met  het  feit,  dat  de 
meeste   personen    die   geboren    worden    in    deze  categorie  der  kinderkens 

^  vallen,  en  dat  in  den  hemel  de  schare  der  volmaakt  rechtvaardigen  zeer 
wel  voor  de  overgroote  meerderheid  juist  uit  dezulken  bestaan  kon. 

Nu  is  het  buiten  twijfel  dat  de  Heilige  Schrift  ons  hierop  een  antwoord 
geeft,  dat  allen  twijfel  opheft,  en  voor  geen  tweeërlei  uitlegging  vatbaar 
is.  Er  is  maar  één  naam  onder  den  hemel  gegeven  waardoor  de  menschen 
kunnen  zalig  worden,  namelijk  de  naam  van  Christus  Jezus."  Er  is  voor 
de  vergeving  onzer  schuld  en  zonde  maar  één  rantsoen,  het  rantsoen  dat 
het  Lam  Gods  gebracht  heeft.  En  ook  er  is  maar  één  mystiek  Lichaam 
van  Christus,  waarvan  alle  gezaligden  leden  moeten  zijn.  Tenzij  iemand 
wederomgeboren  worde,  hij  kan  het  Koninkrijk  Gods  zejfs  niet  zien.  Al- 
zoo  staat  vast,  dat  ook  deze  helft  der  menschenkinderen,  die  sterven  eer 
ze  tot  klare  bewustheid  ontwaakt  zijn,  niet  kunnen  zalig  worden  dan  door 
den  Naam  van  Christus  Jezus:  geen  verzoening  voor  hun  schuld  en  zon- 
den kunnen  vinden  dan  in  zijn  bloed;  om  zalig  te  worden  in  zijn  Lichaam 
moeten  zijn  ingelijfd;  en  het  Koninkrijk  Gods  niet  kunnen  zien,  tenzij  ze 
vóór  hun  sterven  wederom  geboren  zijn.  Ook  al  geven  we  dus  voetstoots 
toe,  dat  al  hetgeen  ons  verder  in  het  Evangelie  over  den  weg  des  geloofs 
en  den  strija  des  levens  wordt  geopenbaard  bij  een  kindeke  van  één  jaar 
niet  gelden  kan,  en  ook  al  volgt  hieruit,  dat  de  wijze  van  uitwerking  der 
zaligheid  bij  zulke  vroeg  stervenden  een  andere  dan  bij  de  volwassen 
moet  zijn,  in  de  hoofdzaak,  in  het  beginsel  mag  geen  verschil  toegelaten. 
Ook  zij  moeten  voor  hun  sterven  ingelijfd  zijn  in  het  Lichaam  van  Chris- 
tus en  ook  zij  moeten  voor  hun  sterven  wedergeboren  zijn,  of  ze  zullen 


ZOND.   XXVII  HOOFDSTUK   I. 


in  eeuwigheid  de  zaligheid  niet  zien.  Uit  de  belijdenis  der  Dordsche  Synode, 
dat  „geloovige  ouders  niet  twijfelen  zullen  aan  de  verkiezing  en  zaligheid  ..^ 
van  hun  kinderen,  die  in  hun  kindsheid  uit  dit  leven  worden  weggeno- 
men," volgt  derhalve  dat  naar  het  oordeel  der  Gereformeerde  kerken. 
God  de  Heere  deze  groote  menigte  der  vroegstervende  kinderkens,  zonder 
dat  wij  er  iets  van  ontwaarden,  voor  hnn  sterven  in  het  Lichaam  van  "^ 
Christus  heeft  ingelijfd  en  met  het  zaad  der  wedergeboorte  begenadigd 
heeft. 

Van  tweeën  één  dus.  Ge  moet  óf  alle  deze  kinderkens  rampzalig  spreken, 
óf  ge  moet  w^el  erkennen,  dat  God  de  Heere  machtig  is,  om  ook  in  een 
klein  kindeke,  dat  er  niets  van  merkt,  de  kiem  des  eeuwigen  levens  in  y 
te  leggen.  Zelfs  moet  ge  dit  toegeven  van  de  kinderkens  in  den  moeder- 
schoot. Anders  sluit  ge  van  de  eeuwige  zaligheid  uit  alle  levenloos  aan- 
gegevenen,  en  alle  die  onder  de  geboorte  bezweken  zijn;  en  toch  deze 
vormen  reeds  7  a  8  percent.  En  klimt  ge  op  tot  een  leeftijd  van  7  a  8 
jaar,  dan  moet  ge  toegeven  dat  ook  in  deze  kinderkens  reeds  een  groot 
deel  wedergeborenen  moet  zijn,  omdat  van  de  geborene  kinderkens  ruim 
45  percent  reeds  onder  dezen  leeftijd  sterft.  Feitelijk  moet  ge  het  dus  toe- 
geven van  de  meerderheid  dergenen  die  zalig  worden.  Want  van  degenen 
die  in  klaar,  helder  bewustzijn  opwassen,  zien  we  zeer  wel,  dat  slechts 
de  kleinere  helft  afsterft  in  het  geloof  aan  den  Heere.  Neemt  ge  dus  met  >- 
de  Synode  van  Dordt  aan,  dat  de  jongstervende  kinderen  der  geloovigen 
in  den  regel  zalig  worden,  en  dat  uit  de  wederhelft  der  volwassenen  slechts 
het  kleinste  deel  de  zaligheid  beërft,  dan  volgt  hieruit  vanzelf,  dat  de  ge- 
roepenen ten  eeuwigen  leven  voor  verreweg  het  grooter  deel  juist  onder 
deze  kleinen  moeten  schuilen. 

Zoo  blijkt  ons  dus:  lo-  dat  van  de  geborenen  onder  het  Verbond  de 
grootste  helft  wegsterft  eer  ze  tot  volwassen  leeftijd  komen;  29.  dat  nie- 
mand deswege  recht  heeft  die  vroegstervenden  buiten  de  eeuwige  zaligheid 
te  sluiten;  3^.  dat  nochtans  ook  zij  met  ons  in  zonde  ontvangen  en  gebo- 
ren en  deswege  der  verdoemenisse  onderworpen  zijn;  4*-'.  dat  er  om  uit 
deze  verdoemenisse  tot  zaligheid  te  komen  ook  voor  hen  geen  andere 
naam  gegeven  is,  dan  de  naam  van  Christus  Jezus,  en  50  dat  derhalve 
in  deze  kleinen  het  wederbarende  werk  Gods  reeds  op  zeer  vroegen  leef- 
tijd moet  hebben  plaats  gegrepen,  zullen  ze  ooit  het  Koninkrijk  Gods  zien. 

En    hiermee    nu  is,  gelijk  ge  vanzelf  voelt,  de  plicht  en  het  recht  van  > 
den  kinderdoop  onherroepelijk  uitgemaakt. 

Dit  zou  desnoods  nog  niet  zoo  zijn,  indien  ge  vooraf  van  elk  kind,  dat 
geboren  wordt,  wiskunstig  zeker  wist,  welk  kind  oud  zal  worden,  en  welk 


10  ZOND.   XXVII.    HOOFDSTUK.    I. 

kind    in    zijn    vroege  jaren    sterven  zal.  Dan   toch  zoiidt  ge  nog  kunnen  v 
zeggen:  „Die  en  die  kinderen  hebben  den  tijd;  zij  zullen  straks  volwassen 
zijn;    met   hen  kan  dus  gewacht  tot  ze  zich  zelven  kunnen  uitspreken." 
Maar  dit  is  7iiet  zoo.  Ge  weet  noot  vooruit,  en  niemand  weet  vooruit,  welk 
kind  vroeg  zal  wegsterven  en  welk  kind  groot  zal  worden.  Over  allen  zweeft 
de  adem  des  doods,  en  bij  elk  icind  dat  er  geboren  wordt,  moet  ge  de  mogelijk 
heid  onderstellen,  dat  het  nimmer  tot  volwassen  leeftijd  komen  zal.  Keuren 
of  uitkiezen  kunt  en  moogt  ge  dus  niet.  Ge  moet  wel  al  uw  kinderen  onder  één 
blik  saamvatten,  en  van  elk  kind  dat  u  geboren  wordt  of  jong  in  uw  huis  leeft^  ' 
hebt   ge  uzelven  te  zeggen:  „God  kon  my  dit  kindeke  vroeg  wegnemen. 
Dan  zou  ik  het  zien  heengaan  in  de  hope  dat  God  het  gezaligd  heeft.  Ik 
moet   dus  aannemen,  dat  God  reeds  nu,  reeds  vooruit,  op  geheel  verbor- 
gene  on  voor  mij  onbegrijpelijke  wijze  in  dat  kind  kan  gewerkt  hebben. 
Het  kon  dus  zelfs  zijn  dat  al  mijn  lievelingen,  die  om  mijn  schoot  spelen,  hoe 
klein   ze    ook  nog  zijn,  reeds  de  eeuwige  gifte  der  wedergeboorte  in  hun 
hart  ontvangen  hebben."  Alleen  wie  zoo  met  zijn  kinderen  leeft,  is  getroost 
als  God  ze  wegneemt,  begrijpt  vanzelf  dat  het  zondo  en  schande  zou  zijn^  y 
zoo    ze    geen    Christelijke    opvoeding  kregen,  en  leeft  met  zijn  kinderkens 
saam  in  de  zailge  banden  van  het  Genadeverbond. 

Hieruit  nu  volgt  iets  zeer  gewichtigs. 

Hij    die   de  heerlijke  Gereformeerde  belijdenis  niet  verstaat,  leeft  voort 
in    de   meening,    alsof  zijn  kinderen  die  in  zijn  huis  opgroeien,  eigenlijk* 
met  heidensche  kinderen  gelijk  staan  en  alsof  er  van  genade  bij  zijn  kin- 
deren geen  sprake  kon  zijn.  Hij  laat  ze  dan  wel  ter  catechisatie  gaan  en 
onderwijzen.    Maar   toch    al  zijn  kinderen  blijven  in  zijn  schatting  doode 
personen,  tot  tijd  en  wijle,  zoo  hij  waant,  God  de  Heere  er  op  later  leef-  / 
tijd    een    enkele    van    roept  ten  eeuwigen  leven.  En  nu,  als  ge  u  zoo  de 
zaak   voorstelt,    dan   natuurlijk  ware  de  kinderdoop  een  klinkklare  onge- 
rijmdheid, en  zou  niemand  den  heiligen  Doop  mogen  ontvangen  dan  nadat 
gebleken  was  van  zijn  bekeering.  In  elk  ander  geval  toch,  zou  deze  Doop 
zijn   oordeel   slechts    verzwaren.    Dan    hebben    de  Wederdoopers  vanouds 
volkomen    gelyk,    en   is  op  de  Doopsgezinden  aan  te  merken  niet  dat  ze' 
er  te  weinig  maar  dat  ze  er  te  veel  doopen;  want  immers  bij  hen  is  het  ge- 
woonte een  kind  van  18  a  19  jaar,  dat  tot  belijdenis  komt  te  doopen,  zon- 
der dat  er  van  hartgrondige  bekeering  voldingende  bewijzen  zijn.    Veeleer 
hadden   de    oude   Rhijnsburgers    dan  gelijk,  die  slechts  hun  den  heiligen 
Doop  toedienden,  van  wier  bekeering  tot  den  levenden  God  ze  zich  meen- 
den overtuigd  te  hebben.  Het  standpunt  der  oude  Montanisten,  en  hoewel  < 
niet  zoo  consequent  op  den  heihgen  Doop  toegepast,  ook  dat  der  Labadisten ; 
althans  naar  het  beginsel. 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK.    I.  11 

Dit  is  echter  het  Gereformeerde  standpunt  volstrekt  niet.  Een  goed  Ge- 
reformeerde erkent  en  belijdt,  dat  het  verborgen  v^erk  Gods  in  de  ziel 
altoos  aan  elke  uiting  van  levend  geloof  in  ons  moet  voorafgaan.  Dat 
derhalve  als  er  geloof  in  ons  openbaar  wordt,  tevens  blijkt,  hoe  God  de 
Heere  reeds  vooraf  in  ons  gewerkt  heeft,  opdat  dit  geloof  zich  openbaren 
kunne.  Het  werk  Gods  gaat  dus  voor  de  Gereformeerden  aan  elke  open- 
baring van  geloof  of  hooger  leven  vooraf.  En  dit  werk  Gods  kan  zoolang 
in  ons  schuilen  en  verborgen  blijven,  dat  het  jarenlang  aanwezig  was, 
zonder  dat  wij  er  iets  van  merkten.  Voor  de  Gereformeerden  is  elk  uit- 
verkorene een  voortdurend  voorwerp  van  de  bijzondere  voorzienigheid 
Gods.  Dus  niet  alsof  God  zulk  een  uitverkorene  schept  en  laat  geboren 
worden,  en  nu  jarenlang  zich  van  hem  aftrekt,  om  eerst  op  een  leeftijd 
vai.  20  tot  30  jaren  zich  tot  hem  te  wenden  en  hem  aan  te  grijpen;  maar 
in  dien  zin,  dat  het  werk  van  Gods  genade  zulk  een  uitverkorene  reeds 
in  's  moeders  schoot,  bij  zijn  geboorte,  in  zijn  kindsheid  en  bij  al  zijn  op- 
groeien verzelt.  En  al  is  het  dan  ook  dat  zulk  een  uitverkorene  met  zijn 
booze  natuur  hier  jarenlang  tegen  inworstelt,  en  soms  tot  zijn  ouden  dag 
als  een  goddelooze  loopen  blijft,  toch  is  daarom  het  zaad  door  God  in  zijn 
ziel  gestrooid  niet  verstikt,  maar  te  zijner  tijd  zal  de  bekeerende  genade 
ook  hem  overkomen,  en  ten  leven  uitbrengen  wat  God  in  de  ziel  reeds 
zooveel  vroeger,  op  geheel  verborgene  wijze,  gewrocht  had. 

Zoo  trekt  dus  al  het  geschil  zich  op  dit  ééne  punt  saam,  namelijk  of 
het  werk  Gods  aan  een  ziel  pas  begint,  als  wij  het  merken,  of  wel  dat 
dit  werk  Gods  altoos  voorafgaat,  en  soms  reeds  zoolang  kan  voorafgaan,  dat 
er  een  heel  leven  tusschen  ligt.  Zegt  ge  nu:  „Neen,  maar  het  werk  Gods 
in  mij  begint  pas,  als  ik  het  merk,"  weet  dan  ook,  dat  ge  hiermee  alle 
jongstervende  kinderkens  overgeeft  aan  eeuwige  verdoemenisse  en  dus  > 
met  de  Synode  van  Dordrecht  en  de  belijdenis  onzer  Gereformeerde  ker- 
ken in  onverzoenlijken  strijd  geraakt.  En  zegt  ge:  „Neen,  ik  geef  wel  toe, 
dat  er  een  werk  Gods  voorafgaat,  maar  dat  kan  hoogstens  een  jaar  of 
twee  jaar  voorafgaan,"  merk  dan  op,  vooreerst  hoe  volstrekt  willekeurig 
zulk  een  bepaling  is,  en  ten  andere,  dat  dit  u  bij  kinderen  die  voor  hun 
derde  jaar  sterven,  en  die  soms  ruim  35  percent  uitmaken,  geen  stap  ver- 
der brengt. 

Wij  handhaven  daarom  met  beslistheid  en  zonder  zweem  van  aarzeling 
het  oude  echt  Gereformeerde  standpunt,  dat  naar  onze  innigste  overtuiging 
volkomen  waar,  Godverheerlijkend  en  Schriftuurlijk  is,  t.  w.  dat  de  zake 
onzer  zaligheid  en  ook  der  zaligheid  onzer  kinderen  niet  aan  onze  geloofs- 
uiting, maar  aan  Gods  verborgen  iverk  in  onze  ziel  hangt,  en  dat  er  bij  ons 


12  ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    I. 

noch  nu  noch  ooit  van  geloofsopenbarmg  of  bekeering  sprake  kan  zijn, 
"^  of  het  verborgen  en  geheimzinnig  werk  Gods  in  onze  ziel  moet  vooraf 
zijn  gegaan.  Ten  tweede,  dat  het  ons  niet  voegt  eenige  bepaling  of  beper- 
king te  maken,  hoe  kort  of  lang  dit  werk  Gods  in  onze  ziel  aan  onze 
bekeering  vooraf  zou  moeten  gaan,  en  dat  derhalve  de  vrij  macht  Gods 
moet  erkend  en  beleden,  om  dit  verborgen  genadewerk  in  onze  ziel  reeds 
aan  te  brengen  in  onzer  moeder  schoot.  Ten  derde,  dat  alleen  dit  vooraf- 
gaande en  reeds  vóór  of  bij  onze  geboorte  begonnen  genadewerk  Gods 
ons  grond  geeft  voor  onze  hope,  dat  onze  kinderen  die  vroeg  wegsterven, 
niet  verloren  zullen  zijn.  En  ten  vierde,  dat  bij  de  onzekerheid,  of  de  kin- 
<  deren  die  ons  geboren  wierden,  vroeg  of  laat  zullen  sterven,  de  mogfe^iji'/c/ieic? 
van  zulk  een  genadewerk  Gods  in  de  ziel  van  ons  kind,  hij  al  onze  kin- 
deren moet  worden  aangenomen.  En  ten  vijfde,  dat  uit  dien  hoofde  alle 
kinderen  der  geloovigen  te  beschouwen  zijn,  als  niet  slechts  in  schijn, 
maar  wezenlijk  in  het  Verbond  van  Gods  genade  begrepen. 

Wordt  u  dus  een  kind  geboren,  dan  hebt  ge  u,  als  geloovige  ouders, 
voor  te  stellen,  dat  dit  kindeke  vroeg  uit  dit  leven  kan  worden  wegge- 
roepen, en  alzoo  de  mogelijkheid  in  te  denken,  dat  God  de  Heere  reeds 
voor  of  bij  de  geboorte,  zijn  eeuwig  genadewerk,  voor  u  geheel  onzichtbaar 
en  verborgen,  in  dit  kindeke  kan  begonnen  hebben.  Zekerheid  dat  het  zoo 
is,  hebt  ge  niet.  Maar  als  ge  twee  prachtige  keursteenen  bezit,  waarvan 
ge  niet  zeker  weet,  maar  toch  de  mogelijkheid  onderstelt,  dat  het  beide 
^  echte  diamanten  van  zeer  hooge  waarde  zijn,  dan  behandelt  ge  ze  niet 
als  stukjes  glas,  die  ge  achteloos  liggen  laat,  maar  sluit  ze  zorgvuldig 
weg  en  behandelt  ze  als  ivaren  het  echte  diamanten,  ook  al  blijkt  van 
achteren  dat  de  ééne  slechts  een  stuk  fijn  geslepen  glas  was.  En  zoo  hebt 
ge  dus  ook  met  uw  geboren  kinderkens  te  doen.  Zeker  weet  ge  niet,  of 
uw  kind  glas  of  diamant  is.  Maar  het  kan  zeer  wel  diamant  zijn,  en  des- 
wege is  het  uw  plicht,  er  mee  om  te  gaan,  en  het  te  behandelen,  juist 
zooals  ge  doen  zoudt,  als  ge  zeker  wist,  dat  het  diamant  was. 

Wist  ge  nu  zeker,  dit  mijn  kind  is  een  uitverkorene  en  God  heeft  het 
zaad  der  wedergeboorte  reeds  in  dit  kind  op  verborgene  wijze  gewrocht, 
dan  natuurlijk  zoudt  ge  uw  kind  den  heilige  Doop  niet  onthouden  mogen ; 
en  op  dien  grond  nu  is  het  uw  plicht,  voorzooveel  ge  in  het  Verbond 
leeft,  elk  uwer  kinderen,  die  u  geboren  worden,  in  de  onderstelling  dat 
het  genadewerk  Gods  reeds  in  hen  plaats  greep,  in  den  Naam  van  God 
Drieëenig  te  laten  doopen. 


ZOKD.   XXVII.    HOOFDSTUK   IL  13 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


Die  geloofd  zal  hebben  en  gedoopt  zal  zijn,  zal  za- 
lig worden ;  maar  die  niet  zal  geloofd  hebben,  zal 
verdoemd  worden. 

Mare.  16:  16. 

Ons  vorig  hoofdstuk  kwam  tot  de  slotsom,  dat  men  geen  recht  heeft, 
om  de  zake  der  zaligheid  uitsluitend  te  beoordeelen  naar  hen  die  op  vol- 
wassen leeftijd  sterven;  maar  dat  het  plicht  is,  om  minstens  everzeer  te 
letten  op  die  millioenen  die  henensterven,  zonder  nog  toteenige  kennisse 
van  goed  of  kwaad  gekomen  te  zijn. 

Xu  is  er  niemand  die  zeggen  zal,  dat  al  deze  millioenen  kinderkens,  om- 
dat ze  nooit  de  prediking  des  heils  konden  hooren,  deswege  onherroepe- 
lijk verloren  gaan.  Veeleer  neigt  het  geloof,  gelijk  zich  dit  ook  op  de  Sy- 
node te  Dordrecht  in  1619  uitsprak,  om  de  kinderkens  dergeloovigen,  die 
zoo  vroeg  wegsterven,  voor  uitverkoorenen  aan  te  zien  en  dus  zalig  te 
spreken.  Daar  nu  echter  ook  alle  deze  kinderkens  in  zonde  ontvangen  en 
alzoo  allerlei  ellende,  ja,  der  verdoemenisse  zelve  onderworpen  zijn,  kunnen 
ook  zij,  hoe  jong  ze  ook  sterven,  het  licht  des  eeuwigen  levens  niet  zien 
zonder  Zaligmaker.  En  daar  er  nu  geen  andere  naam  onder  den  hemel 
gegeven  is  waardoor  de  menschen  kunnen  zalig  worden  dan  de  naam  van 
Christus  Jezus,  zoo  volgt  hieruit,  dat  dan  ook  deze  millioenen  kinderkens 
hun  behoudenis  in     het  zoenbloed  van  Christus  moeten  vinden. 

Nu  is  het  intusschen  duidelijk,  dat  het  „bloed  des  Lams,"  dat  op  Gol- 
gotha  vergoten  is,  voor  niemand  ten  zegen  kan  zijn,  tenzij  dit  personeel 
hem  toegeëigend  en  op  hem  toegepast  worde.  Het  is  niet  genoeg,  dat  het 
rantsoen  verworven  zij ;  maar  er  moet  bijkomen  dat  onze  ziel  met  dit 
verworven  rantsoen  in  persoonlijke  betrekking  trede.  Dus  moeten  ook  deze 
millioenen  vroegstervende  kinderkens  der  geloovigen,  evengoed  als  gij, 
wedergeboren  worden,  in  die  wedergeboorte  het  geloofsvermogen  ontvan- 
gen, en  met  dit  geloof  Christus  als  hun  Heiland  aankleven.  Waaruit  dan 
wederom  volgt,  dat  God  de  Heere  met  zijn  almachtige  genade,  nog  eer 
deze  kinderkens  sterven,  dit  werk  der  wedergeboorte  en  der  inplanting 
van  het  geloofsvermogen  moet  volbracht  hebben.  Reden  waarom  het  voor 
het  geloof  vaststaat,  dat  God  de  Heere  machtig  is,  om  reeds  in  een  pas- 
geboren of  nog  niet  geboren  wichi  dit  ;wondere  werk  zijner  almacht 
te  volbrengen;  alsook  dat  Hij  dit  daadwerkelijk  bij  milüoenen  kinder- 
kens doet. 


14  ZOKD.    XXVII.    HOOFDSTUK    II 


En  zoo  komen  we  dan  tot  dezen  slotsom,  dat  het  werk  Gods  in  de  ziel 
voorafgaat  aan  hetgeen  wij  er  van  merken,  of  als  vrucht  van  dit  werk 
Gods,  in  ons  geloof  wordt  uitgewerkt;  en  dat  dit  voorafgaande  werk  Gods 
tweeërlei  verloop  neemt,  al  naar  gelang  een  geboren  persoon  jong  sterft, 
of  tot  volwassen  leeftijd  opgroeit.  Groeit  hij  toch  tot  volwassen  leeftijd  op 
dan  brengt  God  de  Heere  hem  onder  de  predicatie  des  Woords;  door  dit 
Woord  tot  bewuste  geloofswerking  en  bekeering;  en  alzoo  tot  een  aanne 
men  van  de  onuitsprekelijke  gave,  die  Hij  in  Christus  voor  zulk  een  be- 
stemd heeft.  Maar  beschikt  God  de  Heere  over  zulk  een  geboren  persoon 
in  wien  Hij  zijn  genadewerk  inplantte,  een  vroegtijdigen  dood,  zoodat  hij 
niet  onder  het  geklank  des  Evangelies  op  aarde  kan  komen,  dan  brengt 
God  de  Heere  zulke  een  door  den  dood  in  de  aanschouwing  vanden  Chris- 
tus en  zijn  zoenwerk,  en  onder  het  geklank  des  Evangelies,  gelijk  de  en- 
gelen dit  voor  den  Troon  des  Lams  uitjubelen,  komt  hij  tot  de  toeëigening 
en  genietijig  van  zijn  zaligmaker  en  zijn  Heere. 

Het  feit  moet  derhalve  erkend  en  toegegeven,  dat  in  de  kerke  Gods  de 
wedergeboren  persoon  zoowel  onder  de  zeer  kleine  kinderkens  kan  schui- 
len als  onder  de  volwassen  personen.  Dit  hangt  niet  aan  wat  voor  oogen 
is,  maar  aan  het  verborgen  werk  Gods  in  het  hart,  en  dit  verborgen  werk 
Gods  in  het  hart  hangt  weer  aan  zijn  verborgen  raad. 

Onze  vaderen,  en  met  name  Calvijn,  wezen  er  daarom  meer  dan  eens 
op,  dat  men  toch  voorzichtig  met  zijn  oordeelen  moet  wezen;  want  dat 
God  de  Heere  zijn  uitverkorenen  hebben  kan  onder  degenen  die  nu  nog 
voor  het  oog  als  boeven  en  schelmen  bekend  staan,  en  dat  het  omgekeerd 
zeer  goed  van  achteren  blijken  kon,  dat  veel  deftige  en  kerksche  menschen 
als  kinderen  des  Satans  uitkomen.  Laat  die  onverlaten  en  schelmen  nu  nog 
steenen  zijn,  Gods  almachtige  genade  kan  ook  uit  dezen  steenen  Abra- 
ham kinderen  verwekken.  Op  den  schijn  mag  men  dus  nimmer  afgaan. 
Gods  uitverkiezing  is  vrijmacht,  en  dit  staat  vast:  wie  Hij  uitverkoor,  die 
brengt  Hij  ook  ter  zaligheid,  en  ter  zaligheid  door  geen  anderen  weg,  dan 
door  den  weg  Christi. 

Bij  het  heilig  Sacrament  des  Doops  komt  het  er  dus  nu  maar  op  aan 
te  weten,  of  dit  Sacrament  moet  toegediend  alleen  aan  bekeerden,  of  aan 
allen  die,  ook  nog  zonder  tot  bekeering  te  zijn  gekomen,  door  God  zijn 
wedergeboren.  Het  verschil  tusschen  wedergeboorte  en  bekeering  behoeft 
ons  hierbij  niet  op  te  houden.  Ieder  toch  begrijpt,  dat  het  heel  iets  an- 
ders is,  of  God  de  Heere  door  zijn  Heilige  Geest  ons  op  verborgen  wijze  de 
kiem  van  nieuw  leven  inplant,  of  wel  dat  wij,  krachtens  deze  onze  weder- 
geboorte tot  beiviiste  bekeering  worden  gebracht. 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    II.  15 

Een  kindeke  dat  jong  sterft,  kan  wel  wedergeboren,  maar  nooit  bekeerd 
zijn  want  om  u  te  bekeeren,  moet  ge  tot  bewuste  kennis  van  uw  zonde,  ^' 
en  tot  beiüuste  kennis  van  het  heil  zijn  gekomen,  en  zulk  een  kennisse  is 
in  een  jeugdig  kindeke  van  3,  4  maanden  eenvoudig  ondenkbaar.  De  Doop 
heet  daarom  ook  het  bad,  niet  der  bekeering,  maar  der  wedergeboorte. 
Waaruit  volgt,  dat  zoo  de  Doop  een  Sacrament  der  bekeering  ware,  alleen 
volwassen  personen  zouden  mogen  gedoopt  worden,  maar  dat  nu  de  Doop 
het  Sacrament  der  wedergeboorte  is,  de  Doop  toekomt  aan  elk  wederge- 
borene, geheel  onverschillig  of  hij  jong  zij  of  oud. 

Hierin  hadden  de  Wederdoopers  en  Mennonieten  dus  volkomen  gelijk,  dat 
zij  den  eisch  stelden,  dat  het  werk  Gods  in  den  persoon  moest  voorafgaan  > 
en  dat  eerst  daarop  de  Doop  als  Sacrament  volgen  kon.  En  zij,  die  thans 
den  kinderdoop  voorstaan,  achtende  dat  zulk  een  kindeke  als  een  natuur- 
lijk mensch  met  een  heiden  gelijk  staat  en  gedoopt  moet  worden  als  mid- 
del om  het  daardoor  een  Christelijke  opvoeding  te  verzekeren,  zullen,  zoo 
de  Heilige  Schrift  recht  zal  zijn,  steeds  tegenover  de  Mennonieten  in  den 
strijd  bezwijken.  De  Heilige  Schrift  kent  geen  ander  Sacrament,  dan  zulk 
een  dat  strekt,  om  een  voorhanden  geloof  te  sterken;  en  waar  dus  geen  . 
oorzaak  is,  om  geloof  te  onderstellen,  mag  ookniet  gedoopt  worden.  „Wie 
geloofd  zal  hebben  en  gedoopt  zal  zijn,  die  zal  zalig  worden." 

Maar  zoo  staan  de  Gereformeerde  kerken  in  dit  geschil  niet.  Onze  Ge- 
reformeerde' ker^ken  hebben  in  al  heur  belijdenisschriften  duidelijk  uitge- 
sproken, dat  zij  het  Sacrament  eeniglijk  in  dezen  Schriftuurlijken  zin  op-  ^ 
vatten,  en  dus  ook  nooit  het  Sacrament  met  een  andere  bedoeling  toedie- 
nen, dan  om  een  vooraf  door  God  gewerkt  geloof  te  sterken.  Tegen  ons 
moeten  de  Doopsgezinden  dus  niet  aanvoeren,  dat  zij  den  Doop  op  het  ge-  • 
loof  laten  volgen,  en  dat  wij  den  Doop  toedienen  in  hope  op  een  mogelijk 
toekomstig  geloof.  Neen,  ook  onze  Gereformeerde  kerken  houden  vast  aan 
den  regel  dat  men  slechts  daar  doopen  mag,  waar  geloof  moet  ondersteld 
worden. 

Deze  regel   staat  dus    vast,  maar  om  hem  te  kunnen  toepassen,  moet 
het   nu    tot   tweeërlei  bepaling  komen.    Ten  eerste  tot  een  bepaling  van 
wat   onder   geloof  ten  deze  te  verstaan  zij.  En  ten  tweede  tot  een  bepa-  -^ 
ling,  hoe  ik  weten  kan  of  het  geloof  als  aanwezig  te  onderstellen  is. 

En  in  deze  beide  bepahngen  raakten  nu  de  Doopsgezinden  op  het  dwaal- 
spoor. Zij  feilden  namelijk  én  in  de  bepaling  van  het  geloof  én  in  de  bepa-  • 
ling    van  de  wijze  waarop  moet  uitgemaakt,  bij  welke  personen  de  kerk     / 
geloof  te  onderstellen  heeft. 

Zij    feilen    vooreerst,   zeiden  we,  in  de  bepaling  van  het  geloof.  Menno 


16  ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   IL 

bimons  was  een  gemoedelijk,  teeder  Christen,  wiens  toon  u  altoos  weldadig  v 
aandoet,  maar  tevens,  gelijk  het  bij  gemoedelijke  menschen  meer  gaat  een  op- 
pervlakkig denker.  Menno  ziet  den  waterspiegel,  maar  niet  de  diepte  der  wate- 
ren dien  zich  onder  dien  waterspiegel  verbergt.  Hij  ziet  den  boom  en  zijn  takken 
en  de  vruchten  aan  die  takken,  maar  voor  het  leven  van  den  wortel  onder  den 
grond  heeft  hij  geen  oog.  Geen  zijner  godgeleerde  denkbeelden  is  dan  ook  oor-  y' 
spronkelijk.  Zijn  geheele  denkwijze  heeft  hij  van  de  Duitsche  en  Zwitsersche 
Wederdoopers  overgenomen,  en  als  gematigd,  gemoedelijk  man,  slechts  de 
excessen  afgesneden  en  zekeren  ordelijken  toestand  van  zaken  bedoeld.  Met 
name  heeft  hij  zich  geheel  losgemaakt  van  de  anarchistische po^i^ie/ce  dweperij 
die  oorspronkelijk  bijna  overal  met  de  godsdienstige  dweperij  vermengd  was, 
en  in  Nederland  een  kring  gevormd  van  stille  Christenen,  wien  het  er  metter- 
daad om  te  doen  was,  de  wereld  te  mijden  en  in  stille  godsvrucht  voor 
Gods  aangezicht  te  wandelen. 

Ook    waar    het   op    de  bepaling  van  het  geloof  aankomt  treedt  Menno 
Simons  dus  in  het  voetspoor  van  zijn  voorgangers.  Dit  voetspoor  nu  wierd 
hierdoor    gekenmerkt,    dat    de     oorspronkelijke    Anapaptisten    alle  ver- 
■  band    tusschen    het  werk   der   natuur   en    het  werk   der  genade  loochen-  ■ 
den.     Het    sterkst    kwam   dit   uit  in    hnn   belijdenis    van  den   Christus. 
Omtrent  diens  menschwording  toch  leerden  ze,  dat  de  geheele  Jezus,  ook 
naar   zijn    menschelijke  natuur,    uit    den    hemel  was.  Maria  had  wel  den 
Christus  gebaard,  maar  de  Christus  had  daarom  toch  zijn  vleesch  en  bloed 
niet  uit  het  vleesch  en  het  bloed  der  maagd  Maria  aangenomen.  Neen,  het 
vleesch   en  bloed  van  den  Christus  was  ontstaan  door  schepping  uit  den  r 
hemel.    Niet   gelijk   dat   van    Adam,  die  geformeerd  was  uit  het  stof  der 
aarde.    Integendeel    „van    binnen    en    van   buiten,    zienlijk  en  onzienlijk, 
sterfelijk  en  onsterfelijk,"  zooals  Menno  Simons  zich  placht  uit  te  drukken 
is    de    Christus  van  boven,  en  niet  uit  de  aarde.  Zijn  bloed  was  dus  niet 
uit   de    fontein    van   Adams    bloed,    maar  een  nieuwe  fontein  van  eigen  - 
springkracht.    Nu    spreekt   het  vanzelf,  dat  op  die  wijs  heel  de  offerande 
op    Golgotha  doelloos  wordt.  In  ons  bloed  school  de  zonde;  op  ons  bloed  • 
rustte  de  schuld;  ons  bloed  moest  dus  vergoten  worden.  En  zoo  de  Chris- 
tus   niet  071S  bloed,  maar  een  nieuw  bloed  in  de  aderen  droeg,  dan  heeft 
Hij  niet  ons  bloed,  maar  dat  nieuwe  bloed  vergoten,  en  zal  er  uit  zijn  of- 
ferande   voor    ons   nooit  zaligheid  vloeien.  Dit  bedoelen  nu  natuurlijk  de 
Wederdoopers  en  bedoelde  ook  Menno  Simons  niet;  maar  toch  volgde  het 
noodzakelijk  uit  hun  averechtsch  standpunt. 

En    evenzeer   als  ze  op  die  wijs  eiken  band  doorsneden  tusschen  onze 
natuur  en  de  genade  die  in  Christus  voorwerpelijk  verscheen,  even  op  de-  ' 
zelfde  wijs  sneden  ze  elk  verband  door,  dat  naar  luid  der  Schrift  tusschen 


ZOND.    XXVIl.    HOOFDSTUK   II.  17 

onze  geschapen  natuur  en  het  onderiverpelijk  genadewerk  in  onze  ziel 
moet  bestaan.  Ook  het  nieuwe  leven  kwam,  buiten  samenhang  met  on- 
zen geschapen  persoon,  als  een  nieuw  iets  uit  den  hemel  in  ons;  zoodra 
deze  bliksemvonk  van  den  Heiligen  Geest  in  ons  sloeg,  waren  we  be- 
keerd ;  en  wie  alzoo  bekeei'd  was  geloofde,  en  moest  en  mocht  gedoopt 
worden. 

Maar  hierin  nu  juist  gingen  ze  feil.  Ons  zielsleven  is  zoo  eenvoudig 
niet.  Als  op  later  leeftijd  in  een  Luther  en  in  een  Calvijn  een  machtig 
geloofsheld  voor  Gods  kerk  optreed,  zijn  deze  Luther  en  Calvijn  niet  tot  - 
op  hun  twintigste  jaar  personen  geweest  als  andere  personen,  in  wie 
eerst  op  later  leeftijd  plotseling  dit  genie,  dit  talent,  deze  moed  en  dezs 
geestkracht  invoer;  maar  reeds  toen  deze  mannen  geboren  wierden,  wist 
God  dat  de  kiem  voor  dit  alles,  voor  zooveel  het  natuurlijke  aangaat,  in 
hen  school.  Alleen  geen  menschenoog  zag  het  nog  of  kon  het  ontdekken  ; 
maar  God  had  het  voor  zijn  kerk  reeds  op  verborgene  wijze  in  hen  be- 
reid. Daarom  zegt  de  Heere  tot  Jeremia :  „Eer  ik  u  in  uw  moeders  huik 
formeerde  heb  ik  u  gekend,  en  eer  gij  idt  de  baarmoeder  voortkwaamt,  heb 
ik  u  geheiligd.  Ik  heb  u  den  volke  tot  een  profeet  gesteld"  (Jer.  1 :  5). 
En  zoo  nu  ook  waren  Luther  en  Calvijn  reeds  vóór  hun  geboorte  be-  y 
stemd,  en  er  in  hun  geboorte  op  aangelegd,  om  straks  als  getuigen  des 
Heeren  te  kunnen  optreden.  Alles  dus  wat  reeds  in  de  geboorte  den 
mensch  moet  -zijn  meegegeven,  om  later  als  zulk  een  man  te  kun- 
nen optreden,  dat  was  reeds  in  hun  ontvangenis  en  geboorte  in  hen  ge- 
legd. 

Augustinus  en  een  idioot  staan  niet  eerst  gelijk,  alsof  God  nu  eerst 
later  plotseling  dat  machtig  genie  in  een  Augustinus  inblies ;  maar  dit  7 
genie  lag  reeds  in  zijn  aanleg  en  inborst.  Alleen  het  school  nog.  Lange 
dagen  toefde  het  om  uit  te  komen,  tot  tijd  en  wijle  God  het  alzoo  be- 
schrikte,  dat  alsnu  openbaar  wordt  en  naar  buiten  treedt,  wat  eerst  in 
het  verboigene  school. 

Dit  nu  noopt  en  dwingt  ons,  om  bij  al  wat  het  geestelijk  leven  van 
den  mensch  aangaat  wel  te  onderscheiden  tusschen  de  kiem,  het  ver-  7 
mogen  en  den  wortel  eener  kracht,  die  in  het  verborgene  van  zijn  wezen 
schuilt,  en  de  openbaring  van  die  kracht  naar  buiten.  David  is  als  psal- 
mist geboren,  en  het  vermogen,  de  wortel,  de  kiem  van  zijn  psalmodie 
lag  reeds  in  hem,  toen  hij  in  den  buik  van  zijn  moeder  als  een  borduur- 
sel verscholen  lag.  Die  kunst  van  het  psalmdichten  is  niet  zoo  eens  plot- 
seling op  later  leeftijd  in  hem  gevaren,  maar  wel  eerst  op  later  leeftijd 
uitgekomen  en  geopenbaard.  Juist  evenzoo  als  het  met  ons  spraakvermo- 
gen  is.    Het    vermogen  om  te  kunnen  spreken  brengt  een  kind  van  zijn 

K   VOTO    DORDR.    III.  2 


18  ZOND.   XXVII.    HOOFDSTUK   II. 

geboorte    met   zich,  maar  eerst  later  komt  dit  vermogen,  als  bij  spreken 

J    gaat,  langzaam  en  van  lieverlede  uit. 

Hieruit    nu  volgt,  dat  we  ook  bij  het  geloof  wel  te  onderscheiden  heb- 

-;  ben  tusschen  het  vermogen  in  de  ziel  om  te  kunnen  gelooven  en  de 
openbaring  van  dat  geloof  naar  buiten.  Onder  den  grond  schuilt  de  kiem 
de  wortel,  het  vermogen  van  ons  geloof;  en  naar  buiten,  boven  den 
grond ;  wordt  slechts  de  iverking  van  dat  geloofsvermogen  in  het  daad- 
werkelijk  geloof  openbaar.  Nu  kan  zulk  een  kiem  zeer  lang  in  ons  aan- 
wezig zijn,  zonder  dat  er  iets  van  naar  buiten  komt.  In  de  oude  gedenk- 
teekenen  van  de  Egyptische  koningen  heeft  men  o.  a.  ook  tarwegraan 
gevonden,  dat  allicht  tusschen  de  3  en  4000  jaren  in  deze  steenen  gra- 
ven gelegen  had.  Al  dien  tijd  bezat  de  graankorrel  van  dit  graan  de 
kracht  en  het  vermogen  in  zich  om  tot  een  halm  op  te  schieten  en 
vrucht  te  dragen  ;  maar  het  deed  dit  3  a  4000  jaten  lang  niet.  En  nu  eerst 
nu  eindelijk  deze  graven  geopend  werden,  en  het  graan  dat  er  in  lag, 
aan  de  aarde  wierd  toevertrouwd,  is  dit  vermogen  naar  buiten  getreden 
en  is  er  graan  uit  gegroeid.  Zoo  kan  nu  ook  het  geloofsvermogen,  de 
geloofskiem  jarenlang  in  de  diepte  van  ons  steenen  hart  werkeloos  ver- 
borgen liggen,  zonder  dat  of  gij  zelf  of  een  ander  er  iets  van  merkt.  Al- 
leen God  weet  het,  omdat  Hij  er  zelf  die  graankorrel  van  het  geloof  in 
besloten  heeft. 

AVas  nu  dat  graan  in  de  Egyptische  sarcophagen  geen  graan,  omdat 
het  nog  niet  ontkiemd  was  ?  Zeer  stellig,  zult  ge  zeggen,  reeds  ontkiemd, 
of   nog   niet   ontkiemd,    graan  blijft  graan.  Uitnemend,  maar  dan  is  ook 

^  geloof  geloof,   geheel   afgescheiden    van   de  vraag,  of  het  nog  slechts  als 
een    mosterdzaadje    verborgen   in    uw  hart  schuilt,  dan  wel  of  het  reeds 
tot  ontkieming  en  openbaring  naar  buiten  is  gekomen. 
Moet  derhalve  een  iegelijk  gedoopt,  in  wdens  hart  het  geloof  eenwezig 

t  is,  dan  moet  ge  niet  alleen  hem  doopen,  in  wien  gy  van  dat  geloof  iets 
merkt,  omdat  het  ontkiemde  en  opschoot  en  naar  buiten  trad;  maar 
moet  ge  evenzeer  doopen  een  iegelijk,  in  wiens  hart  de  graankorrel  des 
geloofs  nog,  voor  Gods  oog  alleen  gekend,  schuilt.  Jong  of  oud  doet  er 
dus  niet  toe.  Tusschen  een  klein  kind  en  een  volwassen  man  mag  geen 
verschil  gemaakt.  De  vraag  van  doop  of  niet-doop  hangt  alleen  maar 
af   van    het   al    of  niet  aanwezig  zijn  van  het  geloof  in  kiem  en  wortel. 

Niet,  dit  verstaat  ge  wel,  alsof  deze  geloofskiem  ons  uit  de  natuurlijke 

geboorte    kon    toekomen.    Van  nature  is  elk  mensch  ongeloovig  en  tegen 

^  %'S/e^  geioorjéil'ant.  Maar  God  is  vrijmachtig  om  door  de  tweede  of  gees- 

"•lelijke   geifoK"?  fezf  ^graa&'ó^n-el,    die    kiem    des   geloofs,    reeds  in  den 


ZOND.   XXVII.    HOOFDSTUK   II.  19 

moederschoot  in  ons  te  brengen,  of  het  te  doen  kort  na  onze  geboorte. 
En  al  is  het  dan,  dat  het  nog  twintig,  dertig  of  zestig  jaar  duurt  eer 
deze  kieni  tot  ontwikkeling  komt  en  de  werking  er  van  naar  buiten  open- 
baar wordt,  dan  is  zulk  een  persoon  toch  van  zijn  geboorte  af  iemand, 
in  wien  God  geloof  gewrocht  heeft,  en  heeft  zulk  een  dus  recht  op  den 
heiligen  Doop. 

Geldt   alzoo    voor    de    kerk    de  vaste  regel  dat  ze  te  doopen  heeft  een 
iegelijk,    in    wiens  ziel  God  de  Heere  het  geloof  gewrocht  heeft,  dan  ko- 
men we  hiermee  tot  de  tweede  vraag :  Hoe  zal  de  kerk  dit  weten  ?  En  op 
dit  punt  nu  achten  de  Doopsgezinden,  dat  ze  hun  verloren  zaak  herwin-  ' 
nen  kunnen.  Want,  zeggen  ze,  toegegeven  dat  het  geloof  ook  in  een  kin- 
deke   als  een  verborgen  graankorrel  aanwezig  kan  zijn,  in  elk  geval  hebt 
ge   desaangaande   geen   zekerheid.    Dat  kunt  gij  gissen,  vermoeden,  hopen 
maar    gij    weet   het  niet.  En  daarom  nu,  zoo  gaan  ze  dan  voort,  doopen 
wij  alleen  de  volwassenen,  nadat  we,  zoodra  ze  tot  belijdenis  komen,  ze- 
kerheid   hebben,  dat  ze  de  gave  des  geloofs  werkelijk  ontvangen  hebben. 
Hierop  nu  antwoorden  we,  dat  dit  volstrekt  niet  zoo  is. 
Ook  al  komt  toch  iemand  op  volwassen  leeftijd  zich  aanmelden  en  tot 
de  kerk  zeggen:  „Ik  belijd  en  ik  geloof",  daarom  heeft  de  kerk  nog  niet 
de    minste   zekerheid,    dat  het  metterdaad  zoo  is,  De  man  kan  veinzen ; 
de    man    kan    een  tijdgeloof  hebben  en  zich  zelf  misleiden  ;  hij  kan  een  7 
bloot    historisch    geloof    voor  wezenlijk  geloof  aanzien.  Was  nu  de  kerk 
een  kenster  der  harten,  zoo  ware  dit  niets.  Dan  ^och  kon  de  kerk  uitma- 
ken, hoe  het  met  dezen  persoon  stond.  Maar  zoo  is  het  niet.  De  kerk  kan 
de  harten  niet  doorgronden.  Dat  kan  alleen  de  Heere.  En  hoe  sterk,  mach- 
tig  en   overiveldigend   ook    soms  de  indruk  is,  dat  iemand  wel  wezenlijk  '' 
uit  het  echte  geloof  spreekt,  zekerheid  desaangaande  heeft  de  kerk  nooii 
Soms  zal  er  een  schijngeloovige  zijn,  die  zeer  boud  spreekt,  en  een  echt 
geloovige    die    beklemd    in    zijn  uitingen  is.  Ging  de  kerk  dus  daarop  af, 
dan  zou  ze  soms  juist  doopen  wie  niet  geloofde,  en  den  Doop  onthouden 
aan    wie    het    echte    geloof   had.    En  de  uitkomst  toont  dan  ook,,  dat  de 
Doopsgezinde  kerken  ten  deze  herhaaldelijk  allerlei  jonge  mannen  doopen 
en  den  Doop  aan  jongedochters  toedienen,  van  wier  geloof  eigenlijk  nietshleek. 
Men    kan    dus  niet  zeggen  :  De  Doopsgezinden  of  Baptisten  doopen  al- 
leen   zulke    personen,    van  wie  het  zeker  is  dat  ze  geloof  hebben,  en  gij, 
Gereformeerden,  doopt  kinderkens,  in  wie  ge  het  geloof  alleen  onderstelt. 
Dit  is  niet  zoo.  Zoowel  toch  bij  deze  volwassenen  als  bij  deze  kinderkens 
kunt  ge  het  nooit  verder  dan  tot  een  vermoeden  ondersteld  geloof  brengen. 
Zekerheid  heeft  de  kerk  nooit. 


20  ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    III. 


DERDE  HOOFDSTUK. 


Maar  Jezus  zeide:  Laat  af  van  de  kinderkens  en 
verhindert  hen  niet,  tot  mij  te  komen :  want  derziilken 
is  het  koninkrijk  der  hemelen. 

Matth.   19:  14. 


Aan  ieder  uitverkorene,  die  het  beginsel  des  nieuwen  levens  door  da 
verborgene  werking  van  den  Heiligen  Geest  in  zijn  hart  ontving,  komt 
even  uit  dien  hoofde  het  Sacrament  van  den  heiligen  Doop  toe.  Ziehier 
onze  eerste  stelling.  En  de  tweede,  die  hier  onder  komt  te  staan  is,  dat 
God  de  Heere,  naar  zijn  vrijmacht  dit  beginsel  des  nieuwen  levens  of  der 
wedergeboorte,  door  zijn  Heiligen  Geest  zoowel  in  den  volwassene  als  in 
den  nog  niet  volwassene,  en  tot  in  het  kleine  kindeke  kan  werken;  en 
blijkens  het  vroeg  wegsterven  van  de  helft  van  het  menschdom,  feitelijk 
gewerkt  heeft  en  nog  werkt.  Doop  dus  waar  wedergeboorte  is;  en  weder- 
geboorte denkbaar  zoowel  in  een  pasgeboren  wicht  als  in  een  grijsaard 
van  tachtig  jaren.  En  aan  deze  twee  nu  voegen  we  als  derde  stelling  dit 
toe:  Noch  bij  den  volwassene  noch  bij  het  kindeke  heeft  de  kerk,  die  den 
heiligen  Doop  moet  toebedienen,  ooit  wiskunstige  zekerheid,  dat  de  zich 
aanbiedende  of  aangeboden  persoon  metterdaad  wedergeboren  zij.  Verder 
dan  tot  vermoeden,  gissing  of  onderstelling  komt  de  kerk  nooit. 

Op  grond  van  deze  drie  stellingen  komen  we  dus  thans  tot  de  vraag: 
Welken  regel  heeft  Christus'  kerk  bij  de  toelating  of  niet-toelating  tot  den 
heiligen  Doop  te  volgen  ?  Of  anders  gezegd :  Naar  welken  regel  maakt  ze 
uit,  wie  door  haar  voor  wedergeboren  zijn  te  houden  en  wie  niet?  En  dan 
luidt  ons  antwoord:  Dien  regel  heeft  ze  niet  zelf  te  verzinnen,  maar  op 
te  maken  uit  de  Heilige  Schrift.  Wel  brengt  de  regel,  dien  de  Heilige. 
Schrift  ons  biedt,  haar  nooit  zekerheid,  wie  al  dan  niet  het  inwendig  werk 
der  wedergeboorte  ontving,  maar  wel  zegt  hij  haar,  wie  zij  als  wederge- 
"^borenen  heeft  te  behandelen  en  te  bejegenen. 

Het  verschil  tusschen  dit  tweeërlei  standpunt  springt  in  het  oog. 

Niets  zou  natuurlijker  gemakkelijker  zijn,  dan  zoo  de  Heere  aan  de 
kerk  een  onfeilbaren  toetssteen  had  gegeven,  om  de  aanwezigheid  van 
verborgene  en  ware  genade  te  constateeren,  op  de  manier  waarop  een 
goudsmid  de  aanwezigheid  van  echt  verborgen  goud  in  het  erts  consta- 
teert. Dit  zou  ook  de  hoogmoedige  zucht  des  menschen  wel  in  tle  hand 
•<  werken.  Hij  toetste  dan,  hij  zat  als  rechter,  hij  kon  oordeelen.  Maar  dit 
staat   God  de  Heere  aan  zijn  kerk  niet  toe.    Niet  zij.  Hij  zit  als  rechter, 


ZOND.    XXA''!!.   HOOFDSTUK   III.  21 

Hij  toetst,  Hij  proeft  zijn  volk,  Hij  is  en  blijft  alleen  de  Kenner  der  har- 
ten Vandaar  zelfs  de  mogelijkheid  dat  een  kerk  een  kind  van  God  bant 
en  uitwerpt,  terwijl  diezelfde  kerk  een  innerlijk  Gode  vijandig  mensch 
met  kerkelijke  eere  kroont.  Wel  zal,  hoe  geestelijker  de  kerk  is,  het  ge- 
vaar voor  zulk  een  uiterste  lager  dalen  en  minder  worden.  Maar  ook  de  .- 
best  geregelde  en  zuiverste  kerk  is  nooit  in  staat,  om  een  absoluut  oordeel 
te  vellen,  waarvan  geen  appèl  op  den  genadetroon  zou  zijn. 

Xeen,  de  Heere  heeft  zijn  kerk  niet  opgedragen  om  over  het  hart  te  / 
oordeelen  of  als  rechter  te  gaan  zitten  over  's  menschen  staat.  Iemands 
staat  kent  God  alleen  en  de  persoon  zelf  wien  het  aangaat,  zoodra  het 
God  belieft  hem  de  geloofsverzekerdheid  te  geven.  De  kerk  daarentegen 
is  geroepen  tot  dienenden  arbeid;  geroepen  tot  gehoorzame  opvolging  van  ;• 
het  goddelijk  bevel;  en  zulks  in- de  stellige  haar  geopenbaarde  wetenschap, 
dat  hier  op  aarde  de  zichtbaar  geworden  kerk  altoos  hypocrieten  in  zich 
besluiten  zal.  Hieruit  volgt  dus  dat  het  voor  de  kerk  onmogelijk  is,  er 
voor  in  te  staan,  dat  zij  of  Doop  of  Avondmaal  uitsluitend  aan  wezenlijk 
wedergeborenen  bedient.  Veeleer  weet  ze,  op  grond  van  Gods  Woord, 
stellig  en  zeker,  dat  ze  den  Doop  en  het  Avondmaal  niet  anders  kan  be- 
dienen, dan  met  het  droef  gevolg  der  zonde,  dat  ook  dezulken  het  ont- 
vangen, die  er  geen  recht  op  hadden  in  geestelijken  zin,  omdat  de  voor- 
waarde er  van  niet  innerlijk  in  hen  vervuld  is. 

Hierbij  echter  is  tweeërlei  mogelijk.  Deze  toebediening  van  het  Sacrament 
aan  hen  die  er  geen  recht  op  hebben,  kan  namelijk  of  een  gevolg  zijn  ^ 
van  den  door  God  gestelden  regel,  of  een  gevolg  van  de  schuld  en  na- 
latigheid der  kerk.  In  het  eerste  geval  komt  dit  niet  voor  haar  verant- 
woording, in  het  tweede  geval  wel.  Handelt  zij  bij  de  bediening  van  het 
Sacrament  in  strijd  met  den  regel,  dien  God  haar  in  zijn  Woord  gesteld 
heeft,  en  laat  ze  de  tucht  verslappen,  dan  wordt  door  haar  schuld  het 
Verbond  Gods,  door  opneming  van  wie  er  niet,  of  uitlating  van  wie  er 
ivel  toe  hoort,  ontheiligd  en  de  toorn  Gods  ontsteekt  tegen  haar.  Doet  zij 
■daarentegen  wat  ze  ambtelijk  in  gehoorzaamheid  aan  haar  Koning  doen 
moet,  onderhoudt  ze  het  Verbond,  onderscheidt  ze  tusschen  bondelingen 
en  niet-bondelingen,  en  zulks  naar  den  regel  des  Heeren,  dan  gaat  zij  vrij 
uit.  en  blijkt  deze  bediening  van  het  Sacrament  ten  oordeele  door  God 
te  zijn  gewild. 

Alles   komt   dus   maar  hier  op  aan,  dat  de  kerk  niet  zelve  als  rechter 
ga  zitten,  maar  God  rechter  late  zijn,  en  zich  zelve  late  vergenoegen  met 
haar   dienende   rol  van  gehoorzaam  instrument  des  Heeren.  Het  gaat  er    ■ 
meê  als  op  de  goudvelden  van  Zuid -Afrika.  Is  er  zulk  een  goudveld,  waar 


22  zo^•D.  XXVII.  hoofdstuk  III. 

gouderts  in  verborgen  ligt,  dan  is  zulk  een  goudveld  in  het  bezit  van  een 
eigenaar,  en  deze  eigenaar  heeft  te  bepalen,  hoe  hy  dit  goudveld  w^il  ont- 
gonnen hebben.  Om  dit  te  regelen,  laat  dan  zulk  een  eigenaar  zich  voor- 
lichten door  een  natuurkundige,  die  hem  zegt,  op  wat  w|js  men  zulk  een 
goudveld  ontginnen  moet,  om  de  beste  kansen  te  hebben,  dat  er  eener- 
zijds  geen  goud  verloren  ga,  en  anderzijds  niet  te  veel  noodelooze  moeite 
worde  besteed  aan  hetgeen  geen  goud  is.  Op  grond  van  die  voorlichting 
stelt  hij,  als  eigenaar,  dan  den  regel  voor  de  bev^erking  vast.  En  nu  komt 
de  aannemer,  die  de  ontginning  op  zich  nam.  en  deze  is  verantwoord, 
zoo  hij  slechts  stipt  den  hem  gegeven  regel  opvolgt. 

Bestond  er  nu  een  middel  om  dien  aannemer  op  onfeilbare  wijze  te 
doen  weten,  in  welke  klompjes  ivel  en  in  welke  andere  klompjes  geen 
goud  zat,  en  om  terstond  in  het  klompje,  dat  goud  hield,  het  goud  van 
wat  er  om  zat,  af  te  scheiden,  dan  zou  deze  arbeid  zeer  snel  gaan,  en  de 
aannemer  zou  minder  doelloozen  arbeid  besteden  aan  wat  van  achteren 
blykt  geen  goud  te  zijn.  Maar  zoo  is  de  toestand  van  zulk  een  mijn. 
niet.  Het  goud  zit  geklemd  en  gekleefd,  of  wilt  ge,  gegroeid  in  wat  geen 
goud  is,  en  niet  dan  door  eene  verstandige  bewerking  gelukt  het  ten  leste, 
om  het  echte  goud  van  wat  er  om  zat  te  schiften.  Gevolg  hiervan  is,  dat 
de  aannemer  zijn  moeite  en  zijn  arbeid  besteden  moet  aan  alles,  wat  het 
vermoeden  wettigt,  dat  er  goud  in  kan  zitten,  ook  al  blijkt  het  van  ach- 
teren, dat  die  gissing  faalde.  Alsook,  dat  de  aannemer  na  een  klonjp 
meester  te  zijn  geworden,  waar  werkelijk  goud  in  zit,  maar  waar  nog 
meer  om  zit,  dat  geen  goud  is,  zoolang  beide  niet  geschift  zijn,  voor  heel 
dien  klomp  precies  dezelfde  zorg  moet  dragen,  alsof  heel  de  klomp  van 
goud  ware.  Geldt  het  dus  als  regel,  dat  de  eigenaar  hem  oplegt,  alle 
klompjes,  die  in  een  bepaalde  ader  liggen  voor  goud  houdend  aan  te  zien 
dan  is  de  aannemer  verplicht,  alle  klompjes  die  uit  deze  ader  worden 
opgedolven,  na  afloop  van  den  arbeid,  in  de  daarvoor  gereed  gemaakte 
schuren  neer  te  leggen,  wel  op  te  sluiten  en  tegen  diefstal  te  bewaren. 
Is  dus,  zeg  op  Maandagavond,  de  arbeid  weer  afgeloopen,  dan  heeft  de 
aannemer  toe  te  zien,  dat  al  hetgeen  dien  dag  uit  de  aangewezen  ader 
is  opgedolven  (onverschillig  of  het  goud  is  of  later  geen  goud  zal  blijken 
worden  weggeborgen)  het  achter  slot  te  sluiten,  en  'snachts  te  doen  be- 
waken, even  precies  zooals  hij  doen  zou,  als  hij  de  zekerheid  bezat,  dat 
het  alles,  het  tot  de  laatsten  korrel  toe  wezenlijk  goud  zou  blijken.  Stel 
nu  dat  in  zulk  een  dag  SCKX)  ons  is  opgedolven.  dan  moet  hij  met  dit 
opgedolven  .erts  handelen,  alsof  hij  metterdaad  8000  ons  goud  had  ver- 
kregen, ook  al  blijkt  het  later,  dat  er  nog  geen  30  ons  goud  in  zit.  En 
merkt  hij  s'  nachts  een  dief,   die  een  klomp  weghaalt,  die  misschien  van 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    III.  23 


achter  blijken  zal  gesn  enkele  korrel  goud  te  bevatten,  dan  vat  hij  dien 
dief  en  wordt  die  dief  gevonnist  even  alsof  hij  een  klomp  van  lonter 
goud  gestolen  had.  Kortom  in  elk  opzicht  gaat  de  aannemer,  zoolang  de 
schifting  niet  plaats  greep,  te  werk,  als  ware  er  niets  dan  louter  goud 
opgedolven,  ook  al  leert  de  dagelijksche  ervaring  hem,  dat  hoogstens  één 
honderste  van  de  opgedolven  massa  werkelijk  goud  is. 

Dit  nu  vindt  een  ieder  bij  zulk  een  gouddelverij  geheel  natuurlijk.  Nie- 
mand denkt  er  anders  over.  Niemand  doet  het  anders.  Alles  waar  goud 
in  kan  zijn,  moet  behandeld  alsof  het  enkel  goud  ware.  Een  anderen  regel 
kent  men  niet.  Maar  zoodra  nu  precies  die  zelfden  regel  op  de  kerk  van 
Christus  en  het  Sacrament  des  Doops  wordt  toegepast,  roept  en  schreeuwt 
een  iegelijk  over  innerlijke  onwaarheid  en  over  een  onbegrijpelijke  daad. 

En  toch  de  zaak  is  feitelijk  precies  dezelfde. 

Het  goudveld  is  de  wereld,  waar  God  de  Heere  door  zijn  verborgen 
Geesteswerking,  krachtens  zijn  uitverkiezing,  het  goud  van  Christus' echte 
kerk  in  verscholen  heeft. 

De  eigenaar  van  dit  goudveld  is  de  Heere,  en  Hij  dus  alleen  heeft  het 
recht  om  den  regel  vast  te  stellen,  waarnaar  de  opdelving  van  dat  goud 
door  den  aannemer,  d.  i.  door  zijn  zichtbare  kerk  op  aarde,  zal  plaats 
hebben.  Nu  ligt  ook  op  dat  geestelijk  goudveld  het  goud  niet  apart  en 
niet  op  onfeilbare  wijze  voor  het  oog  zichtbaar.  Integendeel  ook  dit  geeste- 
lijk goud  ligt  verborgen  in  een  massa  dio  geen  goud  is,  en  zoo  vastgehecht 
en  vermengd  met  andere  bestanddeelen,  dat  de  kerk  nooit  met  zekerheid 
zeggen  kan,  clit  is  goud  en  dai  is  het  niet. 

Wat  ook  op  dit  geestelijk  goudveld  wordt  opgedolven  is  een  voorwerp 
van  geloof,  rustende  op  gissing,  onderstellig  en  vermoeden  te  regelen  naar 
den  regel  dien  God  zelf  voor  de  uitdelvlng  bepaald  heeft.  Waaruit  volgt 
dat  de  kerk  zeer  wel  weet,  dat  ze  ook  op  dezen  akker  onder  3000  pond 
stof,  misschien  slechts  300  of  30  pond  goud  zal  gewonnen  hebben,  maar 
niettemin  van  Godswege  gehouden  is,  om  die  3000  pond  met  evenveel 
zorg  en  omzichtigheid  te  bergen  en  te  bewaken  en  te  behandelen,  alsof 
het  al  niets  dan  louter  goud  ware.  Wat  hiervan  aan  zij,  zal  eerst  later 
blijken,  als  het  opgegravene  erts  door  den  aannemer  geleverd  is  aan  den 
Smelter  en  Schifter,  die  in  zijn  oordeel  alle  echt  goud  van  het  klatergoud 
en  het  erts  scheiden  zal.  Maar  zoolang  deze  smelting  en  schifting  niet 
heeft  plaats  gegrepen,  is  de  kerk  geroepen  en  van  Godswege  gehouden, 
om  voor  de  geheele  massa  juist  evenveel  zorg  te  dragen  alsof  het  alles 
goud  ware.  Vandaar  de  schijnbaar  zoo  vreemde  stelling,  dat  de  kerk  al 
haar  gedoopten  als  uitverkoren  heeft  te  bejegen.  Iets  wat  natuurlijk  niet 


24  ZOXD.    XXVII.    HOOFDSTUK   III. 


zeggen  wil.  dat  de  kerk  leeft  in  de  meeuing,  dat  al  wat  blinkt  of  niet 
blinkt,  eens  geestelijk  goud  zal  blijken.  Dit  weet  ze  wel  beter,  evengoed 
als  die  aannemer  op  uw  goudveld  zeer  goed  weet,  dat  op  verre  na  niet 
alles  wat  hij  's  avonds  in  zijn  schuren  en  tenten  bergt,  louter  goud  is. 

Maar  evenals  deze  aannemer,  omdat  er  goud  in  zit  of  althans  in  kan 
zijn,  en  naar  den  regel  door  den  eigenaar  gegeven,  ondersteld  wordt  te 
w'ezen,  heel  de  massa  behandelen  moet  alsof  het  alles  goud  ware,  zoo  ook 
moet  de  kerk,  omdat  er  uitverkiezing  in  zit  of  althans  in  kan  zijn,  en 
naar  den  regel  van  Gods  Woord  ondersteld  wordt  in  aanwezig  te  zijn, 
heel  de  massa  bejegenen,  alsof  allen  aan  de  uitverkiezing  deel  hadden. 
^Dit  zal  dan  van  achteren  wel  anders  blijken;  allicht  heel  anders  blijken; 
maar  hier  heeft  de  kerk  niet  meê  te  maken.  Dit  komt  niet  voor  haar 
verantwoording.  Maar  wel  zou  zij  schuldig  staan,  zoo  zij  van  achteren 
bleek  aan  een  wezenlijk  uitverkorene  niet  bediend  te  hebben  die  genade- 
middelen, die  God  voor  zijn  uitverkorenen  bestemd  heeft.  Beter  dat  tien 
klompen  erts,  waar  geen  goud  in  zit  noodeloos  bewaakt  en  met  levensge- 
vaar verdedigd  worden,  dat  één  enkele  klomp,  waar  wel  goud  in  zat,  on- 
bewaakt bleef  en  gestolen  wierd. 

En  zoo  ook  in  de  kerk.  Beter  dat  honderd  personen  die  niet  uitverkoren 
zijn  en  dus  geen  geestelijk  goud  zijn,  noodeloos  alle  verzorging  en  bewa- 
king van  de  zijde  der  kerk  ontvangen,  dan  dat  ze  aan  één  enkele  uitver- 
korene onthield  wat  hem  van  Christus wege  toekomt. 

Mogen  we  vertrouwen,  dat  dit  eenigszins  uitvoering  toegelicht  beeld  de 
zaak  verduidelijkt  zal  hebben,  dan  zal  men  nu  ook  verstaan,  waarom  de 
kerk  bij  de  bediening  van  den  heiligen  Doop  en  in  heel  haar  verder  ker- 
kelijk leven  zoovelen  als  uitverkorenen  te  behandelen  heeft  ook  al  weet 
ze  dat  feitelijk  haar  dienst  misschien  slechts  aan  enkelen  ten  zegen  en 
aan  de  meesten  ten  oordeel  zal  gedijen.  Dat  maakt  de  bediening  der  kerk 
wel  zeer  ernstig;  maar  het  kan  in  haar  plicht  geen  verandering  brengen. 
Zij  moet  doopen  een  iegelijk,  kind  of  volwassene,  die  gevonden  wordt  in 
de  adei  van  het  goudveld,  die  door  den  eigenaar  daarvoor  is  aangewezen, 
en  wat  eenmaal  door  den  Doop  uit  het  goudveld  in  de  schuren  is  over- 
gedragen, moet  ze  in  haar  schuren  bewaren  met  precies  dezelfde  zorg, 
alsof  het  alles  van  het  echte  goud  ware,  ook  al  weet  ze  zelve  zeer  wel, 
dat  het  vermoedelijk  op  verre  na  niet  alles  echt  goud  is.  Ze  doopt  dus 
nooit  dan  in  de  onderstelling  dat  de  doopeling  een  uitverkorene  en  weder- 
geboren is,  en  voorts  moet  ze  voor  alle  gedoopten  in  haar  kerkelijk  leven 
dezelfde  behandeling  aanwenden,  die  ze  zou  aanwenden  indien  alle  leden 
der  kerk  metterdaad  door  God  waren  uitverkoren. 


ZOKD.    XXVII    HOOFDSTUK    III.  25 

Zoo  hangt  dan  nu  alles  ten  slotte  maar  aan  de  vraag,  welke  regel  God 
de  Heere  in  zijn  Woord  voor  de  uitdelving  en  ontginning  van  dat  geeste- 
lijk goudveld  uit  den  schoot  der  wereld  gegeven  heeft  Blijkt  uit  de  Heilige 
Schrift,  dat  God  de  Heere,  als  eigenaar  van  dit  goudveld,  gezegd  heeft: 
„De  goudader  begint  pas  op  volwassen  leeftijd,"  dan  is  alle  kinderdoop  / 
ongeoorloofd,  dan  hebben  we  met  de  kinderkens  niets  uitstaande,  dan 
moet  de  kerk  die  stil  laten  liggen,  en  mag  de  kerk  niet  anders  doopen 
dan  volwassenen.  Is  het  daarentegen,  dat  God  in  zijn  Woord  ons  aanwijst, 
dat  de  goudader  waar  het  goud  in  ligt,  niet  enkel  door  de  volwassenen 
loopt,  maar  ook  wel  terdege  door  den  leeftijd  der  kleine  kinderkens  gaat,  > 
dan  is  het  de  roeping  der  kerk,  om  ook  naar  deze  kleinen  de  handen 
zegenend  en  zorgend  uit  te  strekken,  en  moet  ook  het  kleinste  wicht, 
dat  aan  de  te  stellen  voorwaarde  voldoet,  door  het  Sacrament  van  den 
heiligen  Doop  in  de  gemeenschap  der  zichtbare  kerk  weggeborgen  en  be- 
waakt. 

Eerst  zoo  zal  men  dan  nu  ook  gevoelen,  waarom  onze  vaderen  zich 
bij  het  bedienen  van  den  kinderdoop  zich  steeds  beriepen  op  tal  van  Schrif- 
tuurplaatsen,  die  oogenschijnlijk  met  den  Doop  in  geen  rechtstreeksch  ver- 
band stonden,  en  van  wier  bewijskracht  velen  de  klem  dan  ook  niet 
gevoelen. 

Zoo  b.  V.  is  het  met  wat  we  lezen  in  Matth.  XIX:  14,  als  Jezus  zegt: 
„Laat  af  van  de  kinderkens  en  verhindert  ze  niet,  want  dezulken  is  het  - 
Koninkrijk  der  hemelen,"  waarna  hij  hun  zegenend  de  handen  oplegde. 
Wat,  zoo  vraagt  men,  heeft  dit  nu  met  den  Doop  temaken?  En  ons  ant- 
woord luidt:  Rechtstreeks  niets.  Er  wordt  hier  niet  gedoopt  en  er  wordt 
van  den  Doop  niet  gehandeld.  Maar  als  ik,  om  mijn  regel  voor  den  Doop 
te  vinden,  de  vraag  stel,  of  de  goudader  van  het  geestelijk  leven  eerst 
bij  den  volwassene  begint,  dan  wel  reeds  bij  de  kinderkens  gezocht  moet 
worden,  zegt  deze  uitspraak  van  den  Koning  der  kerk  veel^  ja  (7?/(^-s,  lm-  > 
mers  de  discipelen  verkeerden  in  den  waan,  dat  voor  de  goudader  des 
geestelijken  levens  de  kinderen  nog  niet  meetelden.  Straks  als  die  kinder- 
kens volwassen  waren,  konden  ze  tot  Jezus  komen,  nu  nog  niet.  En 
tegenover  deze  valsche  opvatting  stelt  Jezus  nu  de  stellige  uitspraak,  dat 
dit  misgezien  is,  dat  de  kinderkens  niet  zijn  buiten  te  sluiten,  dat  de  goud-  "> 
ader  ook  wel  terdegen  reeds  in  den  kinderlijken  leeftijd  aanwezig  kan 
zijn,  want  dat  derzulken  haast  meer  nog,  dan  der  volwassenen,  is  het 
Koninkrijk  der  hemelen.  Haast  meer  nog,  want  Jezus  stelt  nergens  de 
volwassenen  aan  de  kinderkens  ten  voorbeeld,  maar  wel  de  kinderkens 
ten  voorbeeld  aan  de  volwassenen.  Hij  zegt  toch  niet,  dat  deze  kinderkens, 
straks  opgegroeid,  misschien  ook  in  het  Koninkrijk  zullen  kunnen  komen. 


26  ZOND.    XXVII   HOOFDSTUK   III. 

Dan  zou  er  staan:  „Derzulken  kan  later  ook  het  Koninkrijk  der  hemelen 
worden."  Maar  neen,  dat  zegt  de  Heere  niet.  Hij  zegt  integendeel:  „Der- 
zulken  is  het  Koninkrijk  der  hemelen."  Xiet  om  daarme  aan  te  duiden^ 
dat  juist  die  tien  of  twaalf  bepaalde  kinderen,  die  voor  hem  stonden,  uit- 
verkorenen   waren.  Dan  zou  de  Heere  hebben  moeten  zeggen  :  „Dezer  of 

humier  is  het  Koninkrijk  der  hemelen,"  terwijl  hij  nu  alleen  de  soort  aan- 
y 

duidt:    ^Derzulken   is  het  Koninkrük  der  hemelen,"  als  om  te  kennen  te 

geven,  dat  de  kerk  ook  in  de  ader  van  den  kinderlijken  leeftijd  heeft  te 

delven,  om  het  goud  er  uit  te  voorschijn  te  brengen. 

Evenzoo  staat  het  met  Psalm  8:3:  „Uit  den  mond  der  A;i«derA;ens  en  der 

'  zuigelwgen  hebt  Gij  sterkte  gegrondvest,"  een  uitspraak  door  den  Koning 
der  kerk  in  Matth.  21  :  16  aldus  vertolkt:  „Uit  den  mond  der  jonge  kin- 
derkens  en  der  zogelingen  hebt  gij  u  lof  bereid."  Ook  uit  deze  stellinge 
uitspraak  toch  volgt  rechtstreeks  niets  omtrent  den  Doop,  maar  wel 
worden  we  ook  in  dit  woord  onderwezen,  dat  de  goudader  der  uitverkie- 
zing niet  pas  bij  den  volwassen  leeftijd  begint  maar  reeds  in  den  kin-  , 
derlijken  leeftijd  aanwezig  kan  zijn. 

En  in  verband  hiermee  nu  is  het  opmerkelijk,  hoe  de  Heere  bij  zijn. 
omwandeling  op  aarde  zich  altoos  naar  de  kinderkens  getrokken  gevoelt, 

-<op  de  kinderkens  wijst,  het  kindeke  als  een  voorbeeld  stelt,  en  getuigt 
dat  hun  engelen  in  den  hemel  aldoor  zien  het  aangezicht  van  zijnen  Vader 
die  in  de  hemelen  is.  Zelfs  de  benaming  van  één  van  deze  kleinen,"  die 
hij  telkens  van  zijn  uitverkorene  bezigt,  wijst  er  op,  hoe  de  Heere  Jezus, 
geheel  in  overeenstemming  met  wat  we  van  het  vroeg  sterven  der  mees- 

"^  ten  vóór  den  volwassen  leeftijd  uiteen  hebben  gezet,  de  eigenlijke  hoofd- 
massa van  zijn  geestelijke  kerk  eer  meer  onder  de  kinderkens  dan  onder 
de  volwassenen  zocht. 

Reeds  in  zooverre  komen  we  dus  tot  de  slotsom,  dat  de  kerk  van 
Christus  in  strijd  met  den  uitgedrukten  wil  van  den  eigenaar  van  het 
geestelijk    goudveld  zou  handelen,  zoo  ze  bij  het  delven  naar  het  geeste- 

..  lijk  goud  zich  zou  bepalen  tot  de  personen,  die  den  volivassen  leeftijd 
hadden  bereikt,  en  dat  ze  daarentegen,  zoo  ze  in  gehoorzaamheid  aan 
haar  Koning  wil  te  werk  gaan,  gehouden  en  geroepen  is,  om  ook  te  delven, 
ja,  haast  meer  nog  te  delven  in  de  ader  van  het  kinderlijk  leven. 

Eerst  na  dit  op  den  voorgrond  te  hebben  geplaatst,  kan  nu  de  regel 
der  Besnijdenis  ter  sprake  komen,  die  ons  in  nog  inniger  verband  toont, 
hoe  de  bediening  der  Verbondszegelen  ook  voor  den  kinderlijken  leeftyd 
bestemd  is. 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    IV,  27 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


Een  zoonken  dan  van  acht  dagen  zal  ii  besneden 
worden,  al  wat  mannelijk  is  in  uwe  geslachten. 

Gen.  17:  12. 


Waar   in    eenig   menschenhart  de  senade  van  onzen  God  een  zaligma- 

> 
kend    werk    begon,   daar    hoort   bij    dat    genadewerk    het  Sacrament.  De 

vraag  of  men  alleen  volwassenen,  dan  wel  ook  kinderkens  doopen  zal, 
hangt  er  dus  maar  van  af,  of  dit  goddelijk  werk  der  zaligmakende  gena- 
de alleen  in  de  volwassene  personen  plaats  grijpt,  dan  wel  ook  gewrocht 
werdt  in  de  kleine  kinderkens.  Of  dit  nu  zoo  is,  kunnen  tvij  niet  uitma-  ^7 
ken,  maar  maakt  God  in  zijn  Woord  uit,  en  wij  hebben  slechts  eerbie- 
diglij k  acht  te  geven  op  hetgeen  God  ons  deswege  openbaart.  Daarom 
wezen  we  er  in  het  slot  van  ons  vorig  hoofdstuk  op,  hoe  Christus  van  kin- 
derkens uitsprak:  „Derzulken  is  het  Koninkrijk  der  hemelen",  en  hoe  de  / 
Heilige  Geest  door  den  psalmist  getuigt,  dat  God  zich  uit  den  mond  der 
zuigelingen  en  der  jonge  kinderkens  lof  heeft  bereid.  Beide  uitspraken, 
die  ons  duidelijk  toonen,  dat  God  de  Heere  ook  in  jonge  kinlerkens  met 
zijn  genade  zaligmakend  werkzaam  kan  zijn.  Bij  de  onderstelling  toch 
van  het  tegendeel,  had  noch  wat  de  Christus  zei,  noch  wat  de  psalmist 
zong,  zin. 

In  dit  verband  nu  dient  ook  het  Oud  Testamentisch  Bondzegel  van  de 
Besnijdenis  besproken.  Niet  om  daaruit  te  besluiten:  „De  kinderkens  wer- 
den in  Israël  besneden,  dus  moeten  onder  Christenen  ook  de  kinderkens  > 
gedoopt";  dan  toch  krijgen  de  Wederdoopers  recht  met  hun  tegenwerping, 
dat  ge  naar  dien  regel  alleen  de  jongskens,  en  die  jongskens  op  den  acht- 
sten dag  reeds  zoudt  moeten  doopen.  Te  haastig  in  zijn  oordeel,  heeft 
men  vaak  gewaand  met  zoo  oppervlakkig  besluit  te  spoediger  gereed  te  ^ 
zijn,  maar  juist  daardoor  uit  het  bewijs  dat  voor  den  Kinderdoop  aan 
de  Besnijdenis  ontleend  wordt,  alle  klÊm  laten  wegvallen. 

Laat  men  toch  nadenken,  bij  wat  men  in  zoo  heilige  zaak  als  het  Sa- 
crament, tot  bewijsvoering  aanwendt,  in  zijn  eigen  aardsche  aangelegen- 
heden ziet  ieder  scherp  toe,  en  laat  zich  lang  zoo  licht  niet  met  een 
reden  op  het  dwaalspoor  leiden.  Niemand  geeft  zich  dan  gewonnen  tenzij 
hij  de  klem  van  het  argument,  overtuigend  en  bindend,  voelt.  Maar  hoe- 
veel te  meer  past  het  ons  dan  niet,  in  zoo  heilige  zaak,  als  het  hier 
geldt,  scherp  toe  te  zien  op  hetgeen  ons  als  openbaring  van  Gods  wil 
wordt  aangepredikt,  om  ons  nooit  gewonnen  te  geven,  alvorens  we  met- 


28  ZOXD.   XXVII.    HOOFDSTUK   IV. 

terdaad    gevoelen,    waar    de    klem    van    den    aangevoerden    bewijsgrond 
in  zit. 

Vergeet  toch  niet,  dat  er  nog  altoos  ook  in  ons  land  honderden  trouwe 
broeders  en  zasters  zijn,  die  den  Kinderdoop  uit  gemoede  tegenstaan ;  en 
tegenstaan,  niet  omdat  ze  door  een  geest  van  tegenspraak  worden  bezield, 

i  maar  omdat  ze  in  den  waan  verkeeren.  dat  de  Heilige  Schrift  den  Kin- 
derdoop weerspreekt.  Dezulken  nu  wint  ge  nooit  door  oppervlakkige  be- 
wijsvoering; en  dan  eerst  ontstaat  er  kans  dat  ge  hen  tot  juister  inzicht 
brengt,  indien  ge  hun  metterdaad  uit  de  Heilige  Schrift  op  bondige  en 
klemmende  wijze  aantoont,  dat  het  Sacrament  toekomt  aan  een  iegelijk 
in  wien  zaligmakende  genade  werkt,  en  dat  God  de  Heere  ons  in  de  Hei- 
lige Schrift  noopt,  dat  zaligmakende  genadewerk  ook  reeds  bij  kleine  kin- 
derkens    te    onderstellen.  Komt  ge  dus  aan  het  stuk  der  Besnijdenis  toe, 

^  dan  kunt  ge  niet  uit  die  Besnijdenis  als  zoodanig  redeneeren,  want  zij  is 
afgeschaft  en  te  niet  gedaan,  en  te  niet  gedaan  zijn  en  blijven  alle  be- 
palingen, waaraan  die  Besnijdenis  oudtijds  gebonden  was.  Daarmee  vor- 
dert ge  dus  voor  den  Kinderdoop  nooit  iets.  En  dan  alleen  zal  uw  bewijsvoe- 
ring nit  de  Besnijdenis  klemmen  en  binden,  zoo  ge  aldus  redeneert :  „Ook  in 
de  Besnijdenis  heeft  God  de  Heere  zijn  heiligen  wil  geopenbaard.  In  die 
Besnijdenis  openbaarde  zich  zijn  heilige  wil,  als  zaligmakend  uitgaande 
niet  enkel  naar  de  volwassenen,  maar  ook  naar  de  jonge  kinderen.  Moge 

_^nu  al  de  ceremonie  der  Besnijdenis  zijn  te  niet  gedaan,  niet  vernietigd, 
noch  veranderd  is  Gods  heilige  wil  ten  aanzien  van  zijn  genadewerk.  En 
zoo  blijkt  derhalve  uit  de  Besnijdenis,  dat  God  de  Heere  èn  toen  èn  nu, 
zijn  zaligmakende  genade  niet  alleen  in  volwassenen,  maar  ook  in  kleine 

•<  kinderen  werkt,  en  dat  naar  zijn  goddelijk  voornemen  het  zegel  en  tee- 
ken van  dit  zaligmakend  genadewerk  ook  aan  kleine  kinderkens  mag  en 
moet  worden  toegediend." 

Op  twee  punten  dient  hierbij  gelet.  Het  eerste  is  het  verschil  tusschen 
de    Besnijdenis,    gelijk    ze  bij  andere  volken  plaats  greep  en  gelijk  ze  op 

>  Gods  bevel  in  Israël  wierd  toegediend.  En  het  tweede,  de  geestelijke  be- 
duidenis  die  de  Besnijding,  naar  luid  der  Heilige  Schrift,  niet  alleen  by 
volwassenen,  maar  ook  bij  de  kleine  kinderkens  had. 

Gelijk  thans  van  algemeene  bekendheid  is,  worden  volstrekt  niet  alleen 
S  de  Joden  besneden.  Xog  heden  ten  dage  is  de  Besnijdenis  zeer  verre  over 
de  grenzen  van  het  Joodsche  volk  uitgebreid.  Besneden  toch  zijn  alle 
aanhangers  van  den  Islam,  en  besneden  evenzeer  tal  van  heidensche  vol- 
ken, met  name  in  Afrika,  b.  v.  de  thans  zoo  vaak  genoemde  negers  uit 
den    Congostasit   En  bovendien  komt  de  Besnijdenis  zelfs  nog  in  Christe- 


ZOND.    XXVII.   HOOFDSTUK   IV.  29 


lijke    kerken    voor,    met  name  bij  de  Koptische  Christenen  en  bij  andere 
kerken  in  Abyssinië. 

De  besnijdenis  is  dus  een  tamelijk  algemeen  verbreide  maatregel,  die 
in  Azië,  Afrika,  Amerika,  Europa  en  zelfs  in  Australië  op  enkele  Zuidzee- 
eilanden  in  gebruik  is.  En  niet  slechts  thans  is  dit  zoo,  maar  het  was 
evenzoo  in  oude  dagen.  Van  de  Filestijnen  wordt  met  namen,  en  bij  wijze 
van  uitzondering  gezegd,  dat  ze  onbesneden  waren,  maar  de  besnijdenis 
was  van  oudsher  in  zwang  bij  de  Egyptenaren,  bij  tal  van  volksstam- 
men langs  de  kust  van  Azië  en  ten  deele  tot  in  het  hart  van  dat  we- 
relddeel. 

Natuurlijk  hadden  alle  deze  volken  niet  het  Sacrament  van  de  Besnijdenis 
maar  wel  de  lichamelijke  operatie,  waarin  de  Besnijdenis  feitelijk  bestaat, 
en  die  er  bij  alle  deze  volken  op  neerkwam,  dat  de  voorhuid  of  alleen  wierd 
doorgesneden,  of  geheel  wierd  weggesneden.  En  een  voorgoed  moet  dus 
gebroken  met  de  geheel  onhoudbare  voorstelling,  alsof  er,  tot  op  het  oogen-' 
blik,  dat  God  aan  Abraham  de  Besnijdenis  beval,  nooit  en  nergers  van 
Besnijdenis  sprake  ware  geweest  en  alsof  Abraham  toen  voor  het  eerst 
vernam,  waain  eigenlijk  deze  daad  der  Besnijdenis  bestond.  Gelijk  God 
de  Heere  bij  de  instelling  van  den  heiligen  Doop  niet  iets  nieuws  instelde 
maar  een  bestaande  en  algemeen  bekende  gewoonte,  in  zijn  heilige  ordinan- 
tie  opnam ;  en  bij  de  instelling  van  het  heilig  Avondmaal,  niet  een  geheel 
nieuwe  zaak  invoerde,  maar  op  een  eeuwenoude  instelling  een  geheel 
nieuw  stempel  drukte;  zoo  ook  ging  het  met  de  Besnijdenis  toe.  Als 
operatie  was  ze  sinds  lang  bekend  en  in  vrij  uitgebreid  gebruik,  en  het 
was  deze  bekende  acte,  die  God  de  Heere  nu  overnam  en  in  zijn  heiligen 
dienst  invoerde. 

Maar  wel  verre  van  hierdoor  in  belangrijkheid  te  dalen,  wint  ze  er  door 
aan  beteekenis,  vooral  met  het  oog  op  den  Kinderdoop.  Men  wete  name- 
lijk, dat  de  instelling  die  God  de  Heere  voor  de  Besnijdenis  gaf,  op  twee 
belangrijke  punten  afweek  van  hetgeen  destijds  bij  de  volken  van  rondsom 
als  gewoonte  gold.  In  Egypte  b.  v.  wierd  niet  elk  man  uit  het  volk,  maar 
in  hoofdzaak  alleen  de  priesterkaste  besneden.  En  ten  tweede  —  een  punt 
voor   ons  van  het  hoogste  gewicht  —  deze  operatie  wierd  bij  de  Egypte- 
naren    niet  aan  de  kleine  kinderkens,  maar  eerst  bij  rijper  ontwikkeling 
toegediend;  gelijk  nog  heden  ten  dage  de  Mahomedanen  vaak  niet  tot  de 
Besnijdenis  overgaan,  eer  de  leeftijd  van  12  a  13  jaren  is  bereikt.  En  dit 
is    natuurlijk.    Een    pas  geboren  wicht  is  zoo  gevoelig  en  overteeder,  dat 
men  van  nature  zekeren  tegenzin  heeft  te  overwinnen,  om  bij  een  zoo  jong 
wicht  tot  een  bloedige  operatie  over  te  gaan.  Waarom  zou  men  ook  niet 
wachten  ? 


30  ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   IV. 


Straks  als  het  kindeke  ouder  geworden  is,  zal  het  sterker  zijn,  en  meer 
weerstand  kunnen  bieden,  en  al  zou  het  onraadzaam  zijn,  al  te  lang  te 
wachten,  tot  op  een  leeftijd  van  10  a  12  jaar  blijft  de  operatie  licht  uit- 
voerbaar. 

Juist  daarom  echter  is  het  zoo  opmerkelijk,  dat  God  de  Heere  waar  Hij 
Abraham  de  Besnijdenis  als  Verbondsteeken  oplegt,  hierin  tweeërlei  wijziging 
-  aanbrengt,  hierin  bestaande,  dat  ten  eerste  al  het  volk  moet  besneden, 
worden,  en  ten  andere  dat  de  Besnijdenis  niet  in  de  verkiezing  der  ouders 
wordt  gelaten,  maar  dat  uitdrukkelijk  elk  uitstel  tot  na  den  achtsten  da,g 
wordt  verboden.  Wel  is  dit  oudtijds  niet  zóó  opgevat,  of  bij  ziekte 
kon  de  operatie  eenige  dagen  verschoven  worden;  maar  het  feit  bleef 
tochj  dat  de  Besnijdenis  niet  tot  later  leeftijd  mocht  uitgesteld,  maar  bin- 
nen ettelyke  dagen  na  de  geboorte  moest  verricht  zijn. 

Hierin   ligt  dus  een  opzettelijke  en  nadrukkelijke  wilsopenbaring  Gods. 
Hij,  de  Heere  is  het,  die  hier  zijn  Verbondsteeken  instelt,  en  die  overigens 
de  Besnijdenis  zijn  laat,  wat  ze  ook  bij  andere  volken  was;  maar  op  dit 
ééne  punt  een  bepaald  voorschrift  geeft.  Waar  men  bij  andere  volken  de 
kleine   kiiiderkens  liggen  liet,  mocht  dit  bij  zij)i  volk  niet  alzoo  toegaan. 
Zijn    volk    moest  aan  de  kleine  kinderkens  binnen  ettelijke  dagen  na  de 
geboorte    het  teeken  toedienen  :  en  opdat  geen  wil  keur  of  verzuim  onge- 
merkt  toch    weer  tot  uitsluiting  van  de  kinderkens  zou  leiden,  wierd  de 
dag   zelfs    met  het  cijfer  aangewezen    Het  moest  en  sou  op  den  achtsten 
dag   zijn.    Reeds   op  den  achtsten  dag,  niet  omdat  dit  het  meest  voor  de 
hand  lag;  noch  omdat  dit  zoo  gewoonte  was;  en  veelmin  omdat  dit  voor 
de    operatie  het  meest  geschikt  was.  Integendeel,  van  nature  neigen  alle 
volken,  die  besnijden,  er  toe,  om  de  besnijdenis  later  te  doen  plaats  heb- 
ben.  Deze    last,    om   de  kleine  kinderkens  reeds  binnen  een  week  na  de 
geboorte   te  besnijden,  is  alzoo  een  opzettelijke  openbaring  van  Gods  wil 
ten    opzichte    der    kleine    kinderkens.  Het  is  om  hun  uitsluiting  tegen  te 
gaan.  Het  is  om  juist  op  Gods  bedoeling  met  de  kleine  kinderen  de  aan- 
dacht  te    vestigen.    Het   is    een  duidelijke  verklaring  van  Godswege  aan 
zijn    kerk,  dat  in  zijn  Verbond  ook  reeds  met  de  pasgeboren  kinderkens 
zal  worden  gerekend. 

Dit  is  het  eerste  punt,  waarop  hier  de  aandacht  moet  gevestigd.  Aan 
Israël  wierd  geopenbaard  en  gelast:  „Een  zoontje  van  acht  dagen  zal  u 
besneden  worden."  Abraham  zelf  en  Ismaël  pas  op  meer  gevorderden 
leeftijd,  maar  van  Isaak  af  ontvangt  elk  geboren  kind  binnen  een  week 
na  zijn  geboorte  het  teeken  des  Verbonds.  En  nu  het  tweede  punt.  dat 
hiermee  saamhangt  en  de  zaak  eerst  rechtstreeks  licht  op  den  Kinderdoop 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    IV.  31 

doet  werpen:  Deze  besnijdenis  van  het  pasgeboren  wicht  had  geestelijke 
bedmdenis.  Immers  uitdrukkelijk  verklaart  de  heilige  apostel:  „Hy  (Abra- 
ham) heeft  het  teeken  der  Besnijdenis  ontvangen  tot  een  zegel  der  recht- 
vaardigheid des  geloofs''  (Rom.  IV  :  11). 

Daarom  hoeft  nog  niet  ontkend,  dat  de  Besnijdenis  óók  een  lichamelijke  be- 
teekenis  had.  Vooral  in  het  Oosten  is  het  een  feit,  dat  de  Besnijdenis  een  voor- 
behoedmiddel tegen  veel  onreinheid  en  zelfs  tegen  gevaarlijke  krankheid  is. 
Ook  mag  aangenomen  dat  ze  vaak  schandelijkegeslachtszonde  voorkomt.  Als" 
ook  dat  ze  de  vruchtbaarheid  in  niet  geringe  mate  bevorderde.  Iets  wat  oorzaak 
is,  dat  ook  onder  ons  de  Besnijdenis  vaak  door  artsen  als  gezondheidsmaat- 
regel wordt  aangeraden.  Ongetwijfeld  had  de  besnijdenis  dus  ook  in  Israël 
deze  lichamelijke  uitwerking  en  zelfs  dient  op  deze  lichamelijke  beteekenis 
nadruk  gelegd,  omdat  ze  beeld  was  van  de  geestelijke  beduidenis.  Ze  was 
feitelijk  de  afsnijding  van  het  onreine  des  lichaams,  om  zinnebeeld  te 
kunnen  zijn  van  de  afsnijding  van  de  onreinheid  der  ziel.  De  Besnijdenis  ^ 
der  voorhuid  zinnebeeld  van  de  Besnijdenis  des  harten. 

Ook  moet  in  de  tweede  plaats  toegestemd,  en  mag  nimmer  uit  het  oog 
verloren,  dat  ze  voor  Israël  tevens  een  nationale  beteekenis  had.  Wel  was  > 
niet  elk  besnedene  een  zoon  Israëls,  overmits  ook  onder  tal  van  andere 
volken  de  besnijdenis  bestond,  maar  toch  gold  voor  Israël  de  regel  dat 
een  onbesnedene  geen  zoon  Israëls  kon  zijn.  Daarom  was  de  Besnijdenis 
onder  Israël  algemeen,  en  strekte  zich  uit:  1^.  tot  het  volk  in  alle  rangen 
en  standen  tot  rijk  en  arm,  tot  den  aanzienlijke  en  den  vergetene,  tot 
priester  en  leek,  en  was  niet,  gelijk  in  Egypte,  bepaald  tot  een  enkele 
kaste  of  klasse;  20  strekte  ze  zich  uit  tot  allen  leeftijd,  tot  jong  en  oud, 
zoodat  zelfs  het  kleinste  kind  besneden  werd.  en  ook  de  volwassene,  die 
proseliet  werd,  zich  aan  de  Besnijdenis  moest  onderwerpen;  en  30.  gold 
ze  ook  voor  de  ingeborenen  des  huizes  en  voor  een  iegelijk  die  met  Israël 
zou  gerekend  worden.  Als  zoodanig  wierd  de  Besnijdenis  bij  Israël  dus 
een  nationaal  symbool.  In  Israël  was  Kerk  en  Staat  één;  de  Staat  was 
een  Kerkstaat  en  de  Kerk  een  Staatskerk.  De  i'o^/cskerk  gold  er  in  vollen 
rijken,  volstrekten  zin,  juist  om  na  de  uitbreiding  van  het  Evangelie  tot 
alle  natiën  voorgoed  in  de  ivereldkeYk.  onder  te  gaan,  en  nergens  meer 
als  volkskerk  te  kunnen  opkomen. 

Maar  én  deze  lichamelijke  én  deze  nationale  beteekenis  dej-  Besnijdenis 
deden  in  niets  te  kort  aan  haar  geestelijke  beduidenis  Veeleer  vormden 
ze  slechts  den  ondergrond,  waarop  deze  geestelijke  beduidenis  ruste.  De  "^ 
afsnijding  van  het  onreine  des  lichaams  was  zinbeeld  van  de  afsnijding 
van  de  onreinheid  des  harten,  en  de  nationale  symboliek  was  zinnebeeld 
van    wat    dit  volk  als  kerke  Gods  voor  de  wereldkerk  aller  eeuwen  zijn 


32  ZOND.   XXVII.   HOOyDSTUK    IV. 

zou.  Al  geven  we  dus  voetstoots  toe,  dat  lang  niet  elk  Israëliet,  die  zijn 
kind  besneed,  diep  van  deze  geestelijke  beteekenis  doordrongen  was,  toch 
wordt  hiermee  niets  afgedongen  op  de  duidelijke  openbaringen  van  Gods 
wil,  die  in  dit  schaduwachtig  Sacrament  der  Besnijdenis  gegeven  was. 
Niet  wat  menig  ongeestelijk  Israëliet  er  bij  dacht,  maar  wat  God  door 
de  instelling  ervan  aangaande  zijn  wil  en  gezindheid  openbaarde,  is  de 
vraag   waarmee    wij   Christenen    te    maken  hebben.  Op  Gods  openbaring 

-  hebben  wij  te  letten.  Naar  de  kennisse  van  Gods  wil  ook  in  de  Besnijdenis 
gaat  ons  biddend  onderzoek  uit. 

Kn  dan  staat  het  vast,  dat  de  Besnijdenis,  voor  God  en  naar  Gods  be- 
doeling, was  de  beteekening  van  een  geestdijke  zaak;  een  teeken  door 
Hem    gevoegd   bij    een    werk    zijner    genade.    Hij  had  door  zijn  wondere 

\  geestesdaden  in  Abraham  het  geloof  doen  uitkomen,  en  het  was  als  teeken 
van  dit  wondere  geloofswerk  in  Abrahams  ziel,  dat  Hij  hem  beval  het 
teeken  der  Besnijdenis  op  zich  zelf  toe  te  passen.  Hieruit  zien  we  dus 
wat  de  Besnijdenis  voor  God  is.  Een  teeken  toegepast  op  een  menschen- 
kind  ter  verzegeling  van  een  genadewerk  dat  Hij,  God,  in  de  ziel  van  dien 
menscb  gewrocht  heeft.  En  nauwelijks  zijn  we  van  Abraham  over  Izaak 
op  Jakob  gekomen,  of  bij  dien  Jacob  openbaart  de  Heere  ons  reeds,  hoe 
zijn  genadewerk  volstrekt  niet  pas  op  later  leeftijd  begint,  maar  soms 
in  den  moederschoot  een  aanvang  neemt.  Zoo  duidt  dus  Besnijdenis  op 
een  geestelijk  werk  Gods,  niet  pas  als  het  uitkomt,  maar  ook  reeds 
als  het  nog  schuilt  in  den  wortel,  nog  slechts  als  kiem  aanwezig  is,  en 
nog  door  geen  menschenoog  kan  worden  waargenomen. 

Nu  is  er,  dit  spreekt  vanzelf,  slechts  ééne  Besnijdenis.  Het  is  geheel 
en  al  dezelfde  Besnijdenis,  die  Abraham  aan  zich  zelven  voltrok,  en  die 
hij  acht  dagen  na  de  geboorte,  naar  Gods  bevel,  Izaiik  ondergaan  deed. 
Ook  de  Besnijdenis,  die  het  kleine  kindeke  Izaak  ontving,  was  dus  een 
„zegel  van  de  gerechtigheid  des  geloofs,"  en  had  alleen  als  zoodanig  zin 
en  beteekenis.  Wel  bracht  ze  geen  zekerheid,  dat  er  metterdaad  een  werk 
Gods  aanwezig  was  of  ooit  zou  komen.  Dat  ziet  ge  aan  Ismaël,  die  ook 
besneden  werd,  en  in  wien  toch  nooit  een  zaligmakend  werk  der  genade 
uitkwam.  Maar  aan  de  beteekenis,  die  de  Besnijdenis  naar  Gods  wil  en 
bedoelen  had,  veranderde  dit  niets.  De  Besnijdenis  werd  van  Godswege 
en  door  zijn  eigen  goddelijk  bevel  ingesteld  als  „een  zegf4  van  de  gerech- 
tigheid  des   geloofs,"    en    dus  als  een  geestelijke  zaak,  en  als  een  teeken 

--  van  zijn  genadewerk  in  de  ziel.  En  waar  nu  God  deze,  aldus  geordineerde 
Besnijdenis,  opzettelijk  en  nadrukkelijk  ook  voor  de  kleine  kinde7'kensm^\Q\i, 
ja,  last  en  bevel  geeft,  om  aan  „een  kindeke  van  acht  dagen"  dit  „teeken 
en   zegel    van    de    gerechtigheid    des    geloofs"    te   schenken,    daar   blijkt 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    V.  33 

onweersprekelijk,  dat  voor  Gods  aldoordringend  oog  ook  deze  kleine  kin- 
derkens  reeds  met  dit  zaligmakend  genade-werk  in  verband  staan;  dat 
reeds  die  kleine  wichtjens  hiervoor  in  aanmerking  komen:  en  dat  het  zijn 
doen  en  heilig  werk  is,  reeds  in  deze  kleine  lievelingen  zijn  zaligmakend 
genadewerk  te  beginnen. 


VIJFDE  HOOFDSTUK. 


Dit  is  mijn  verbond,  dat  gij  lieden  houden  zult 
tusschen  Mij  en  tusschen  u,  en  tusschen  uw  zaad 
na   u,   dat  al  wat  mannelijk  is  u  besneden  worde. 

Gen.  17:  10. 

Ook  afgezien  van  de  Sacramenteele  overeenkomst  die  de  Besnijdenis 
met  den  Doop  heeft,  brengt  reeds  de  instelling  der  Besnijdenis  als  zooda- 
nig ons  een  stellige  en  duidelijke  openbaring  omtrent  de  verhouding,  waarin 
God  de  Heere  de  kleine  kinderkens  tot  het  genadewerk  plaatst.  Er  bleek 
toch  uit,  dat  God  de  Heere  bij  het  zaligmakend  genadewerk  ook  wel  ter- 
dege met  de  jonge  kinderkens  rekent;  dat  op  zijn  uitdrukkelijken  last  de 
Besnijdenis  reeds  op  pasgeboren  wichtjens  wierd  toegepast;  en  dat  deze 
Besnijdenis  der  jonggeboren  kinderkens  dezelfde  Besnijdenis  was,  dieAbra- 
ham  op  een  ouderdom  van  99  jaar  onderging,  en  alzoo  ook  bij  hem  was : 
een  zegel  van  de  gerechtigheid  des  geloofs.  Hieruit  zagen  we  dus  klaaiiijk, 
dat  naar  luid  der  Heilige  Schrift,  Gods  wil  en  bedoelen  alzoo  ligt,  dat 
reeds  deze  kleine  kinderkens  met  het  groote  genadewerk  in  verband  staan. 
Zij  die  dusver  de  kinderdoop  tegenstonden,  uit  overweging  dat  de  Doop 
slechts  volgen  mag  waar  het  genadewerk  aanwezig  is,  en  dat  hiervan  bij 
pasgeboren  kinderkens  geen  sprake  zou  kunnen  zijn,  zullen  dus  zelven 
moeten  toestemmen,  dat  ze  bij  dit  htm  oordeel  meer  op  eigen  inzicht  af- 
gingen, dan  op  hetgeen  de  Heilige  Schrift  ons  omtrent  Gods  wil  open- 
baart. Niet  alsof  de  Doop  niet  de  aanwezigheid  van  het  genadewerk  zou 
onderstellen.  Integendeel,  hierin  zagen  ze  volkomen  juist.  Maar  hierin  ver- 
gisten ze  zich  dat  ze  het  genadewerk  pas  op  later  leeftijd  lieten  beginnen. 
Immers  uit  de  instelling  der  Besnijdenis  blijkt  zonneklaar,  dat  God  het 
teeken  van  het  genadewerk  reeds  vlak  na  de  geboorte  plaatst;  en  het 
spreekt  toch  vanzelf,  dat  deze  instelling  van  het  teeken  bij  den  pasgebo- 
rene, althans  de  mogelijkheid  van  het  genadewerk  reeds  bij  een  klein  kindeke 
onderstelt. 

E   VOTO   DORÜR.   III.  3 


-^ 


34  ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   V. 

Toch  ligt  er  in  de  Besnijdenis  nog  meer. 

Vele  jonge  kinderkens  moesten  besneden  worden,  maar  niet  alle  jonge 
wichtjens.  Niet  de  kinderkens  der  heidenen,  maar  ivel  de  jonggeborenen 
,  van  Israël  en  van  wie  met  Israël  tot  één  volk  saamgroeiden.  Men  gaat 
dus  geheel  mis,  zoo  men  stelt,  dat  jonge  kinderkens  zulk  een  genadetee- 
ken  enkel  daarom  ontvangen  mogen,  omdat  ze  nog  zoo  jong  en  daarom 
zoo  onnoozel  zijn.  Dit  leert  men  thans  wel  in  Amerika  en  komt  daardoor 
tot  gansch  verkeerde  Doopspractijk ;  maar  nooit  heeft  eenige  Gereformeerde 
Belijdenis  zich  op  dit  valsche  standpunt  geplaatst.  Steeds  en  onverander- 
lijk heeft  de  Gereformeerde  Belijdenis  zich  op  het  standpunt  van  het  Fer- 
bond  geplaatst,  en  even  stellig  den  Doop  geweerd  van  hen,  die,  buite^i  het 
Verbond  stonden,  als  toegediend  aan  hen  die  in  het  Verbond  waren  op- 
genomen. Wel  heeft  "de  Gereformeerde  Belijdenis  zich  nooit  een  oordeel 
aangematigd  over  de  kinderkens  der  heidenen,  die  vóór  ze  tot  onderscheid 
des  verstan  ds  komen,  sterven.  Eer  neigde  men  steeds  om  Gods  barmhar- 
tigheden zóó  ver  en  breed  mogelijk  uit  te  breiden.  Maar  waar  de  Heilige 
Schrift  zweeg,  achtte  ook  de  Belijdenis  te  moeten  zwijgen.  Men  wist  er 
eenvoudig  niets  van  en  kon  er  dus  ook  niet  van  spreken.  Bloote  gissing 
of  vermoeden  toch  heeft  in  zoo  teedere  ernstige  zaak  geen  de  minste 
waarde.  Het  lot  dezer  duizend  wichtjens  behoort  tot  de  verborgene  dingen 
die  voor  den  Heere  onzen  God  zijn,  en  is  niet  opgenomen  onder  de  stuk- 
ken, die  Hij  zijn  menschenkinderen  heeft  geopenbaard.  Geopenbaard  daar- 
entegen is  ons  wél  de  zake  des  Verbonds,  en  dit  Verbond  openbaart  ons 
den  opmerkelijken  regel  dat  het  Gode  beliefd,  heeft  zijn  heilige  uitverkiezi^ig 
in  verband  te  zetten  met  den  samenhang  der  geslachten. 

Op  zich  zelf,  dit  geven  we  ^rif  toe,  kon  het  ook  anders  zijn.  De  uitver- 
kiezing is  een  daad  van  vrijmachtige  Souvereiniteit,  en  zoo  ware  het  denk- 
baar geweest,  dat  God  de  Heere  zijn  uitverkiezing  b.  v.  in  het  eerste  vier- 
de dezer  eeuw  onder  de  negers  van  Afrika,  in  het  tweede  vierde  dezer 
eeuw  in  China  in  het  derde  vierde  dezer  eeuw  onder  de  Indianen,  en  in 
het  laatste  vierde  dezer  eeuw  onder  de  Turken  had  gesteld.  Ware  dit  zoo 
geweest,  dan  zou  men  eerst  plotseling  een  heilige,  bloeiende  kerk  onder 
de  negers  hebben  zien  opkomen  en  weer  wegsterven ;  daarna  zou  de  kerk 
onverwachts  schitterend  in  China  hebben  geblonken  en  ook  daar  weer  zijn 
ondergegaan;  voorts  zou  onder  de  Indianen,  buiten  alle  berekening  om,  de 
kerk  van  Christus  met  macht  zijn  uitgebroken,  om  straks  weer  in  te  zin- 
ken ;  en  thans  zou  de  kerk  van  Christus  in  Turkije  en  Arabié  bloeien ;  en 
noch  in  Amerika  noch  in  Europa  zou  iets  van  de  ware  kerke  Christi  te 
onderscheiden  zijn. 


ZOND.   XXVII.    HOOFDSTUK   V.  35 

Intusschen   leert   ons  de  historie  der  kerk,  dat  zóó  'sHeeren  doen  niet 
is.  We  zien  gansche  streken  in  deze  wereld,  waar  de  kerk  alle  deze  acht- 
tien eeuwen  nog  nimmer  vasten  voet  kon  krijgen.  "VVe  zien  andere  deelen 
van   de    wereld,  waar  de  kerk  van  Christus  nu  achttien  eeuwen  lang  al- 
door heeft  voortbestaan.  En  eindelijk  zien  we  landen  en  streken,  of  waarde 
kerk  vroeger  bloeide  en  later  weer  onderging,  of  wel  eertijds  niet  kon  door- 
breken en  nu  schittert.  In  Azië  en  Afrika  zijn  geheele  streken  waar  eens  bloei- 
ende kerken  bestonden,  doch  sinds  door  de  Halve  Maan  vertreden  zijn ;  en  in 
Amerika   vindt  ge  geheele  gewesten  waar  nog  vijftig  jaar  slechts  enkele 
Indianen    omzwierven   met   hun   afgodendienst   en    waar  nu  een  geheele 
Christelijke  maatschappij  ontloken  is.  Staat  het  nu  vast,  dat  niet  de  uit- 
verkiezing de  kerk,  maar  de  kerk  de  uitverkiezing  volgt,  dan  blijkt  hieruit 
dat  de  uitverkeizing  Gods  zich  niet  losweg  over  alle  de  inwoners  der  we- 
reld  verdeelt,   maar   een    vasten  regel  volgt;  en  wel  dezen  regel,  dat  ze, 
eenmaal  onder  een  volk  of  in  een  geslacht  neergekomen,  een  zekeren  tijd 
lang  onder  dit  zelfde  volk  of  in  dit  zelfde  geslacht  blijkt.  Een  enkele  maal 
moge  ook  onder  volken,  die  dusver  buiten  het  genadew^erk  lagen,  een  en- 
kele  uitverkorene   worden  toegebracht;  maar  dat  blijft  altoos  een  uitzon-  ; 
dering,  die  den  regel  slechts  bevestigt.  De  regel  is  en  blijft,  dat  de  uitver- 
kiezende genade  haar  voorwerpen  achtereenvolgens,  een  zekeren  tijd  lang 
uit   het   ééne   volk  niet  en  uit  het  andere  volk  wel  neemt,  en  met  voor-  -j 
bijgang  van  het  ééne  geslacht  zich  tot  het  andere  geslacht  wendt.  En  zonder 
nu  in  bijzonderheden    af  te  dalen,  mag,  zoo  men  de  volken  indeelt  naar 
Noachs   zonen,    toch    gezegd,    dat  de  uitverkiezing  in  de  laatste  achttien 
eeuwen  bijna  uitsluitend  onder  de  nakomelingen  van  Japhet  viel,  terwijl 
de   zonen   van   Sem   en    Cham    bijna  geheel  buiten  deze  heilige  werking 
bleven. 

Dit  feit  der  historie  nu  wordt  ons  geheel  door  wat  de  Heilige  Schrift 
omtrent  het  Verbond  openbaart,  verklaard.  Desaangaande  onderwijst  ons 
de  Heilige  Schrift  namelijk,  dat  God  met  zijn  genadewerk  tot  een  man 
komend,  zich  niet  slechts  naar  hem  uitstrekt,  maar  ook  tot  zijn  zaad.  > 
„Ik  zal  mijn  Verbond  oprichten  met  u  en  met  uwen  zade  na  u,"  is  zelfs 
de  vaste  formule,  waarmee  deze  grondtrek  van  het  Verbond  wordt  aan- 
gegeven. Immers  de  bedoeling  van  deze  uitdrukking  is  niet,  dat  Gods  ge- 
nadewerk zich  uitstrekt  tot  al  iemands  zaad.  Dat  blijkt  al  aanstonds  uit 
de  tegenstelhng  van  Ismaël,  en  Izaak,  en  van  Ezau  met  Jakob.  Ook  als 
we  van  een  boom  spreken  bedoelen  we  met  zijn  zaad  volstrekt  niet  al 
zijn  vrucht.  Van  een  korenveld  zal  misschien  slechts  een  enkel  mud  als 
zaadkoren  dienst  doen,  en  al  de  overige  vrucht  naar  den  molen  o-aan 
maar  toch  is  het  door  dit  enkele  mud  zaadkoren  dat  zulk  graan  zich  voort 


36  ZOND.    XXVII.   HOOFDSTUK   V. 

plant  van  geslacht  op  geslacht.  En  zoo  nu  ook  beteekent  de  uitdrukking 
„Abraham  en  zijn  zaad"  in  het  minst  niet  alle  personen,  hoofd  voor  hoofd 
die  uit  Abrahams  lenden  zijn  voortgekomen;  maar  wel  dit,  dat  er,  eeuw- 
in  eeuw  uit,  een  voortzetting  van  zijn  geslacht  zal  zijn;  en  dat  het  ge- 
nadewerk Gods  deze  voortzetting  van  Abrahams  geslacht  verzeilen  zal. 
Er  zullen  er  onder  Abrahams  geslacht  altoos  zijn,  in  wie  de  Heere  zijn 
genadewerk  tot  stand  brengt  en  omgekeerd,  tot  aan  de  komst  van  den 
Christus,  zal  de  uitverkiezinge  Gods  in  hoofdzaak  aan  deze  voortzetting 
van  Abrahams  geslacht  gebonden  zijn.  Voor  de  eeuwen,  die  van  Abraham 
tot  Christus  verliepen,  belieft  het  den  Heere  derhalve,  tusschen  zijn  uit- 
verkiezende genade  en  het  geslacht  van  Abraham  zeker  verband  te  leggen. 
In  Abrahams  geslacht  zal  nimmer  de  werking  der  uitverkiezing  ontbre- 
ken; en  omgekeerd  de  uitverkiezing  zal  in  hoofdzaak  door  de  bedding  van 
Abrahams  geslacht  gaan.  Niet  om  allen  te  behouden.  Misschien  zal  het  heilige 
zaad  slechts  één  tiende,  of  minder  nog  zijn.  Maar  dit  neemt  het  feit  niet 
weg,  dat  Abrahams  geslacht  door  de  uitverkiezing  begenadigd  is  en  dat, 
omgekeerd,  het  zaad  der  uitverkiezing  voortdurend,  tot  op  Christus'  komst 
in  het  zaad  van  Abraham  schuilt.  En  het  is  hierom,  en  uit  hoofde  van 
dezen  door  God  vrij  machtig  gestelden  regel,  dat  Hij  alsnu  last  geeft,  om 
geheel  dit  zaad  van  Abraham,  waaraan  het  hem  beliefd  heeft,  zijne  uit- 
verkiezing te  verbinden,  met  het  teeken  der  Besnijdenis  te  teekenen. 
Een  teeken,  waarin  volstrekt  geen  waarborg  ligt,  dat  elk  persoon  uit  Abra- 
hams zaad  deswege  nu  ook  zalig  zal  worden;  maar  een  teeken.  dat  de 
kerk   des   Ouden    Verbonds   aldus  op  Abrahams  geluele  nakomelingschap 

^  moet  drukken,  om  ze  af  te  zonderen  van  de  overige  geslachten,  in  wier 
zaad  het  zaad  der  uitverkiezing  niet  school.  Wie  wel  en  wie  niet  uitver- 
koren was,  wist  God,  maar  niet  de  oude  kerk.  Daarnaar  kon  en  mocht 
zij    dus   niet   rekenen.    Deswege   had    zij    heel  het  zaad  Israëls  voor  een 

^  koninklijk  zaad  aan  te  zien  en  als  een  koninklijk,  verkoren  zaad  te 
merken  en  te  bejegenen.  En  wel  ontstond  hieruit  de  teleurstelling 
dat  ze  menig  persoon  als  uitverkorene  bejegende,  die  later  erger 
bleek  dan  een  onbesneden  Filistijn;  maar  ze  ontging  hierdoor  het  ge- 
vaar van  een  wezenlijk  uitverkorene  beneden  zijn  waardigheid  te  behan- 
delen. Alle  uitverkorenen  in  Israël  hebben,  dank  zij  deze  goddelijke  in- 
stelling, het  koninklijk  teeken  der  Besnijdenis  ontvangen ;  en  daarom  was 
het  te  doen. 

Kort  saamgevat  kwam  onder  de  oude  kerk  de  zaak  dus  hierop  neer. 
God  de  Heere  openbaart  aan  zijn  kerk,  dat  Hij  voor  eeuwen  lang  zijn  uit- 
verkiezing gebonden  heeft  aan  het  geslacht  van  Abraham.  In  het  zaad 
Abrahams  zal  het  zaad  der  uitverkiezing  blijken  in  te  zijn.  Om  deze  hooge 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   V.  37 

©ere  staat  heel  Abrahams  nakomelingschap  met  God  in  een  Verbond.  En 
deswege  moet  nu  elke  zoon  Abrahams  worden  bejegend,  als  ware  ook  hij 
een  uitverkorene,  en  was  de  kerk  gehouden  aan  allen,  die  uit  het  zaad 
Abrahams  geboren  wierden,  het  teeken  der  Besnijdenis  te  doen  toedienen; 
ook  al  wist  ze  dat  slechts  een  deel  behouden  wierd.  En  ze  diende  dat  tee- 
ken  der  Besnijdenis  toe,  niet  om  de  mogelijkheid  dat  er  eens  een  genade- 
werk in  kon  komen,  maar  op  grond  dat  de  uitverkiezing  Gods  reeds  aan 
genadewerk  in  het  zaad  Abrahams  feitelijk  aanwezig  was. 

Deze  stand  van  zaken  nu  heeft  aldus  voortgeduurd  tot  op  deti  Pinkster- 
dag, maar  daarna  trad  er  een  gewichtige  verandering  in.  De  bedeeling 
der  schaduwen,  die  aan  een  bepaald  volk  gebonden  was  geweest,  nam  nu 
een  einde,  en  de  wereldkerk,  die  reeds  in  het  Paradijs  en  in  de  Arke  be- 
staan had,  maar  bij  Abraham  in  Israël  was  ondergegaan,  trad  nogmaals 
te  voorschijn.  Van  dit  oogenblik  af  mocht  de  kerk  dus  niet  meer  voort- 
leven in  den  waan,  alsof  de  uitverkiezinge  Gods  in  hoofdzaak  aan  het  . 
vleeschelijk  zaad  van  Abraham  gebonden  was.  Ze  wist  integendeel,  dat 
van  deze  ure  af  de  uitverkiezinge  Gods  blijken  zou  onder  allerlei  natiën 
€n  volken  te  zijn  uitgebreid.  Tweeërlei  verviel  dus  hiermee.  Ze  mocht  nu 
niet  meer  elk  geborene  uit  het  zaad  Abrahams  aanzien  als  ware  ook  hij 
een  uitverkorene ;  en  ze  mocht  niet  meer  de  geboorte  uit  Abraham  stellen 
als  conditie  voor  het  verkrijgen  van  het  Verbondsteeken.  Vandaar  dat  het 
Yerbondsteeken  dan  nu  ook  wisselt.  De  Besnijdenis  valt  weg  en  de  heilige 
Doop  komt  er  voor  in  plaats.  De  Besnijdenis,  die,  naar  den  aard  van  het 
schaduwachtig  Verbond,  nog  slechts  de  ivegsnijding  van  hei  booze  kon  af- 
beelden, maakte  plaats  voor  den  heiligen  Doop,  die  naar  den  aard  van  het 
Verbond  der  vervulling,  in  het  onderdompelen  onder  en  het  weder  opkomen 
uit  het  water,  een  volledig  zinbeeld  van  algeheele  wedergeboorte  was. 

Nu  echter  deed  zich  een  zeer  gewichtige  vraag  voor :  Aan  wie  moet  nu 
dit  nieuwe  Verbondsteeken  worden  toegediend?  Aan  alle  kinderen  der  ' 
menschen?  Aan  alle  kind  uit  een  vrouw  geboren?  Dit  kan  niet,  want  de 
heilige  Doop,  evenals  de  Besnijdenis  eertijds,  was  teeken  van  een  vooraf-  7 
gaand  en  aanwezig  genadewerk.  Aan  de  zonen  Israëls  alleen?  Ook  dit 
niet,  want  de  oude  volkskerk  was  wereldkerk  geworden.  Dan  alleen  aan 
hen,  die  zich  als  belijders  van  den  Christus  aanmelden?  Dit  nog  minder, 
want  de  Doop  is  geen  teeken,  dat  iemand  belijdt,  maar  een  teeken  van 
een  voorafgaand  genadewerk  Gods.  Iemands  belijdenis  komt  uit  doordien 
Mj  belijdt.  Dat  is  zijn  daad.  Maar  de  Doop  is  een  daad  Gods,  niet  om  de 
belijdenis  van  den  belyder,  maar  om  het  Verbond  Gods  en  zijn  genade- 
werk te  bezegelen. 


38  ZOND.    XXVII.   HOOFDSTUK   V. 

De  vraag  was  dus  maar  :  Is  met  de  bedeeling  van  Israël  ook  het  Ver- 
bond Gods  te  niet  gedaan?  Of  wel  staat  hét  owd-Verbond,  dat  met  Israël 
<  onderging,  in  de  wereldkerk  als  een  m'euw-Verbond  weer  op  ?  Deze  vraag 
nu  heeft  de  Christus  zoo  stellig  mogelijk  voor  ons  uitgemaakt.  Hij  heeft 
eer  hij  sterven  ging,  met  den  beker  der  dankzegging  het  nieuw  Verbond 
in  zijn  bloed  ingesteld.  Hierin  lag  dus  de  uitspraak,  dat  de  aloude  profe- 
tie: „In  die  dagen  zal  ik  een  nieiiw  Verbond  oprichten",  in  vervulling 
was  gegaan.  En  de  heilige  apostelen  hebben  dan  ook  niet  nagelaten  ge- 
durig op  de  inwerkingtreding  van  dit  Nieuw  Verhond  te  wijzen. 

Er  kan  dus,  voor  wie  aan  de  Heilige  Schrift  gelooft,  geen  zweem  van 
twijfel  overblijven,  of,  al  ging  de  oude  vorm  van  het  Verbond  met  het 
scheuren  van  het  voorhangsel  des  Tempels  onder,  in  nieuwen  vorm  bestaat 
ditzelfde  Verbond  Gods  aldoor. 

Maar  welke  is  nu  de  regel  van  dit  nieuive  Verbond  ?  Is  het  nieuw  Ver- 
bond uitsluitend  een  persoonlijk  verbond  tusschen  God  Drieëenig  en  den 
enkelen  uitverkorene,  of  wel  is  ook  hier  het  Verbond  Gods  een  verbond 
*'  aangegaan  met  den  persoon  en  zijn  saad?  Reeds  zonder  nadere  openbaring 
der  Heilige  Schrift  zouden  we  verplicht  zijn  hierop  in  laatst  gemelden 
zin  te  antwoorden.  Want  wel  is  ook  een  strikt  persoonlijk  verbond  denk- 
j  baar,  gelijk  tusschen  David  en  Jonathan,  maar  zelfs  bij  Jonathan  en  David 
sluit  toch  dit  verbond  in,  dat  David  ook  voor  Jonathans  geslacht  zorgen 
blijft.  Een  verbond,  dat  niet  voor  een  bepaald  aantal  jaren  of  voor  een 
bepaalde  zaak,  maar  met  eeuwigen  duur  en  heel  uw  aanzijn  omvattend 
met  u  gesloten  wordt,  sluit  altoos  ook  het  geslacht  in,  tenzij  het  tegendeel 
zij  uitgedrukt.  Het  verbond  van  den  keizer  van  Oostenrijk  met  den  keizer 
van  Duitschland,  ging  zonder  nadere  bepaling  van  keizer  Wilhelm  I  op 
keizer  Frederik,  en  van  keizer  Frederik  op  keizer  Wilhelm  II  over. 

Doch  bij  deze  gissing  behoeven  wij  ons  niet  op  te  houden.  Het  veiligst 
gaat  in  geloofszaken  wie  zich  houdt  aan  de  duidelijke  uitspraken  der 
Heilige  Schrift.  En  wat  openbaart  ons  nu  die  Heilige  Schrift  over  den 
aard  en  den  regel  van  het  Verbond  Gods  in  zijn  iVieww-Testamentischen 
vorm  ?  Hoor  het  uit  wat  Petrus  op  den  Pinksterdag  zelven  bij  het  eerste 
optreden  van  de  wereldkerk  zegt:  „Want  u  komt  de  belofte  en  uwen 
"^  kinderen  en  allen  die  daar  verre  zijn,  zoo  velen  de  Heere  onze  God  er 
toe  roepen  zal."  De  kinderen  uit  een  Christenvrouw  geboren  zijn  heilig, 
zelfs  al  is  de  vader  nog  een  Heiden.  „Anders  waren  uw  kinderen  onrein, 
maar  nu  zijn  ze  heilig."  De  menigte  der  Christenen  is  niet  maar  een  ver- 
eeniging  van  individuen,  maar  eeij  „priesterlijk  volk",  een  denkbeeld  dat 
vanzelf  de  voortzetting  in  de  geslachten  in  zich  sluit.  Tot  de  kinderkens 
wordt  in  Efeze  VI:  1  gezegd:  „Gij  kinderen,  zijt  uwen  ouders  gehoorzaam 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   V.  39 

in  den  Heere",  waaruit  volgt,  dat  ook  zij  beschouwd  worden  als  in  Christus  > 
Jezus  inzijnde,  en  leden  des  lichaams.  En  waar  in  Col.  III :  20  mannen  en 
vrouwen,  ouders  en  kinderen,  heeren  en  dienstknechten  tot  de  vreeze  Gods 
worden    vermaand,    worden  allen  saam,  en  dus  ook  de  kinderen,  vooraf    <' 
in    VS.   12  toegesproken  als  „uitverkorenen  Gods,  heiligen  en  beminden." 
Ja,  waar  de  heilige  apostel  aan  de  kerken  schrijft,  in  wier  boezem  hij  ook 
de    kinderen    afzonderlijk  toespreekt,    daar  spreekt  hij  nochtans  heel  die  > 
kerk  steeds  aan  als  „heiligen  en  uitverkorenen." 

Wie  zijn  kennisse  niet  uit  eigen  gissing  of  redeneering  put,  maar  alleen 
aan  de  stellige  openbaring  van  Gods  Woord  ontleent,  moet  dus  wel  toe- 
stemmen :  10.  dat  het  Verbond  Gods,  wel  van  vorm  veranderd  is,  maar  in  ;• 
zijn  tvezen,  ook  onder  het  Nieuwe  Testament  voortbestaat ;  2^.  dat  ook  in 
dit  Nieuwe  Verbond  niet  enkel  de  reeds  belijdende  personen,  maar  ook  de 
kinderen  mee  begrepen  zijn;  en  30.  dat  ook  voor  dit  Verbond  een  teeken 
is  ingesteld  door  de  instelling  van  den  Doop. 

Hiermede  zijn  we  er  intusschen  nog  niet. 

Zonder  meer  toch  zou  deze  regel  er  toe  leiden,  om  elk  kind,  waarvan 
kon  aangetoond,  dat  één  zijner  voorouders  ooit  den  Heere  had  beleden, 
voor  een  uitverkorene  aan  te  zien  en  met  den  Doop  te  zegelen.  Zoo  zou 
dan  in  het  tegenwoordig  Europa  alle  levende  ziel  moeten  gedoopt  worden. 
Straks  ook  in  Amerika.  Bij  voortgang  van  het  zendingswerk  ook  in  Austra- 
lië, Azië  en  Afrika.  En  het  einde  zou  zijn,  dat  ten  laatste  elk  menschenkind  - 
reeds  als  kind  des  menschen  gedoopt  werd. 

En    dit   nu   kan    niet,    omdat  door  deze  consequentie  alle  tegenstelling 
tusschen    de    kerk  en    de  wereld  zou  wegvallen;  en  niet  het  genadewerk  '; 
Gods,  maar  eenvoudig  de  geboorte  uit  een  vrouio  veronderstelling  voor  den 
Doop  zou  worden. 

De  vraag  dient  dus  gesteld,  hoe  onder  het  Nieuw  Verbond  de  band  der 
geslachten  dient  beschouwd;  en  het  is  die  vraag,  die  ons  volgend  hoofd- 
stuk gaat  beantwoorden. 


40  ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   VI. 


ZESDE  HOOFDSTUK. 


Mij  aangaande,  dit  is  mijn  verbond  met  hen,  zegt 
de  Heere :  Mijn  Geest  die  op  u  is,  en  mijne  woor- 
den, die  Ik  in  uwen  mond  gelegd  heb,  die  zullen 
van-  uwen  mond  niet  wijken,  noch  van  den  mond 
van  uw  zaad,  noch  van  den  mond  van  het  zaad  uws 
zaad?,  zegt  de  Heere,  van  nu  aan  tot  in  eeuwig- 
heid toe. 

Jesaja  59 :  31. 


De  vraag,  waar  we  thans  aan  toe  zijn,  is  van  het  uiterste  gewicht  èn 
voor  de  zuiverheid  der  Behjdenis,  èn  voor  de  practijk  van  het  Christelijk 
leven,  èn  voor  de  toekomstige  ontwikkeling  der  Christelijke  kerk  op  aarde 
en  kan  kort  en  zakelijk  in  dezer  voege  worden  uitgedrukt;  Welke  kinde- 
rm  zijn  onder  het  zaad  der  kerk  te  rekenen  ? 

Hierop  nu  hebben  de  officieële  staatskerken,  of  ook  gewezen  staatsker- 
ken, die  nog  in  de  oude  sleur  voortleven,  bijna  eenparig  geantwoord : 
„Alle  kinderen,  die  op  het  terrein  der  kerk  geboren  zijn,  of  er  voorgoed 
op  gebracht  worden";  terwijl  de  oude  Anabaptisten  en  de  huidige  Baptis- 
ten, uit  reactie  tegen  deze  overdrijving,  slechts  dezulken  onder  het  zaad 
der  kerk  wilden  en  nog  willen  rekenen.,  die  openlijk  professie  doen  van 
hunne  toebrenging  tot  den  Christus.  Feitelijk  komt  dit  op  alles  of  niets 
neer,  De  staatskerken  nemen  onder  het  zaad  der  kerk  aZZe  jonggeborenen 
op,  en  het  Baptisme  sluit  alle  jonggeborenen  uit. 

Toch  heeft  noch  de  ééne  noch  de  andere  belijdenis  duurzaam  bevredigd. 
Ook  onze  huidige  Baptisten  voelen  zeer  wel,  dat  een  kind  uit  Christen- 
ouders  geboren,  niet  geheel  op  ééne  lijn  staat  met  een  Joodsch  kind  of 
een  kind  in  heidensche  landen  geboren.  En  omgekeerd  is  er  in  onze  mas- 
sale staats-  of  volkskerk  telkens  zeker  verzet  der  conscientie  aangeteekend 
tegen  het  zonder  onderscheid  doopen  van  elk  kind,  dat  ten  Doop  gepre- 
senteerd werd.  In  onze  eeuw  kwam  dit  verzet  het  meest  en  het  sterkst 
uit  bij  de  onechte  kinderen  ;  vooral  zoo  de  ongehuwde  moeder  reeds  meer- 
dere kinderen  te  haren  laste  had,  en  welbezien  niets  dan  een  boerenleven 
leidde.  En  zonder  nu  te  willen  zeggen,  dat  dit  laatst  bedoelde  verzet  van 
een  helder  inzicht  in  de  Gereformeerde  belijdenis  getuige,  sprak  ook  hier- 
uit toch  een  duister  besef,  dat  het  zaad  der  kerk  niet  alle  jonggeborenen 
omvat,  en  dat  de  regel  voor  den  overgang  in  de  geslachten,  onder  het 
Nieuwe  Verbond,   anders   diende  te  worden  opgevat  dan  onder  het  Oude. 


ZOND.   XXVII.    HOOFDSTUK   VI,  41 

In    deze  tegenstelling  tóch  tusschen  Oud  en  Nieuw  Verbond  schuilt  op 
dit  punt  al  het  verschil.  De  staats-  en  volkskerken,  die  zonder  onderscheid 
alle  jonggeborenen,  voorzooverre  ze  op  het  terrein  der  geïnstitueerde  zich 
bare  kerk  het  levenslicht  zagen,  plegen  te  doopen,  passen  ook  nu  nog  op    . 
de   wereldkerk   eenvoudig   den    regel    van    het    Oude    Verbond  toe.  Onder 
Israël   toch    ging   die    regel  door.  Al  wie  uit  Joodsche  ouders,  op  het  erf 
van   Israëls    volksstaat,  geboren  was,  of  door  duurzame  dienstbetrekking 
in  Israëls  volksleven  wierd  opgenomen,  moest  besneden.  God  zelf  had,  in 
zijn   last   aan    Abraham,  dien  alomvattenden  regel  met  zoovele  woorden 
ingesteld,    In   verband    hiermee    stelde    men  nu  eenvoudig  voor  Israël  de 
zichtbare  kerk  in  de  plaats,  en  bediende  diensvolgens  den  Doop  toe,  aan 
€n    elk    kind,    dat   gepresenteerd    wierd  als  binnen  de  grenzen  dier  kerk 
geboren,    of   door    duurzame    betrekking  in  die  kerk  opgenomen.  En  dit 
nu    was  ontegenzeggelijk  een  fout;  een  niet  genoeg  letten  op  het  onder-   > 
scheid   dat   tusschen  het  Oud  en  Nieuw  Verbond  bestaat ;  en  in  verband 
hiermee    een   poging    om    aan    de  kerk  in  de  onderscheidene  landen  dat  . 
nationaal   karakter  te  leenen,  dat  wel  oudtijds  de  kerk  van  Israël  droeg, 
maar  dat  juist  opgeheven  en  voorgoed  weggevallen  is  door  het  optreden 
der  ^(;ereZdkerk, 

De   kerk    van  het  Nieuwe  Verbond  kent  geen  nationale  grenzen.  Ze  is 
één   over   de  geheele  wereld.  En  zij,  die  over  de  geheele  wereld  tot  deze  ^ 
ware  kerke  Christi  behooren,  vormen  te  zamen  het  volk  des  Heeren,  een 
eigen  heilige  natie,  het  Israël  Gods.  Hieruit  nu  volgt  rechtstreeks,  dat  het  on- 
derscheidend kenmerk,  waardoor  dit  volk  des  Heeren  onder  het  Nieuwe  Tes-  ; 
tament,  van  de  volkeren  en  natiën  der  wereld  onderscheiden  is,  niet  kan 
gelegen  zijn  in  vleeschelijke  afstamming  of  in  het  behooren  tot  een  dus- 
genoemde   gedoopte    natie,    maar  geestelijk  van  aard  moet  zijn.  Het  oude  • 
Israël  had  de  bedeeling  der  schaduwen  en  dies  moest  heel  zijn  godsdienst 
symbolisch  zijn.  Zoo  droeg  derhalve  bij  dit  oude  Israël  alles  een  uitwen- 
dig,   tastbaar    karakter.  De  stoffelijke  levitische  onreinheid  was  beeld  der 
zonde.  Het  tastbare  offerdier,  welks  bloed  vergoten  wierd,  was  beeld  van   ^ 
de    verzoening,  Het  land  Kanaan  was  afbeelding  van  den  hemel.  En  zoo 
ook  het  vleeschelijk  geboren  volk  beeld  van  het  geestelijke  volk  Gods.  Maar 
gelijk  het  nu  een  rechtstreeksche  verloochening  van  den  Christus  en  zijn 
kruis  is,  zoo  men  ook  na  Golgotha,  onder  het  Nieuwe  Verbond,  de  zicht-  ■:■ 
bare   offeranden    nog  wil  handhaven,  evenzoo  is  het  een  rechtstreeksche 
aanranding  van  de  ordinantiën  des  Nieuwen  Verbonds.  zoo  men  de  kerk 
der  nieuwe  bedeeling  nog  op  vleeschelijke  wijze  nationaal  indeelt.  In  dien 
geest  van  een  „vaderlandsche"  kerk  ie  spreken  in  het  lichaam  van  Chris- 
tus   verscheuren.    De   kerk    heeft  haar  vaderland  in  de  hemelen,  niet  op 


42  ZOND.   XXVII.   HOOFDSTUK   VI. 

aarde  onder  eenige  natie  of  eenig  volk.  En  haar  eigenlijk,  van  God  gewild 
karakter,  ligt  niet  hierin,  dat  ze  nationaal,  maar  dat  ze  hemelsch,  en  dus 
geestelijk  van  aard  zal  zijn. 

Gelijk  de  heilige  Apostel  zoo  scherp,  niets  sparend  en  doortastend  den 
Joodschen  geest  betreed,  die  in  zijn  dagen  de  Besnijdenis,  de  viering  der 
•  dagen  en  der  offeranden,  nog  na  den  Pinksterdag  veilde  instandhouden 
en  gelijk  onze  vaderen  in  de  dagen  der  Reformatie  zoo  geestelij kmoedig 
tegen  den  Joodschen  zuurdeesem  optraden,  die  in  Rome's  kerk  was  in  ge- 
slopen ;  even  beslist  en  kloek  hebben  wij  ons  te  weer  te  stellen  tegen  den 
Joodschen  geest  die  ook  nu  weer  in  het  schermen  met  de  Volkskerk  spookt. 
Heel  het  denkbeeld  van  zulk  een  volkskerk,  nationale  kerk  of  vaderlandsche 
kerk  is  niets  dan  een  Joodsch  inkruipsel;  een  mengen  van  een  Oud-Tes- 
tamentisch  denkbeeld  in  de  zaken  des  Nieuwen  Verbonds;  en  alzoo  een 
openbare  verloochening  van  de  heerlijke  belijdenis  des  apostels,  dat  dit 
het  groote  mysterie  is,  voor  vroegere  eeuwen  wel  verborgen,  maar  nu 
""  aan  zijn  heilige  apostelen  geopenbaard,  dat  de  heidenen  mede-erfgenamen 
zijn  geworden  en  van  hetzelfde  lichaam. 

In   zooverre   nu    de    vroegere   Anabaptisten    en  tegenwoordige  Doopers 

,  voor  deze  zonde  der  kerk  een  open  oog  hadden,  moet  hun  verzet  tegen 
den  Kinderdoop  niet  geminacht,  maar  gewaardeerd.  Zij  toch  hebben  diep 
gevoeld,  dat  de  kerk  des  Nieuwen  Verbonds  weer  verdoold  was  in  Joodsche 
dwaalwegen;  en  slechts  hierin  grepen  ze  mis,  dat  ze  bij  hun  poging,  om 
voor  den  vleeschelij ken  maatstaf  een  geestelijken  regel  in  de  plaats  te  stellen, 

^  zelven  ongeestelijk  te  werk  gingen.  Ze  waanden  namelijk  den  geestelijken 
maatstaf  daarin  gevonden  te  hebben,  dat  ze  teruggingen  op  de  belijdenis 
van  den  jongen  man  of  de  jongedochter,  die  zich  voor  het  ontvangen  van 
den  Doop  aanmeldde;  en  ze  zagen  geheel  voorbij,  hoe  óók  deze  Belijdenis 
slechts  uitwendig  kan  beoordeeld  worden;  hoe  niets  waarborg  oplevert 
tegen  sc/ii/n-belijdenis ;  en  hoe  niet  de  belijdenis  zelve  geestelijk  is,  maar 
geestelijk  alleen  het  genadewerk,  waaruit  de  waarachtige  belijdenis  voort- 
komt. En  de  uitkomst,  geliik  men  die  bij  onze  Doopsgezinden,  en  onder 
de  Engelsche  Baptisten  kan  waarnemen,  heeft  dan  ook  op  bittere  wijze 
hun  schoone  verwachtingen  te  leur  gesteld.  Ten  onzent  toch  is  de  Doops- 

■^  gezinde  broederschap  thans,  op  kleine  uitzondering  na,  geheel  in  ongeloof 
vervallen.  Wel  schuilen  hier  en  daar  onder  hen  nog  enkele  zuivere  predi- 
keis   en   belijders   der  waarheid;  maar  als  vereeniging,  als  broederschap, 

-  als  gemeenten  zijn  ze  bijna  nog  erger  dan  de  overige  kerken  van  de  waar- 
heid afgeweken.  En  desniettemin  worden  nog  steeds  alle  deze  jonge  mannen 
en  jongedochters,  die  feitelijk  den  Christus  verloochenen^  op  dusgenaamde 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK  VI.  43 

„belijdenis"  gedoopt.  Zoo  was  liet  ten  onzent,  en  in  Engeland  deed  zich 
gelijk  verschijnsel  voor.  Iets  wat  voor  den  kenner  sinds  lang  geen  geheim 
meer  was,  maar  thans  door  Spurgeons  strijd  tegen  de  Downgrade  voor 
aller  oog  openbaar  wierd.  Toen  toch  Spurgeon,  het  gevaar  gissende,  einde- 
lijk opstond  om  kloek  en  moedig  voor  de  belijdenis  van  den  Christus  en 
zijn  Woord  op  te  komen,  bleek,  helaas,  hoe  verreweg  de  meeste  Baptis- 
tische  kerken  en  predikers  reeds  geheel  van  de  waarheid  waren  afgevallen, 
en  hoe  Spurgeons  eigen  leerlingen  zich  in  groote  meerderheid  tegen  hem 
stelden.  En  dit  kon  niet  anders.  Immers  het  denkbeeld,  alsof  men  door 
het  doopen  op  belijdenis  feitelijk  in  een  anderen  toestand  was  geraakt,  ' 
was  niets  dan  schijn.  Men  doopte  toch  een  ieder  die  zich  aanmeldde.  De 
Doop  ging  toch  voor  allen  door.  En  al  het  verschil  bestond  hierin,  dat 
men  den  Doop  in  plaats  van  eenige  weken,  eenige  jaren  na  de  geboorte  ,' 
toediende.  Zoo  is  dan  het  Doopersche  wezen  wel  uit  een  gezond  verzet 
tegen  den  Joodschen  zuurdeesem  in  de  Christelijke  kerk  geboren,  maar 
zelf  vond  het  geen  betere  oplossing  der  moeilijke  quaestie,  en  gelijk  het 
zich  feitelijk  voordeed,  liep  het  uit  op  zelfsbedrog,  en  door  zelfsbedrog  op 
beschamende  teleurstelling. 

De  fout  der  Doopsgezinden  school  hierin,  dat  ze  bij  hun  poging  om  een 
geestelijken  maatstaf  in  plaats  van  den  vleeschelijken  te  stellen,  mis  hebben  ^ 
getast  in  het  kiezen  van  dezen  geestelijken  maatstaf,  [en  zich  ten  onrech- 
te hebben  ingebeeld,  dat  de  Belijdenis  daarvoor  dienst  kon  doen.  Wel 
vatte  de  ééne  groep  onder  hen  deze  belijdenis  dieper  op  dan  de  andere; 
maar  toch  ook  zij,  die  hun  best  deden,  om  deze  belijdenis  zoo  geestelijk 
mogelijk  te  nemen,  gingen  feil.  Hun  standpunt  was,  dat  iemand  om  den  -^ 
Doop  te  ontvangen,  niet  slechts  belijden  moest,  de  waarheid  te  zijn  toe- 
gedaan, maar  ook  persoonlijk  tot  wedergeboorte  te  zijn  gekomen.  Dit  nu 
zou  doel  getroffen  hebben,  indien  God  de  Heere  het  in  der  menschen 
macht  had  gesteld,  om  door  uitwendige  teekenen  over  iemands  inwendige 
geboorte  te  oordeelen.  Maar  overmits  God  dat  niet  deed,  en  het  voor 
de  kerk  steeds  onmogelijk  zal  blijven,  over  iemands  geestelijken  staat 
te  oordeelen,  moest  men  hierbij  wel  afgaan,  op  hetgeen  de  Doop-candidaat 
van  zich  zelven  getuigde;  en  natunrlijk  ontbrak  hierbij  elke  waarborg  voor 
waarheid.  Zoo  zijn  dan  ook  zelfs  door  die  sekten,  die  dit  het  scherpst 
en  het  meest  precies  dreven,  herhaaldelijk  mannen  en  vrouwen  gedoopt, 
en  gedoopt  als  wedergeborenen,  die  van  achteren  schandvlekken  van  de 
gemeente  en  openbare  loochenaars  van  den  Christus  zijn  geworden. 

Dit  alles  nu  sproot  hieruit  voort,  dat  deze  Doopsgezinden  bij  hun  kern- 
afgingen  op  hetgeen  de  mensch  deed,  in  plaats  van  gelijk  de  Gereformeerden 


44  ZOND.    XXA'II.    HOOFDSTUK   TL 

deden,  te  vragen  naar  het  werk  Gods.  De  heilige  Doop  is  een  goddelijk 
merk  gezet  op  het  goddelijk  loerk.  En  daarom  moet  bij  het  zoeken  naar 
een  maatstaf  voor  den  Doop  een  iegelijk  misgaan,  die  dien  maatstaf 
-'  meent  gevonden  te  hebben  in  eenige  daad  des  menschen,  wijl  die  altoos 
leugenachtig  kan  zijn.  Duidelijk  openbaart  de  Heilige  Schrift  ons,  dat  er 
nooit  eenige  geestelijke  daad  in  den  zondaar  kan  bestaan,  tenzij  er  een 
•^  geestelijk  werk  Gods  in  zijne  ziele  voorafga.  Eerst  werkt  God  de  Heere 
levenmakend  in  den  dooden  zondaar,  en  dan  eerst  kan  er  bij  dezen  levend- 
gemaakten  zondaar  van  een  geestelijk  woord  of  geestelijke  werking  zijner- 
zijds sprake  zijn.  Van  God,  niet  van  den  mensch,  gaat  het  werk  der 
genade  uit.  En  dit  genadewerk  Gods  begint  niet  pas,  als  wij  menschen 
dit  merken,  maar  heeft  zijn  diepsten  oorsprong  van  eeuwig,  in  het  raads- 
besluit des  Heeren  Heeren.  Uit  de  eeuwige,  vrijmachtige  verkiezing,  vloeit 
alle  heil  ons  toe.  Die  verkiezing  is  de  wortel  waaruit  alle  geestelijk  werk 
opspruit.  En  als  God  de  Heere  zich  krachtens  deze  verkiezing  naar  een 
zondaar  keert  en  wendt,  om  hem  te  begenadigen,  is  heel  zijn  bestel  met 
zulk  een  mensch  er  op  gericht,  om  zijn  Goddelijk  werk  in  hem  tot  stand 
te  doen  komen. 

Zoo  is  dan  reeds  zijn  geboorte,  niet  in  een  land  der  Heidenen  of  der 
Turken,  maar  in  een  Christelijk  geslacht  een  daad  Gods  tot  behoudenisse 
van  zijn  ziel.  En  nauwelijks,  is  God  de  Heere  begonnen  als  Almachtige 
Schepper  zulk  een  persoon  tot  aanzijn  te  roepen,  of  de  werkingen  Gods 
zijn  reeds  uitgaande,  om  den  grond  voor  het  eeuwig  heilswerk  in  zijn 
ziel  te  leggen.  Het  uitkomen  nu  van  dit  genadewerk  naar  buiten,  dat  later 
in  de  bekeering  plaats  grijpt,  mag  bij  den  één  langer  toeven  dan  bij  den 
^  ander,  maar  dit  doet  niets  af  of  toe  aan  de  aanwezigheid  van  de  goddelijke 
genade  in  de  ziel.  En  is  nu  de  heihge  Doop  een  zegel  niet  van  wat  wij 
-  -  doen,  maar  van  wat  God  doet,  dan  volgt  hieruit  rechtstreeks,  dat  het  voor 
den  Doop,  niet  de  vraag  is,  of  wij  persoonlijk  reeds  tot  de /cewmsse  van  de 
genade  en  tot  de  openbaring  van  de  vrucht  der  genade  gekomen  zijn, 
maar  alleen,  of,  naar  den  van  God  gegeven  regel,  de  aanwezigheid  van 
Gods  verborgen  genadewerk  in  onze  ziel  mag  en  moet  ondersteld  worden. 

En  daarvoor  nu  geeft  God  de  Heere  ons  in  zijn  Woord  dezen  tweevou- 
digen  regel  aan:  lo.  dat  Hy  zijn  genadewerk  niet  bepaalt  tot  volwassen 
personen,  maar  ook  aanlegt  bij  jonge  kinderkens,  en  20.  dat  de  uitver- 
/  kiezing,  om  het  nu  eens  met  een  plat  woord  uit  te  drukken,  niet  van 
den  hak  op  den  tak  springt,  maar  in  eenzelfde  geslacht  pleegt  voort  te 
gaan.  Deze  tweevoudige  regel  nu  verplicht  de  kerk,  om  waar  jonge  kin- 
deren geboren  worden,  uit  ouders,  die  in  het  verbond  staan,  ook  die  jonge 
kinderkens  te  doopen;  gelijk  onze  Catechismus  dan  ook  zoo  schoon  en  juist 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   VI.  45 

zegt:  „Ja,  men  zal  ook  de  jonge  kinderen  doopen,  o  vermist  zij  alzoowel 
als  de  volwassenen  in  het  Verbond  Gods  en  in  zijn  gemeente  begrepen 
zijn,  en  dat  hun  door  Christus'  bloed  de  verlossing  van  de  zonde  en  de 
Heilige  G-eest,  die  het  geloof  werkt,  niet  weiniger  dan  den  volwassenen 
toegezegd  wordt." 

Het  misbruik  waartoe  dit  leiden  kan,  kan  ook  niet  voorkomen,  door 
van  dezen  regel  af  te  tüijken,  maar  door  zulk  een  inrichting  van  het  ker-  -^ 
keiijk  leven,  dat  de  toepassing  van  dezen  regel  mogelijk  blijve.  Iets  waarbij 
gelet  dient  op  drieërlei.  Vooreerst  hierop  dat  de  kerk  van  Christus  niet 
tuchteloos  worde.  De  tucht  toch  strekt  in  de  kerk  van  Christus  niet  alleen, 
om  de  zwakken  terecht  te  brengen,  maar  ook  wel  terdege  om  het  Verbond 
Gods  heilig  te  houden.  Iets  wat  zóó  te  verstaan  is,  dat  het  leven  in  de 
kerk  van  Christus,  dank  zij  de  tucht,  zulk  een  beslist  en  onderscheiden 
karakter  dient  te  dragen,  dat  de  lieden  van  de  wereld  het  binnen  de  ^ 
muren  der  kerk  niet  kunnen  uithouden,  en  of  zelven  teruggaan,  of  des- 
noods door  den  Christelijken  ban  er  buiten  worden  gezet.  Dit  nu  gaat 
niet,  zoolang  het  „doen  van  belijdenis"  het  middel  is  om  zijn  intrede  in 
de  wereld  te  maken,  en  elk  wereldsch  man  het  voor  zijn  fatsoen  noodig 
keurt,  om  lid  van  de  kerk  te  blijven.  Dan  toch  omklemt  de  kerk  juist  de 
lieden  der  wereld,  geeft  hun  op  haar  eigen  terrein  invloed  en  straks  over- 
macht, en  is  er  zelve  schuld  aan,  zoo  de  Geest  van  Christus  in  haar 
midden  ophoudt  zuiverend  en  heiligend  te  werken. 

Het  tweede  punt  is,  dat  de  kerk  van  Christus  beter  dan  dusver  haar 
positie  versta  tegenover  de  gedoopten,  die  niet  tot  het  doen  van  belijdenis 
komen.  Is  iemand  gedoopt  in  de  onderstelling,  dat  hem  reeds  voor  zijn 
Doop  door  Gods  genade  het  geloofsvermogen  wierd  ingeplant,  dan  moet 
bij  zijn  opgroeien  deze  onderstelling  ook  waarheid  blijken,  en  moet  het 
oogenblik  komen,  waarop  hij  van  zijn  geloof  in  den  Heiland  belijdenis 
doe,  om  met  's  Heeren  volk  aan  zijn  Bondsdisch  aan  te  zitten.  Komt  het 
hier  nu  niet  toe,  dan  ontstaat  het  vermoeden,  dat  de  kerk  zich  vergist 
heeft,  en  dat  het  genadewerk  Gods  in  hem  niet  aanwezig  was.  Hieruit 
volgt  dus  de  plicht  der  kerk  om  op  zulk  een  persoon  te  scherper  te  gaan 
toezien,  met  meer  kracht  op  hem  te  werken,  en,  zoo  mogelijk  ja  oeneen 
bij  hem  tot  beslissing  te  brengen.  En  al  geven  we  nu  toe  dat  zoolang 
iemand  leeft,  dat  oogenblik  van  bekeering  nog  altoos  komen  kan,  toch 
dient  vastgesteld,  dat  de  zichtbare  kerk  aan  het  genadewerk  van  zulk 
een  persoon  moet  ophouden  te  gelooven,  zoo  hij  zonder  den  Bondsdisch 
gezocht  te  hebben,  sterft.  Want  wel  ontkennen  we  niet,  dat  God  de 
Heere    ook    in  het  oogenblik  van  sterven  nog  bewerken  kan,  wat  in  het 


46  ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    VI. 

leven    bedekt   )3leef,    maar    zoo    dit   geschiedt,  zonder  dat  de  omstanders 
hiervan   iets   bespem-en,  telt  het  voor  dit  aardsche  leven  niet  meer  meê, 
en  mag  de  kerk  op  aarde  er  niet  meê  rekenen.  Zulk  een  is  dan  gebleken, 
-   voor  de  kerk  op  aarde,  geen  geloovige  te  zijn. 

En  hieruit  nu  volgt,  ten  derde,  dat  dus  ook  het  geboren  zijn  uit  g'edoop^e 
""  ouders,    nog   niet   het    geboren  zijn  uit  geloovige  ouders  is,  tenzij  op  den 
Doop  der  ouders  nog  voor  hun  sterven  openbaring  van  geloof  gevolgd  zij. 
Vandaar  dat  onze  Gereformeerden  om  den  Doop  der  kleine  kinderen,  naar 
den  regel  van  Gods  Woord  te  bedienen,  zich  nooit  gebonden  hebben  geacht 
aan   wat  van  de  naaste  ouders  openbaar  werd.  Ook  waar  zulke  gedoopte 
ouders  persoonlyk  nog  niet  tot  geloofsopenbaring  waren  gekomen,  ja,  al- 
^  licht  in  velerlei  zonden  voortleefden,  heeft  men  toch  daarom  hun  kinderen 
niet  van  den  Doop  uitgesloten,  overmits  het  vóór  hun  dood  niet  was  uit 
te   maken,    wat    ze    geestelijk    waren.    Dit    nu    noopte    om  alsdan  op  de 
grootouders   terug    te  gaan,  en  op  grond  van  Gods  Woord  de  kinderkens 
ook  dan  te  doopen,  zoo  met  overspringing  van  een  geslacht,  het  geslacht, 
waarvan    ze    het   zaad  waren,  toch  in  Gods  genadeverbond  bleek  te  zijn 
<;    opgenomen.    Vooral    uit    den    strijd    van  Ds.  De  Ridder  tegen  Ds.  Herder 
in  de  klasse  van  Schieland  is  deze  zienswijze  overbekend.  Ze  is  dan  ook 
meer  dan  gissing  en  ligt  aangeduid  in  Jes.  LIX  :  21,  waar  deHeerevan 
de  dagen  des  Nieuwen  Verbonds  profeteerende,  metzoovele  woorden  zegt: 
„Mijn  Geest,  die  op  u  is,  en  mijne  woorden  die  Ik  in  uwen  mond  gelegd 
heb,  die  zullen  van  uwen  mond  niet  wijken,  noch  van  den  mond vanuiv 
zaad,  noch  van  den  mond  van  het  zaad  uws  zaads."  Doch  \evdev  éa,n  dezen 
regel  zien  we  dan  ook  niet  dat  de  kerk  gaan  kan.  Om  het  recht  op  den 
-    Kinderdoop   af   te    leiden    uit    geslachten  die  nog  hooger  opgaan,  missen 
we    eiken   grond.    En  dit  is  natuurlijk.  De  kerk  kent  het  kind,  kent  zijn 
ouders   en    zijn    grootouders,   maar  het  daaraan  voorfgaande  geslachts  is 
weggestorven.    En    ook    voor   de  Christelijke  opvoeding  kan  nog  wel,  bij 
verzuim    der    ouders,    door  de  grootouders  gezorgd  worden,  maar  in  den 
regel    niet   door  de  overgrootouders  in  het  derde  geslacht.  Zonder  dus  te 
beweren,  dat  de  kerk  kinderen,  bij  wier  ouders  of  grootouders  geen  geloof 
openbaar   wierd,    daarom    te  verwerpen  heeft;  ja,  volmondig  toegevende 
/     dat   desniettemin    ook    in    dezulken    het  genadewerk  Gods  aanwezig  kan 
zijn,    houden    we    staande,    dat  de  kerk  geen  bevel  van  Godswege  heeft, 
om   bij    de   zoodanigen  het  genadewerk  te  onderstellen,  en  dus  dezulken 
ook  niet  doupen  mag. 
Onze  conclusie  is  derhalve,  l^.  dat  aJ Ie  kinderen  der  geloovigen  op  grond 
''  van  het  voorafgaande  onderstelde  genadewerk  Gods  moeten  en  mogen  ge- 
doopt  worden;    2^.    dat    onder  „geloovigen"  hierbij  te  verstaan  zijn  allen 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   VIL  47 

die  de  kerk  als  geloovigen  tot  den  Disch  des  Nieuwen  Verbonds  heeft 
toegelaten;  3o.  dat  bij  ontstentenis  van  .deze  geloofsopenbaring  in  de  waasfe 
ouders  terug  moet  en  mag  gegaan  op  de  grootouders;  4^.  dat  hooger  op 
te  gaan  dan  de  grootouders,  aan  de  kerk  niet  vrij  staat ;  en  50,  dat  de  kerk 
door  ernstige  oefening  van  de  tucht  te  waken  heeft,  dat  wie  niet  gelooft 
slechts  door  hypocriet  te  zijn,  de  gestalte  van  een  „geloovige"  onder  de 
leden  der  kerk  kan  aannemen. 


ZEVENDE  HOOFDSTUK. 


Door  éénen  Geest  tot  één  lichaam  gedoopt. 

1  Cor.  12:  13. 


Durven  we  de  hoop  koesteren,  dat  in  de  voorafgaande  hoofdstukken  op 
den  Kinderdoop,  als  zoodanig,  genoegzaam  licht  viel,  toch  mogen  we  hier-  > 
meê  ons  betoog  nog  niet  sluiten. 

Kwalijk  toch  kan  ontkend,  dat  de  door  ons  gegevene  voorstelling  in 
niet  onbeduidende  mate  afwijkt  van  de  meeningen,  die  in  den  loop  dezer 
eeuw,  ook  onder  ons  Gereformeerde  volk,  over  den  Kinderdoop  in  zwang 
kwamen.  Hierdoor  nu  zou  de  indruk  kunnen  ontstaan,  alsof  door  ons 
een  nieuwe  meening  van  eigen  vinding  ware  voorgedragen.  En  daar  we 
nu  met  zekerheid  weten,  dat  de  door  ons  gegeven  voorstelling  niet  iets  f 
nieuws,  maar  de  aloude  belijdenis  onzer  vaderen  is,  stellen  we  er  prijs  op, 
met  de  stukken  zelve  aan  te  toonen,  dat  metterdaad  ook  door  hen  de 
Kinderdoop  in  hetzelfde  licht  beschouwd  wierd,  waarin  wij  dien  geplaatst 
hebben. 

Onze  voorstelling  kwam  hierop  neer :  lo.  dat  de  heilige  Doop  een  vooraf- 
gaand genadewerk  Gods  onderstelt,  en  alzoo  een  zegel  is  op  wat  Hij  in 
de  ziel  reeds  vooraf  gedaan  heeft;  20.  dat  het  genadewerk  Gods,  blijkens 
de  duidelijke  uitspraak  der  Heilige  Schrift  niet  aan  den  volwassen  leeftijd 
gebonden  is,  maar  reeds  in  zeer  jonge  kinderen  kan  plaats  grijpen ;  30  dat 
de  kerk,  die  nooit  over  het  hart  kan  oordeelen,  noch  bij  volwassenen  noch 
bij  kinderen  met  zekerheid  beoordeelen  kan,  of  er  een  genadewerk  Gods 
al  den  niet  aanwezig  is;  40.  dat  derhalve  de  kerk  bij  het  toedienen  der 
Sacramenten,  niet  mag  afgaan  op  eigen  inzicht  of  vermoeden,  maar  te 
handelen  heeft  naar  den  van  God  gestelden  regel;  50.  dat  deze  regel  de 
Verbondsregel  is,  die  ons  zegt,  dat  God  de  Heere  geheel  vrymachtig  zijn 


48  ZOND.    XXA^II.    HOOFDSTUK   VIL 


uitverkorenen  niet  nu  hier  dan  daar,  maar  meest  in  de  opeenvolging  der- 
zelfde geslachten  laat  geboren  worden;  60.  dat  dit  de  kerk  gerechtigt  en 
verplicht,  om  kinderen  en  kindskinderen  van  tot  het  heilig  Avondmaal 
toegelatenen,  te  doopen;  T^.  dat  de  kerk  gehouden  is,  om  door  ernstige 
-oefening  der  tucht  de  kerk  tegen  vermenging  met  verklaarde  ongeloovigen 
te  beveiligen ;  en  80.  dat  de  kerk  alzoo  den  heiligen  Doop  moet  toedienen, 
al  weet  ze  vooruit,  dat  hierbij  vaak  voor  wedergeborenen  doorgaan,  die 
het  van  achteren  blijken  zullen,  niet  te  zijn.  Evenals  bij  het  heilig  Avond- 
maal. 

Hiertegenover  nu  staat  de  thans  in  de  gemeente  meest  gangbare  voor- 
stelling, die  aldus  oordeelt :  l^.  Het  genadewerk  Gods  begint,  op  zeer  enkele 
uitzonderingen  na,  pas  op  later  leeftijd;  en  hiervan  kan  dus  bijden  Kin- 
derdoop geen  sprake  zijn;  20.  de  kinderkens  in  de  kerk  zijn  dus  niets  dan 
y  in  zonden  ontvangen  en  geboren  schepseltjes,  die  nog  onverzwakt,  evenals 
de  heidenkinderkens,  in  hun  verdoemelijkheid  liggen;  30.  intusschen  geeft 
God  aan  de  geloovige  ouders  ook  zekere  zwakke  hope,  dat  Hij  wellicht 
op  later  leeftijd  een  of  meer  van  hun  kinderen  ten  leven  roepen  zal ; 
4o.  met  het  oog  op  de  Christelijke  opvoeding  is  het  daarom  goed,  dat  ook 
de  kinderkens  gedoopt  worden,  wijl  de  ouders  dan  door  de  Doopsbelofte 
gebonden  zijn;  en  50.  blijkt  iemand  later  door  den  Heere  te  worden  ge- 
roepen, dan  kan  hij  in  den  Doop  reeds  van  kindsbeen  af  de  teedere  zorge 
van  zijn  God  zien,  die  reeds  toen,  door  de  belofte  zijner  ouders,  voor  zijn 
Christelijke  opvoeding  waakte. 

Deze  voorstelling  nu  is  niet  uit  de  Gereformeerde  belijdenis  in  onze  kerk 
gekomen,  maar  door  den  invloed  van  het  uit  Engeland  tot  ons  overge- 
waaide Methodisme.  Daar  het  echter  in  het  oog  springt,  dat  de  belofte  der 
x  ouders  hierbij  hoofdzaak  wordt,  en  deze  belofte  evengoed  zonder  Doops- 
bediening  bestaanbaar  is,  was  het  natuurlijk,  dat  het  Methodisme  in  En- 
geland nogmaals  in  veel  kringen  den  Bejaardendoop  als  eenig  wettigen 
doop  aanprees,  en  tot  afschaffing  van  den  Kinderdoop  leidde;  en  niet 
minder  natuurlijk,  dat  ook  ten  onzent  al  minder  waarde  aan  den  Kinder- 
doop wierd  gehecht,  of  ook,  dat  waar  deze  plechtigheid  nog  stand  hield, 
bijna  niet  meer  op  het  Sacrament  en  de  sacramenteele  genade,  maar  by na 
uitsluitend  op  de  belofte  der  ouders  en  de  toespraak  tot  de  ouders  wierd 
gelet. 

Ja,    dit  ging  zoo  ver,  dat  ten  slotte  bij  duizenden  en  duizenden  zekere 
vervreemding  van  ons  Doopsformulier  ontstond,  die  zich  vooral  tegen  het 
-s.  dankgebed  keerde;  reden  waarom  tal  van  predikanten  dan  ook  verklaar- 
den, dit  dankgebed  niet  met  een  goed  geweten  te  kunnen  doen.  Toch  had 
dunkt  ons,  dit  laatste  reeds  tot  nadenken  moeten  stemmen.  Gevoelde  men 


ZOND.    XXVIL    HOOFDSTUK    VII.  49 

klaarlijk,    dat   ons  Doopsförmulier  in  strijd  was  met  de  voorstelling,    die 
men  zichzelf  aangaande  den  Doop  gevormd  had,    dan  had  de  uitwerking 
van    dit    besef   behooren    te  zijn,    niet  dat  men  het  formulier  schond  en 
havende,    maar    dat  men  zich  zelven  eens  afvroeg,  of  men  zich  dan  ook    "^ 
misschien  in  zijn  voorstelling  omtrent  den  Doop  vergiste. 

Men  wist  toch,  dat  ons  Doopsförmulier  niet  onvoorziens  en  bijgeval  in 
onze  kerken  was  ingeslopen,  maar  uit  de  pen  van  onze  vroomste  en  uit- 
nemendste  godgeleerden  was  gevloeid,  en  in  de  beste  dagen  onzer  Gere- 
formeerde kerk  door  alle  kerken  was  aangenomen.  Was  het  nu  denkbaar, 
dat  èn  deze  godgeleerden,  èn  alle  deze  kerken  zich  zoo  droevig  in  zoo 
heilige  zaak  zouden  vergist  hebben,  en  door  onnadenkendheid  in  het 
Doopsförmulier  zouden  hebben  opgenomen,  wat  men  waant,  dat  reeds  bij  > 
oppervlakkige  lezing  als  onwaar  en  onhoudbaar  uitkomt? 
'  Hier  het  ongerijmde  van  inziende,  hebben  enkelen  beter  ingelicht,  dan 
ook  voorgeslagen  een  middenweg  in  te  slaan.  Het  stond  er  zoo  duidelijk, 
dat  het  Sacrament  strekt,  om  het  geloof  te  sterken.  Ook  de  Doop  moest 
dus  die  strekking  hebben,  en  ook  bij  den  Kinderdoop,  zoo  gaven  ze  daarom 
toe,  moest  dus  geloof  ondersteld.  Maar  in  plaats  van  nu  dit  „geloof"  te 
zoeken  in  het  „geloofsvermogen"  of  het  „zaad  des  geloofs",  dat  het  den 
Heere  vaak  belieft,  reeds  aan  jonge  kinderkens  in  te  planten,  verkeerden 
ook  zij  in  de  meening,  dat  bij  een  zuigeling  aan  de  borst  nooit  of  nimmer 
van  „geloof,"  onder  wat  naam  ook,  sprake  kon  zijn,  en  verstonden  het  daar- 
om van  het  „geloof"  der  ouders.  Een  soort  plaatsbekleeding  dus.  Het  kindeke 
zonder  geloof,  maar  de  vader  met  geloof,  en  nu  dat  geloof  van  den  vader  ■ 
voor  het  kindeke  in  de  plaats  tredende. 

Toch  getuigde  ook  deze  opvatting  niet  van  diepte.  Uit  het  geloof  der 
ouders  toch  was  voor  het  Sacrament  niets  af  te  leiden,  dan  dat  deze  recht 
hadden  op  het  Sacrament  van  het  heilig  Avondmaal,  of  voor  zooveel  ze 
nog  ongedoopt  mochten  zijn,  op  het  Sacrament  van  den  heiligen  Doop. 
Maar  nooit  kon  uit  het  geloof  in  den  één  afgeleid,  dat  de  ander  op  het 
Sacrament  aansprak  had.  Intusschen  is  het  begrijpelijk,  wat  hierbij  op  het 
dwaalspoor  leidde.  Eeeds  Beza  namelijk,  Calvijns  groote  leerling,  heeft  -^ 
wel  terdege  in  verband  met  den  Kinderdoop  ook  op  het  geloof  der  ouders 
gewezen.  En  al  zijn  nu  onze  latere  godgeleerden,  om  misverstand  te  voor- 
komen, hem  niet  op  dit  glibberig  pad  gevolgd,  toch  springt  het  in  het 
oog,  dat  er  altoos  een  niet  te  miskennen  verband  tusschen  het  geloof  der 
ouders  en  den  Doop  hunner  kinderen  bestaat.  Ons  formulier  zelf  wijst 
hierop,  door  te  spreken  van  den  Doop  voor  de  kleine  kinderkens  der  g<^  -^ 
loovigen.  Het  is  namelijk  in  hun  hoedanigheid  van  geloovigen,  dat  de  ouders 
hun    kinderkens    ten    Doop    presenteeren.  Een  Heiden,  een  Turk  of  Jood 

E    VOTO    DORDR.   III.  4 


50  ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   VIL 


kan  dat  niet.  De  Doop  komt  als  Verbondszegel  alleen  aan  de  kinderkens 
toe  van  hen,  die  in  het  Verbond  staan,  als  uitwendige  bondelingen  door 
de  kerk  erkend  worden,  en  alzoo  als  geloovigen  voorkomen.  Niet  alsof  het  ge- 
loof in  de  kinderkens  uit  het  geloof  der  ouders  zou  voortkomen,  want 
de  inplanting  van  het  geloofsvermogen  is  een  vrijmachtige  daad  Gods; 
maar  omdat  het  God  beliefd  heeft,  de  voorwerpen  zijner  uitverkiezing 
X  bijna  altoos  uit  geslachten  te  doen  geboren  worden,  waarin  het  geloof 
reeds  werkte,  en  ook  omdat  Hij  zich  van  de  geloofswerkzaamheid  in  de 
ouders  meestal  als  instrument  bedient,  om  het  geloofsvermogen  der  kinder- 
kens, door  een  Christelijke  opvoeding,  tot  uiting  te  brengen.  Men  kan  dus 
tot  op  zekere  hoogte  wel  zeggen,  dat  het  geloof  der  ouders  een  aanwijzing 

<^  voor  de  kerk  is,  om  de  aanwezigheid  van  het  geloofsvermogen  ook  in 
hun  kinderkens  te  onderstellen,  maar  dit  neemt  niet  weg,  dat  de  bediening 
zelve  van  den  heiligen  Doop  nooit  anders  rusten  kan  dan  op  de  onder-, 
stelling,  dat  in  het  te  doopen  kind  zelf  het  ingeplante  geloofsvermogen, 
op  eene  voor  ons  verborgene  wijze,  reeds  aanwezig  is. 

Dit  is  het  cardinale  punt,  waar  het  bij  den  Kinderdoop  op  aankomt. 
Moeten  onze  kinderkens  beschouwd  worden,  als  in  zonden  ontvangen  en 
geboren,  maar  in  wie  reeds  een  genadewerk  Gods  mag  ondersteld  worden, 
dan  moeten  ze  gedoopt,  en  anders  moet  de  Doop  onzer  kinderkens  nage- 
t;  laten.  Men  ziet  dan  ook  aan  de  kerkelijke  ontwikkeling  in  Amerika,  dat 
feitelijk  het  niet  onderstellen  van  een  genadewerk  in  het  kindeke  de 
geloovigen  metterdaad  tot  afschaffing  en  vernieling  van  den  Kinderdoop 
leidde.    Terwijl    toch    de    gezamenlijke' Gereformeerde  kerken  aldaar  niet 

"  meer  dan  een  2  millioen  leden  tellen,  bedraagt  het  aantal  leden  der 
Baptistengemeenten,  die  den  Kinderdoop  bestrijden,  reeds  4  millioen; 
terwijl  der  Methodisten,  die  hem  nog  wel  bijhouden,  maar  toch  onder- 
mijnen, insgelijks  reeds  tot  een  ledental  van  4  millioen  klimmen. 

Ten  betooge  nu  dat  de  Gereformeerde  kerken  en  de  Gereformeerde  god- 
geleerden in  hun  bloeitijd  metterdaad  bij  den  Kinderdoop  in  het  te  doopen 
kind  een  voorafgaand  genadewerk  Gods  onderstelden,  verwyzen  we  in  de 
eerste  plaats  naar  het  Doopsformulier. 

Het  duidelijkst  spreekt  ons  Doopsformulier  zich  uit  in  de  eerste  vraag, 
.  die  tot  den  vader  gericht  wordt.  Nu  lette  men  er  wel  op,  dat  de  kerk  hier 
spreekt,  en  wel  een  Gereformeerde  kerk,  gelijk  die  behoort  te  wezen.  De 
toegesproken  vader  treedt  hier  dus  op,  als  iemand  die  op  belijdenis  van 
zijn  Heere  en  Heiland  reeds  tot  het  heilig  Avondmaal  is  toegelaten;  en 
de  kerk  spreekt  hem  aan,  wel  wetende,  dat  er  ook  hypocrieten  onder  de 
geloovigen  zijn  en  in  hem  natuurlijk  een  waarachtig  geloovige  onderstel- 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   VII.  51 


lende.  En  alsnu  vraagt .  zulk  een  kerk  aan  zulk  een  vader,  „of  hij  niet 
bekent,  dat  de  kinderkens  der  geloovigen  in  de  kerk,  hoewel  evenals  hun 
ouders  in  zonden  ontvangen  en  geboren,  en  daarom  allerhande  ellendig- 
heid, ja  de  verdoemenisse  zelve  onderworpen,  nochtans  in  Christus  ge- 
heiligd zijn  en  daarom  als  zijnde  lidmaten  zijner  gemeente,  behooren  gedoopt 
te  wezen." 

Er  wordt  hier  dus  volstrekt  geen  persoonlijk  oordeel  over  het  ten  Doop 
gepresenteerde    kind    uitgesproken;    want  hoe  zou  de  kerk  ooit  aan  zulk 
een  kindeke  met  eenige  zekerheid  ontdekken,  of  er  een  werking  van  den 
Heiligen  Geest  in  was?  Neen,  dat  aangeboden  kindeke  wordt  hier  alleen 
gepresenteerd,    als   vallende  onder  den  regel,  dat  bij  de  kinderen,  uit  gy- 
loovige  ouders  of  grootouders  geboren,  de  mogelijkheid  van  een  genadewerk 
Gods  moet  worden  aangenomen.  Dit  voorafgaande  genadewerk  Gods  drukt 
nu  het  Formulier  uit  met  de  woorden:  in  Christus  geheiligd  zijn. 'S^  oorden, 
die  niet  mogen  verzwakt  worden  maar  in  verband  met  het  volgende:  dat 
ze  lidmaten  van  Christus'  gemeente  zijn,  niet  anders  kunnen  verstaan,  dan 
dat   de   inplanting    van   de  verborgen  kiem  des  nieuwen  levens  reeds  bij 
hen    plaats   gehad  heeft.  Nu  kan  het  daarom  zeer  wel  van  achteren  uit- 
komen, dat  dit  niet  zoo  was,  ook  al  zal  het  op  aarde  voor  ons  menschen  , 
steeds  onmogelijk  blijven,  om  dit  met  volstrekte  zekerheid  te  beoordeelen. 
Maar   dit   ontneemt   niets   aan    de  waardij  van  deze  bolijdenis  der  kerk. 
Immers  ook  bij  het  heilig  Avondmaal  treedt  de  kerk  niet  als  kenster  der 
harten  op.  En  blijkt  dan  van  achteren  dat  dit  kindeke  geen  genadewerk  > 
in  de  ziel  had  ontvangen,  dan  volgt  hier  slechts  uit,  dat  dit  kindeke  even- 
min het  zegel  ontving,  als  de  ongeloovige  aan  het  Avondmaal  den  zegen 
van  het  tweede  Sacrament  ontvangt.  Veeleer  wordt  zulk  een  Doop,  even- 
als zulk  een  Avondmaal,  dan  een  verzwaring  van  oordeel. 

Hetzelfde  blijkt  uit  wat  in  den  aanvang  van  dit  Formulier  over  de  drie 
stukken  van  den  heiligen  Doop  gezegd  wordt.  Want  wel  heeft  men  zich 
hier  minder  aan  gestooten,  omdat  dit  alles  niet  in  verleden  maar  in  den 
tegenwoordig  en  tijd  geschreven  staat,  doch  bij  eenig  nadenken  zal  een  aan- 
dachtiger lezing  toch  doen  zien,  dat  dit  onderscheid  niet  opgaat.  Vooreerst 
toch  lette  men  er  op,  dat  er  ook  van  het  Verbond  staat,  niet  dat  God  dit 
opgericht  heeft,  maar  „dat  Hij  met  ons  een  eeuwig  Verbond  der  genade  o?> 
richt."  Stemt  men  nu  toe,  dat  het  nieuw  Verbond  der  genade  niet  pas 
later  opgericht  wordt,  maar  in  het  bloed  van  Christus  reeds  voor  18  eeu- 
wen opgericht  is,  dan  blijkt  hieruit,  hoe  dit  spreken  in  den  tegenwoordigen 
tijd  volsterkt  niet  aanduidt,  dat  deze  geestelijke  werkingen  eerst  later 
volgen  zullen.  Maar  ook  uit  iets  anders  blijkt  dit.  Er  wordt  namelijk  niet 
gezegd,    dat  God  „die  kinderkens  tot  zijn  kinderkens  en  erfgenamen  aan- 


ZOXD.    XXVII.    HOOFDSTUK   VIL 


neemt,"  maar  dat  Hij  ons  aanneemt.  Geheel  de  kerk  der  geloovigen  sluit 
dus  zich  zelve  hierbij  in.  Komen  deze  ouders  hier  dus  voor  als  geloovigen, 
en  wedergeborenen,  dan  volgt  hieruit,  dat  dit  alles  slaat  niet  op  wat  God 
eerst  later  doen  zal,  maar  op  hetgeen  Hij  reeds  gedaan  heeft.  Men  lette 
er  toch  op,  dat  in  heel  dit  schoone  stuk  tusschen  de  ouders  en  de  kin- 
derkens  yiiet  onderscheiden  wordt,  maar  dat  dit  alles  gezegd  wordt  van  de 
ouders  en  de  kinderkens  saam,  die  samen  onder  het  woordeke  ons  begre- 
,  pen  worden.  „Als  icij  in  den  naam  des  Zoons  gedoopt  worden,  zoo  ver- 
zegelt ons  de  Zoon,  dat  hij  ons  wascht  in  zijn  bloed  van  alle  onze  zonden." 
Vooral  het  derde  stuk  spreekt  hier  sterk.  „Zoo  worden  wij  ook  wederom 
door    den    Doop    vermaand    tot   een    nieuwe   gehoorzaamheid,   om  dezen 

^  éénigen  God,  Vader,  Zoon  en  Heilige  Geest,  lief  te  hebben  van  ganscher 
harte,  en  in  een  nieuw  godzalig  leven  te  wandelen."  Hoe  zou  dit  nu  zin 
hebben  voor  iemand,  volwassen  of  nog  kindeke,  in  wien  God  nog  niet 
met  zijn  genade  gewerkt  had?  Of  hoe  zou  ooit  een  onwedergeborene 
hiertoe  in  staat  zijn?  Daarom  volgt  er  dan  ook,  dat  dit  ons  wel  vreemd 
schijnt  hoe  een  kindeke  „zonder  zijn  mede-weten"  in  genade  kan  aange- 
nomen zijn,  maar  dat  deze  bevreemding  ophoudt,  zoo  we  slechts  inden- 
ken, hoe  hetzelfde  kindeke  „eveneens  zonder  zijn  medeweten"  der  ver- 
doemenisse  in  Adam  deelachtig  is.  De  genade  mag  niet  achterstaan  bij 
het  verderf.  Werkt  het  verderf  reeds  in  een  jong  kindeke,  de  genade  kan 
het  eveneens.  En  op  dien  grond  nu  moeten  de  kinderkens  niet  als  heidenen, 

r'   maar  „als  erfgenamen  van  het  rijk  van  God  en  van  zijn  Verhond''  gedoopt 
worden. 

En  nu  volgt  het  gebed,  dat  begint  met  de  typen  van  den  heiligen  Doop 
in  den  Zondvloed  en  het  gebeurde  bij  de  Eoode  Zee,  waarbij  beide  malen 

**  de  kinderkens  met  de  ouders  gerekend  worden,  en  geen  onderscheiding 
van  leeftijd  plaats  heeft;  terwijl  vooral  in  het  gebed  zelfs  voor  deze  kin- 
deren alleen  die  uitwerking  der  genade  wordt  afgesmeekt,  die  alleen 
denkbaar  en  bestaanbaar  is,  in  de  onderstelling  dat  deze  kinderkens  tot 
de  uitverkoren  behooren,  en  alleen  in  dat  geval  voor  hen  mag  worden 
afgebeden.    De    eenige  bedenking,  die  men  hiertegen  zou  kunnen  maken, 

^  ligt  in  de  bede,  dat  ze  door  den  Heiligen  Geest  in  Christus  Jezus  mochten 
loorden  ingelijfd.  Dat  toch  kon  het  vermoeden  doen  rijzen,  alsof  ze  voor 
den  Doop  nog  buiten  Christus  stonden.  Dat  dit  echter  de  bedoeling  niet 
kan  zijn,  blijkt  uit  wat  we  straks  reeds  aanmerkten,  dat  deze  kinderkens 
hier  voorkomen,  „als  zijnde  in  Christus  geheiligd  en  als  zijnde  lidmaten 
van  Christus'  kerk."  Deze  schijnbare  tegenstrijdigheid  zal  echter,  na  onze 
breede  verklaring  van  de  sacramenteele  genade  in  den  Doop,  niemand 
meer  moeilijkheid  baren.  Ons  Formulier  wijst  hierin  op  de  bijzondere  ge- 


ZOND.   XXVII.    HOOFDSTUK   VII.  53 


nade,  die  God  Drieëenig  door  den  Doop  zelf  als  Sacrament  werkt,  en  die  s 
de  mogelijkheid  schept  om  zich  later  van  zijn  inlijving  van  Christus  ook 
bewust  te  worden. 

Het  Formulier  is  dus  niet  in  strijd  met  het  dankgebed,  en  het  dankge- 
bed is  niet  in  strijd  met  het  Formulier,  maar  beide  zijn  volmaakt  één.  ^ 
Ook  hier  toch  wordt,  geheel  in  overeenstemming  met  het  voorgaande  be- 
leden, „dat  de  Doop  nu  verzegelt  en  sacramenteel  bekrachtigt,  dat  God  ons 
en  onze  kinderen  tot  zijn  kinderen  aangenomen  heeft."  Iets  waarmee  de  kerk 
zich  volstrekt  geen  uitspraak  omtrent  den  geestelijken  staat  of  de  eeuwige 
toekomst  van  deze  gedoopte  kinderen  aanmatigt;  iets  wat  Gode  alleen 
toekomt;  maar  slechts  uitsprak,  dat  zij  deze  kinderen,  naar  Gods  bevel, 
gedoopt  heeft,  in  de  onderstelling  dat  ze  tot  zijn  uitverkorenen  behooren 
En  op  die  onderstelling  rust  dan  ook  het  slotgebed  in  deze  dankzegging 
dat  God  de  Heere  „deze  gedoopte  kinderen  met  zijnen  Heiligen  Geest  al-  : 
tijd  wille  regeeren,  opdat  ze  in  den  Heere  Christus  wassen  en  toenemen;" 
iets    wat    natuurlijk  van  een  onwedergeborene  nooit  kan  gezegd  worden. 

Zoo  ziet  men  dus,  hoe  de  door  ons  gegevene  voorstelling,  dat  de  Doop 
ook  aan  de  kleine  kinderkens  nooit  anders  mag  bediend  worden,  dan  in 
de  onderstelling,  dat  ze  uitverkorenen  zijn,  en  eens  dezulken  blijken  zullen,  ■' 
door  onze  Gereformeerde  kerken,  in  heur  geestelijken  bloeitijd,  aan  alle 
Dienaren  des  Woords  op  de  lippen  is  gelegd.  Iets  wat  nu  wel  geen  zin 
heeft  in  een  volkskerk,  en  het  geestelijk  besef  beleedigt  zoodra  de  tucht 
verwaarloosd  wordt,  en  alle  onderscheid  tusschen  geloovige  en  ongeloo- 
vigen  wegvalt,  maar  niettemin  als  eenig  goede  regel  voor  den  heiligen 
Doop  moet  blijven  gelden. 

Niet    de    Doop  moet  veranderd  naar  den  ellendigen  toestand  der  kerk, 
maar   de  kerk  moet  zich  zoolang  en  zoo  ernstig  reformeeren,  tot  ze  den  ' . 
Kinderdoop  weer  alleen,  naar  het  Woord  Gods,  uit  een  goede  conscientie 
bedienen  kan. 

Dit  zal  er  dan  wel  toe  leiden,  dat  in  menig  geval  de  tucht  den  band 
afsnijdt,  die  thans  velen  nog  met  de  kerk  verbindt,  en  dat  de  kerk  den  ^ 
Doop  weigert  voor  kinderkens,  wier  ouders  of  grootouders  zich  niet  als 
in  het  Verbond  staande  legitimeeren  kunnen,  maar,  mits  men  dit  kerke- 
lijk neme,  en  niet  door  particuliere  personen  met  opzicht  tot  den  geeste- 
lijken staat  der  ouders  of  grootouders,  beoordeelt,  is  deze  inkrimping 
van  den  Kinderdoop  het  vanzelf  geboden  middel,  om  tot  herstel  van  den 
Gereformeerden,  Schriftuurlijken  Kinderdoop  te  geraken. 


54:  ZOXD.   XXVII.    HOOFDSTUK    VIII. 


ACHTSTE  HOOFDSTUK. 


Anders   waren  uwe  kinderen  onrein,  maar  nu  zijn 
ze  heilig. 

1  Cor.   7:   14. 


Uit  ons  Doopsformulier  is  het  derhalve  volkomen  duidelijk,  hoe  in  dit 
schoone  stuk  de  te  doopen  kinderen  voorkomen,  niet  als  nog  buiten  alle 
•<  genade  en  ganschelijk  in  hun  verdoemenisse  liggende,  maar  als  reeds  van 
Godswege  begenadigd  door  de  inplanting  van  het  onverliesbaar  zaad  dei- 
wedergeboorte.  Zoo  toch  spreekt  ons  Doopsformulier  volstrekt  niet  enkel 
in  het  dankgebed,  maar  evenzeer  in  de  vragen  aan  de  ouders,  in  het  ge- 
bed vóór  den  Doop  en  de  leer  des  Doops.  Wie  dus  zegt,  dat  hij  dit 
dankgebed  in  ons  formulier  niet  mee  kan  bidden,  moet  heel  dit  formulier 
""  verwerpen  moet  den  Kinderdoop  varen  laten,  en  ten  leste  breken  met 
de  Gereformeerde  kerken,  die  geheel  op  deze  Doopsbeschouwingj  gegrond 
zijn;  om  daarna  in  Engelschen  trant  ife^/iodis^  of  onder  onze  Nedeiiandsche 
sekten  Doopsgezind  te  worden.  Iets  wat  natuurlijk  niet  gezegd  wordt  alsof 
we  hiertoe  manen;  veeleer  strekt  onze  raad  aan  een  iegelijk  om  het  Doops- 
formulier, de  leer  der  Doopen  en  den  grondslag  der  Gereformeerde  belij- 
denis nauwkeurig  aan  Gods  Woord  te  toetsen;  maar  volhardt  iemand  des- 
niettemin in  de  opinie,  dat  een  kind  zou  mogen  gedoopt,  zonder  dat  daarbij 

<  zijn  uitverkiezing  ondersteld  wierd,  en  alsof  eerst  in  den  volwassene  het 
genadewerk  Gods  kon  beginnen,  dien  zeggen  we  aan  dat  hij  met  geen 
eerlijke  conscientie  in  de  gereformeerde  kerken  blijven  kan,  want  on- 
ze Gereformeerde  kerken  beleden  en  leerden  van  ouds  vlak  het  te- 
gendeel. 

Dit  blijkt  reeds  aanstonda  uit  onze  Nederlandsche  Geloofsbelijdenis,  èn 
in  Art.  15  èn  in  Art.  24.  Uit  Art.  15,  waar  van  den  kinderdoop  gezegd 
wordt,  dat  hij  „de  erfzonde  niet  ganschelijk  te  niet  doet  en  uitroeit;"  een 
vroeger  door  ons  verklaarde  uitdrukking,  waarop  we  thans  niet  nader  in- 
gaan;   maar  die  dan  toch  duidelyk  te  kennen  geeft,  dat  de  Doop  ook  in 

'  het  jonge  kind  de  erfzonde  wel  niet  ganschelijk,  maar  dan  toch  grooten- 
deels  te  niet  doet  en  uitroeit;  iets  wat  zonder  eene  genadewerk  Gods  in 
het  jonge  kind  ondenkbaar  is.  En  evenzoo  blijkt  het  uit  Art.  24,  waar 
beleden  wordt:  lo.  dat  Christus  bevolen  heeft  te  doopen  „degenen  die  de 
zijnen  zijn"  zoodat  ook  de  jonge  kinderen,  die  men  ten  Doop  presenteert 
hier  als  het  ,, eigendom  van  Christus,"  en  dus  als  uitverkoren,  voorkomen; 
2o.    dat    Christus  voorwaar  zijn  bloed  vergoten   heeft  „niet  minder  om  de 


ZOND.   XXVII.    HOOFDSTUK    VIII.  55 

jonge  kinderen  der  geloovigen  te  ivasschen,  als  hij  dit  gedaan  heeft  voor  de 
volwassenen."  Zelfs  stonden  onze  vaderen  hier  zoo  sterk  op,  dat  ze  de 
poging  om  in  Art.  15  te  lezen :  dat  „de  erfzonde  door  den  Doop  gansche- 
lijk  niet  wordt  te  niet  gedaan,"  met  opzet  tegenstonden,  en  het  „niet  gan- 
schelyk,"  dat  men  onnadenkend  veranderd  had,  weer  herstelden. 

Ook  op  de  Synode  van  Dordrecht  in  1619  spraken  onze  Gereformeerde 
kerken  zich  geheel  in  gelijken  geest  uit.  Immers  in  Art.  17  van  het  eerste 
Hoofdstuk  aan  het  vraagstuk  der  jonge  kinderkens  toekomende,  beleed 
deze  Synode,  onder  instemming  van  alle  binnenlandsche  en  buitenlandsche 
kerken,  het  navolgende:  „Nademaal  wij  van  den  wille  Gods  uit  zijn  Woord 
moeten  oordeelen,  hetwelk  getuigt,  dat  de  kinderen  der  geloovigen 
heilig  zijn,  niet  van  nature  maar  uit  kracht  van  het  Genadeverbond 
in  hetwelk  zij  met  hunne  ouderen  begrepen  zijn,  zoo  moeten  god- 
zalige ouders  niet  twijfelen  aan  de  verkiezing  en  zaligheid  hunner 
kinderen,"  iets  wat  dan  bijzonderlijk  wordt  toegepast  op  zulke  kinderen, 
„die  God  in  hun  kindschheid  uit  dit  leven  wegneemt."  Natuurlijk  bedoelde 
de  Synode  hier  niet  mede  te  zeggen,  dat  dit  een  bijzonder  privilegie  was 
van  vroeg  stervende  kinderen,  maar  wel,  dat  geloovige  ouders  alzoo  over 
al  hun  kinderen  te  oordeelen  hebben,  zoolang  het  tegendeel  niet  stellig 
blijkt,  en  op  dien  grond  ook  omtrent  de  zaligheid  hunner  vroeg  stervende 
lievelingen  getroost  zullen  zijn.  En  alzoo  blijkt  hieruit,  dat  ook  de  Synode 
van  Dordrecht  oordeelde:  lo.  dat  de  kerk  bij  jonge  kinderen  niet  te  oor- 
deelen heeft  naar  wat  voor  oogen  is,  maar  uit  den  Woorde  Gods;  20.dat 
Gods  Woord  ons  gebiedt  de  kinderen  der  geloovigen  aan  te  zien  als  de 
zoodanigen,  die  heilig  zijn;  en  30.  dat  ze  dat  niet  kunnen  zijn  van  na- 
ture, en  alzoo  moeten  geworden  zijn  door  wedergeboorte  en  uit  kracht  van 
verkiezing. 

En  zoo  nu  oordeelt  ook  onze  Catechismus.  Ten  eerste  in  het  antwoord 
op  Vraag  73,  waar  hij  zegt,  dat  God  ons  door  den  Doop  verzekert,  niet 
dat  we  door  het  bloed  van  Christus  zullen  gewasschen  worden,  maar  dat 
wij,  en  dus  ook  onze  kinderen,  zoo  waarachtiglijk  van  onze  zonden  geestelijk 
gewasschen  zijn,  als  wij  uitwendig  met  water  gewasschen  worden.  En  ten 
anderen  in  het  antwoord  op  Vraag  74,  waar  de  kinderen  geheel  met  de 
volwassenen,  wat  het  genadewerk  aanbelangt,  gelijk  worden  gesteld,  over- 
mits ook  op  hen  door  Gods  Woord  toepasselijk  is  gemaakt  èn  het  „bloed 
Christi,  dat  van  zonden  verlost"  èn  „de  Heilige  Geest,  die  het  geloof 
werkt." 

Er  blijkt  alzoo,  dat  onze  drie  Formulieren  van  eenigheid  op  dit  punt 
geheel  in  gelijken  geest  spreken  als  ons  Doopsformulier.  In  alle  drie  wordt 
op  grond  van  Gods  AVoord  beleden,  dat  de  kerk  de  kinderen  der  geloovi- 


56  ZOXD.    XXYII.    HOOFDSTUK    YIII. 

gen  te  behandelen  en  te  beschouwen  heeft  als  dezulken  in  wie  Gods  ge- 
nadewerk reeds  begonnen  is,  en  ze  op  dien  grond  heeft  te  doopen.  Iets 
waar   men    ten    overvloede  nog  het  formulier  van  den  Bejaardendoop  bij 

'^  kan  voegen,  dat,  gelijk  men  weet,  met  het  formulier  van  den  Kinderdoop 
ééne  is.  Immers  de  bedoeling  van  de  kerken  is  niet,  det  men  bij  Bejaar- 
dendoop alleen  dit  tweede  formulier  zal  lezen,  wat  slot  noch  zin  zou  heb- 
ben; maar  dat  men  bij  Bejaardendoop  beginnen  zal  met  de  lezing  van  het 
eerste  formulier  voor  den  Kinderdoop,  tot  aan  de  worden:  En  hoewel  onze 
jonge  kinderen  deze  dingen  niet  verstaan;  en  alsnu  voor  wat  daar  verder 
volgt  in  de  plaats  zal  lezen  hetgeen  gedrukt  staat  in  het  formulier  voor 
den  Bejaardendoop.  In  beide  stukken  heerscht  dus  éénzelfde  beschouwing 

N  van  den  heiligen  Doop.  En  wat  wordt  nii  hier  van  den  doopeling  omtrent 
de  beteekenis  van  den  Doop  gevraagd?  Dit,  „of  gij  gelooft,  dat  gij  een  lid 
Christi  en  zyner  kerk  door  de  kracht  des  Heiligen  Geestes  zui  geworden?" 
Dit  nu  op  den  Doop  van  het  kind  toepassende,  leidt  dus  tot  de  vaste  on- 
^  derstelling,  dat  ook  dit  kindeke  reeds  de  bewerking  des  Heiligen  Geestes, 
eer  het  tot  den  Doup  komt,  ondergaan  heeft. 

Calvijn  heeft  in  ziJD  Institutie  dan  ook  geheel  hetzelfde  standpunt  inge- 
nomen. Zoo  in  Hoofdst.  XVI  Boek  IV  §  5,  waar  hij  vraagt:  „Bijaldien 
dan  de  kinderkens  deze  beteekende  zaak  (de  genade  der  wedergeboorte) 
deelachtig  zijn,  waarom  zullen  ze  dan  van  het  teeken  (d.  i.  den  Doop)  ge- 
weerd worden?"  En  nog  duidelijker  in  zijn  strijd  tegen  de  Wederdoopers. 
Calvijn  ging  hierbij  uit  van  de  grondstelling,  dat  alle  kinderkens  in  zonde 
ontvangen  en  geboren  zijn,  en  daarom,  tenzij  ze  voor  hun  sterven  weder- 
geboren worden,  een  prooi  der  eeuwige  verdoemenisse  zijn.  En  overmits 
het  nu  bij  hem  vaststond,  dat  God  de  Heere  ook  onder  de  vroeg  stervende 
kinderkens  zijn  uitverkorenen  heeft,  zoo  besloot  hij  hieruit,  dat  God  de 
Heere  dus  ook  op  voor  ons  geheel  verborgene  wijze  het  zaad  der  weder- 
geboorte kan  inplanten.  „En  als  ge  dan  vraagt,"  zegt  Calvijn,  „hoe  kleine 
kinderen,  die  nog  van  geen  goed  of  kwaad  weten,  kunnen  wedergeboren 
worden,  dan  antwoord  ik,  dat  men  dit  genadewerk  Gods,  omdat  het  ons 
begrip  te  boven  gaat,  daarom  toch  niet  loochenen  mag,  dat  jong  stervende 
kinderen,  die  zalig  worden,  wel  voor  hun  dood  moe^ew  wedergeboren  zijn; 
...  en  dat  God  Johannes  den  Dooper  reeds  in  zijns  moeders  schoot  met 
den  Heiligen  G^est  begiftigd  heeft"  (§  17).  „Christus  heiligt  zijn  uitverko- 
renen uit  eiken  leeftijd  zonder  onderscheid"  (§  18).  En  wat  in  1  Petr.  I: 
23  staat,  sluit  de  wedergeboorte  van  het  kind  niet  uit,  overmits  dit  zeg- 
gen alleen  op  volwassenen  slaat,  zoodat  men  hieruit  niet  mag  afleiden, 
dat  kinderen  door  de  kracht  Gods  niet  kunnen  wedergeboren  worden ;  een 


ZOND.    XXVIL    HOOFDSTUK   VIII.  57 

werking  die  voor  God  ev^n  licht  is,  als  ze  voor  ons  onbegrijpelijk  en  ver- 
bazingwekkend blijft"  (ib.)  En  als  men  hem  tegenwierp,  dat  ze  toch  geen  V 
„geloof"  hadden,  vroeg  hij  op  zijn  beurt,  „waarom  God  dien  kinderkens, 
die  eerst  later  in  het  volle  lichtzouden  wandelen,  niet  nu  reeds  een  vonkje 
in  het  hart  kan  doen  gloren"  (§  19).  Of,  om  het  nog  duidelijker  te  zeggen 
„Ook  al  houdt  men  slaande,  dat  de  Doop  der  kinderkens  ook  doelt  op  een 
openbaring    van    hun    geloof    en  berouw,  die  eerst  Iate7'  komen  kan,  wat    ' 
belet    dit    om    te  meenen,  dat  het  zaad  des  geloofs  en  der  boete,  dat  eerst 
later  in  vaste  vormen  kan  opschieten,  toch  nu  reeds  door  een  verborgen 
werking  van  den  Heiligen  Geest  in  hun  binnenste  heimelijk  is  ingelegd" 
(§  20).  En  wel  heeft,  na  Calvijns  dood,  Beza  een  poging  gewaagd,  om  den 
Kinderdoop  meer  uitwendig  op  te  vatten,  en  het  geloof  der  ouders  plaats-/' 
bekleedend    voor  het  geloof  der  kinderkens  te  laten  intreden,  maar  geen 
.enkele  van  onze  goede  godgeleerden  is  Beza  op  dit  bedenkelijk  pad  gevolgd 
(Zie  Beza  in  Resp,  ad  Acta  Montisbelg.  (§  2,  p.  101). 

Met  name  ten  onzent  hebben  de  beste  Gereformeerde  godgeleerden  de 
zaak  steeds  zóó  bezien  als  Calvijn  die  bezag,  en  steeds  den  Kinderdoop 
gegrond  op  de  onderstelling,  dat  God  de  Heere  ook  in  deze  jong  kinderen 
de  genade  der  wedergeboorte  werkte.  Ze  noemden  dit  „het  zaad  des  ge-  '- 
loofs,"  de  inplanting  van  het  „geloofsvermogen,"  een  „inleidend  geloof," 
een  „wortelgeloof,"  of  ook  een  „hebbelijk  geloof;"  welKe  laatste  uitdruk-  "^ 
king  echter  door  de  besten  onder  hen  zeer  terecht  verworpen  is,  naardien 
een  „hebbelijk"  geloof  eerst  bij  volwassen  bestaanbaar  is. 

Van  dit  in  het  pasgeboren  kind  gewerkt  geloof  zegt  Professor  Maccovius 
in    zijn    Quaest.    Theol.  loc.  432,  c.  20:  „Hebben  zulke  kinderkens  geloof?  v. 
Antwoord.    .Ja    zij,  wel  niet _ het  daadwerkelijk,  maar  toch  het  ingeplante 
geloof;    want  naardien  ze  wedergeboren  zijn."  Professor  Gomarus  besluit 

in  zijn  Opera  omnia  III:  130  aldus  :  „De  Doop  komt  toe  aan  een  iegelijk 

die  onder  de  bewerking  van  den  Heiligen  Geest  staat.  Dit  is  het  geval  bij 
de  kleine  kinderkens  der  geloovigen.  Diensvolgens  kan  de  Doop  hun  niet 
onthouden  worden."  Professor  Voetius  laat  zich  nog  omstandiger  uit  in 
zijn  Disp.  Theol.  (zie  Bibl.  Pref.  vol.  IV.  p.  254):  „Zoo  vereenig  ik  mij 
met  het  gevoelen,  dat  er  in  de  kinderkens,  die  verkoren  zijn  en  tot  het 
verbond  behooren,  plaats  grypt  een  eerste  inplanting  der  wedergeboorte 
door  den  Heiligen  Geest,  waardoor  hun  het  beginsel  en  het  zaad  wordt 
ingeplant,  waaruit  later  te  zijner  tyd  de  bekeering  en  vernieuwing  des 
levens  moet  volgen;  .  .  .  immers  het  gevoelen  (van  onze  Gereformeerde 
godgeleerden)  is  bekend,  dat  de  Doop  niet  de  wedergeboorte  bewerkt,  maar  ^ 
het  teeken  is  van  een  wedergeboorte  die  reeds  heeft  plaats  gehad  (eiïïcacia 
Baptismi  non  in  producenda  regenerationesed  in  iam  producta  obsignanda). 


5S  ZOND.   XXVII.   HOOFDSTUK    VIII. 

Een  daad  des  Heiligen  Geestes  in  de  pasgeborenen,  die  A^oetius  dan  nader 
aldus  omschrijft  op  p.  265:  „Wat  aldus  in  het  kindeke  gewerkt  wordt, 
is  nog  geen  geloofsdaad  noch  ook  in  eigenlijken  zin  een  hebbelijk  geloof 
maar  een  bestaanswijze  en  vermogen  in  zijn  verstand  en  wil,  waaruit 
gelyk  uit  een  zaad  te  zijner  tijd  door  een  nieuwe  daad  des  Heiligen  Gees- 
tes de  gesteldheden  en  hebbelijkheden  des  geloofs  voortkomen."  En  in  de 
Catechisatie  over  den  Heidelbergschen  Catechismus  van  Ds.  Pouderoj^en,  die 
eigenlijk  ook  van  Voetius  herkomstig  is,  wordt  op  de  desbetreffende  vraag 
geantwoord:  Ja,  „dat  ze  den  Heiligen  Geest  hebben,  zoowel  als  de  volwas- 

-  senen  en  de  verlossing  van  de  zonde."  Vr. :  Bewijs  dat  de  kinderen  den 
Geest  Christi  hebben?  Ant.:  1  CorVII  :  14:  „Want  anders  waren  uwe  kin- 
deren onrein,  maar  nu  zijn  ze  heilig."  Vr. :  Kan  men  uit  deze  plaats  be- 
wijzen, dat  de  kinderkens  den  Heiligen  Geest  hebben?  Ant.:  Ja.  Vr.  Hoe? 

--  Antw. :  „Omdat  men  niet  heilig  zijn  kan  zonder  den  Heiligen  Geest" 
(p.    415). 

Cloppenbueg  in  zijn  Exercit,  Theol.  Tom.  I.  p.  1097,  laat  zich  geheel 
in  gelijken  geest  uit:  „Het  is  voldoende  zoo  de  beteekende  zaak  in  den 
Doop  zij  de  inlijving  der  kinderkens  in  Christus  en  de  gemeenschap  van 
den  Heiligen  Geest  die  hen  bewaart,  teneinde,  als  ze  zullen  tot  jaren  ge- 
komen zijn,  het  zaligmakend  geloof  in  hen  uit  te  werken Wij  gaan 

dus  uit  van  de  onderstelling,  dat  de  kleine  kinderkens  der  geloovigen 
door  een  verborgen  onmiddellyke  werking  van  den  Beiligen  Geest  Christus 
worden  ingelijfd,  totdat  ze,  hetzy  in  hun  leven,  hetzij  in  hun'  sterven, 
aan  het  einde  hunner  jeugd  gekomen,  nog  in  het  vleesch  of  buiten  het 
vleesch,  door  geloof  of  door  aanschouwing  die  zaligheden  bekomen  mogen, 
die  God  hun,  gelijk  ook  ons,  betuigd  heeft." 

P.  VAN  Maastricht  zegt  in  Deel  III  op  blz.  617  van  zijn  Besch.  en 
practicale  Godgeleerdheid,  dat  de  kinderkens  der  Bondelingen  daarom  moeten 
gedoopt  worden  „omdat  ze  der  weldaden  van  het  verbond  der  genade, 
><  der  wedergeboorte  en  vergeving  der  zon^e,  deelachtig  zijn."  Voorts  „omdat 
ze  leden  zijn  van  het  geheimzinnige  lichaam  van  Christus,  en  derhalve 
het  teeken  der  inlijving  ontvangen  moeten."  En  eindelijk:  „vermits  wy 
in  de  Heilige  Schrift  belast  worden  te  doopen,  zoovele  er  den  Heiligen 
Geest  ontvangen  hebben"  .  .  .  en  volgens  diezelfde  Heilige  Schrift  (Luc. 
I  :  15,  Jer.  I  :  5)  „de  kleine  kinderen  den  Heiligen  Geest  ontvangen." 

De  professoren  der  Leidsche  faculteit,  wier  gezag  in  de  dagen  der  Dordsche 
Synode  zoo  hoog  stond,  Polyandek,  Walaeus,  Rivet  en  ThYHsius,  spreken 
zich  in  hun  Synopsis  purioris  Theologiae  in  gelijken  zin  uit.  (Zie  Ed.  Ba- 
vink  p.  600.  Disp.  44  c.  47  v.  9).  „Tot  de  te  doopen  voorwerpen  rekenen 

-  wij    in  de  tweede  plaats  de  kinderkens  der  geloovigen  .  .  .  omdat  alleen 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   VUL  59 


diegene  op  wie  de  beteekende  zaak  doelt,  ook  het  teeken  der  zaak  ont-  ., 
vangen  moeten.  Nu  kan  niemand  loochenen  dat  de  beniflcie  van  het  bloed 
Christi  en  den  Heiligen  Geest  zich  ook  uitstrekt  tot  de  kinderkens  der 
goloovigen,  tenzij  men  deze  alle  van  de  eeuwige  zaligheid  zou  willen  uit- "/ 
sluiten;  want  gelijk  niemand  in  het  Koninkrijk  van  God  kan  ingaan  dan 
die  wedergeboren  is,  zoo  kan  ook  niemand  van  Christus  zijn,  dan  die  den 
Geest  van  Christus  hebbe  ontvangen."  „Iets  wat  ten  duidelijkste  blijkt 
uit  Ef.  V  :  26,  waar  de  Apostel  zegt,  dat  Christus  zijn  kerk  heeft  liefgehad 
en  zich  voor  haar  heeft  overgegeven,  ze  reinigende  door  het  bad  des 
waters  in  het  woord";  waaruit  volgt,  dat  óf  de  kinderkens  der  geloovigen 
geen  deel  uitmaken  van  die  kerk  waarvoor  Christus  zich  overgegeven 
heeft,  óf  dat  ook  de  kinderkens  door  het  bad  des  waters  in  het  woord 
gereinigd  zijn."  Prof.  A.  Marck  betuigde  evenzoo  in  zijn  Gomp.  Theol.  C 
XXII  §  12:"  Intusschen  erkennen  we  volgaarne.  .  .  dat  de  genade  des  . 
Geestes,  krachtens  de  verdiensten  Christi  ook  plaats  heeft  in  de  kinderkens 
der  geloovigen,  die  vei'koren  en  vroeg  geheiligd  zijn,  welke  genade  som- 
migen gewoon  zijn  een  geloofszaad,  een  wortelgeloof,  of  ook  minder  juist 
een  hebbelijk  geloof  te  noemen".  En  in  C.  XXX  5  18  kent  hij  hun  terdege 
„heiligmaking"  toe:  „Want  die  komt  den  kinderkens  mede  toe,  met  eenig  ' 
verschil  in  de  maniere;  ook  de  heiligmaking,  die  men  zoowel  als  de 
voorgaande  verdorvenheid  der  natuur  in  hen  erkennen  moet."  Eeeds 
Peter  Martyr  schreef  in  zijn  Loc.  Comm  CL  IV,  Cap.  VIII,  §  14:  „Ik 
oordeel  dat  deze  kinderkens,  overmits  ze  door  de  verkiezing  en  voorbe- 
schikking tot  het  eigendom  Gods  behooren,  overgoten  worden  met  den 
Heiligen  Geest,  dewelke  in  hen  een  wortel  is,  waaruit  later  geloof,  hoop 
en  liefde  opschieten."  En  H.  Alting  liet  zich  in  gelijken  zin  uit,  toen  hij  zei : 
„Onze  eerste  stelling  tegenover  de  Lutherschen  is,  dat  kleine  kinderkens  geen 
daadwerkelijk  geloof  kunnen  hebben.  En  hierop  volgt  de  tweede  stelling, 
die  wij  tegenover  de  Anabaptisten  plaatsen,  dat  in  de  kleine  kinderkens 
een  zaad  des  geloofs  is  ingeplant,  waaruit  later  de  geloofsdaad  geboren 
wordt."  Een  voorstelling  waarmee  ook  ProL  Maresius  en  ProL  De  Moor  • 
zich  vereenigen. 

Zelfs  Brakel  getuigt  nog  in  §  14:  „Een  kindeke,  voor  het  gebruik  des 
verstands,  uitverkoren  en  in  Christus  verzoend  zijnde,  kan  door  de  almach- 
tige kracht  Gods,  zonder  middel  van  het  Woord,  bekeerd  en  veranderd 
en  in  de  nature  geheiligd  worden."  Een  uitdrukking,  waarin  het  woord 
„bekeerd"  misplaatst  is,  en  bedoeld  wordt  „wedergeboren."  In  de  weder- 
geboorte toch  is  de  zondaar  volstrekt  Ujdelijk,  maar  in  de  bekeering,  waartoe 
alleen  de  wedergeborene  bekwaam  is,  werkt  de  wedergeborene  persoon  in 
het  werk  Gods  mee;  iets  wat  bij  een  klein  kindeke  niet  kan  voorkomen. 


60  ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    VUL 

En  om  niet  meer  te  noemen,  ook  Prof.  J.  van  den  Honert  schreef  nog 
in    zijn    bekend    werk,  De  gratia  particulari,  pag.  459:  „God  kan  en  God 
^   wil,  in  pasgeboren  kinderkens.  .  .  .  door  een  ons  onbekende  en  onnaspeur- 
lijke werking  zijn  genadewerk  inbrengen,  niet  buiten  den  Heiligen  Geest 
om,  maar  door  diens  aldoordringende  werking." 

Met  opzet  hebben  we  deze  aanhalingen  wat  breed  genomen,  om  duide- 
lijk te  doen  uitkomen,  dat  wij  ten  opzichte  van  de  kinderen  der  geloovigen 
.  geen  nieuwe  leer  verkondigen,  maar  juist  de  oude,  echte  Gereformeerde  leer 
weer  in  het  licht  stellen.  Een  vreemde,  bij  ons  niet  thuis  hoorende  leer 
'S  daarentegen  verkondigen  juist  diegenen,  die  voor  het  genadewerk  Gods 
in  de  kinderkens  geen  oog  hebben,  zoolang  het  niet  tot  bekeering  kwam, 
en  die  deswege  den  Kinderdoop  toedienen  niet  als  zegel  op  wat  God  ivrocht, 
maar  als  hoop  gevende  op  wat  Hij  misschien  iverken  zal. 

Slechts  zij  nogmaals  uitdrukkelijk  herhaald,  dat  de  kerk  door  bij  den 
Kinderdoop  te  onderstellen,  dat  de  doopeling  reeds  wedergeboren,  Christus 
ingelijfd  en  des  Heiligen  Geestes  deelachtig  is,  daarmee  evenmin  als  bij 
der.  volwassen  doopeling,  er  voor  in  staat,  dat  het  zoo  is.  Of  het  zoo  is, 
weet  niet  de  kerk  en  weet  niemand,  dan  alleen  God  de  Heere.  En  daarom, 
volgt  de  kerk  zoowel  biJ  volwassenen  als  bij  kinderkens  in  den  Doop  niet 
:p  een  regel,  die  op  eigen  waarneming  steunt,  maar  den  regel  des  Verbonds, 
dien  God  haar  in  zijn  Woord  voorshreef,  en  alleen  zóó  gaat  de  kerk 
veilig. 

Ze  belijdt  diensvolgens,  dat  allen  die  zalig  zullen  worden  (kinderkens 
of  volwassenen)  dit  alleen  worden  uit  kracht  van  uitverkiezing.  Ze  belijdt 
'^  dat  alle  uitverkorenen  (kinderkens  en  volwassenen)  in  zonde  ontvangen 
en  geboren  worden,  en  daarom  de  verdoemenisee  onderworpen  zijn.  Ze 
i  belijdt,  dat  deze  verlorenen  (kinderkens  en  volwassenen)  alleen  door  weder- 
geboorte tot  een  nieuw  leven  kunnen  komen.  Ze  belijdt,  dat  deze  weder- 
geboorte, wat  haar  eerste  kiem  betreft,  bij  volwassenen  zoowel  als  bij 
kinderkens,  alleen  door  een  rechtstreeksche  daad  des  Heiligen  Geestes  tot 
stand  komt.  En  ze  belijdt  eindelijk,  dat  de  kerk  dit  werk  Gods  reeds  bij 
de  pasgeboren  te  onderstellen,  en  ze  op  dien  grond  te  doopen  heeft,  en 
deswege,  zoo  ze  opgroeien,  er  op  dringen  moet  dat  ze  tot  bekeering  komen, 
en  zoo  ze  vroeg  wegsterven,  ze  nastaart  in  het  vertrouwen  dat  ze  door 
aanschouwing  zalig  zijn. 


ZOND.    XXVIL    HOOFDSTUK    IX- 


NEGENDE  HOOFDSTUK. 


En  ik  wil  niet,  broeders,  dat  gij  ontwetende  zijt, 
dat  onze  vaders  allen  onder  de  wolk  waren,  en  allen 
door  de  zee  doorgegaan  zijn.  En  allen  in  Mozes  ge- 
doopt zijn  in  de  wolk  en  in  de  zee. 

1   Cor.  10:  1    en  2. 


In  ons  slotartikel  over  den  Kinderdoop  komt  een  drietal  punten  ter 
sprake,  die  wel  niet  uit  den  geestelijken  inhoud  van  dit  Sacrament  genomen, 
maar  toch  van  te  groeten  invloed  op  de  beschouwing  van  den  Kinderdoop 
in  de  gemeente  zijn,  om  ze  onbesproken  te  laten. 

De  eerste  vraag,  die  dan  te  berde  komt,  is  wie  de  geroepene  is,  om  een 
kind  ten  Doop  te  presenteeren.  Kinderdoop  sluit  in,  dat  het  kindeke  niet  > 
zelf  om  den  Doop  kan  roepen,  maar  tot  den  heilgen  Doop  gebracht  moet 
worden.  Een  ander  dan  de  doopeling  moet  alzoo  handelend  optreden.  Wie  nu 
is  die  andere,  Nu  weet  dit  in  het  hnrgelijke  een  iegelijk  en  ontstond  hier- 
over nog  nooit  verschil  van  meening.  Als  er  in  een  huis  een  kindeke  geboren 
is  moet  het  hoofd  van  dat  gezin  zorg  dragen,  dat  dit  geboren  kindeke  ge-  > 
presenteerd  worde  aan  de  Overheid;  of,  gelijk  men  gewoonlijk  zegt,  in 
worde  geschreven  op  de  registers  van  den  burgelijken  stand.  De  vader,  niet 
de  moeder,  is  daarvoor  de  aansprakelijke  persoon,  althans  zoolang  de  va- 
der leeft;  en  dan  slechts  treedt  de  moeder  op,  als  of  de  vader  van  het 
kindeke  eer  het  ter  wereld  kwam,  stierf;  of  ook,  zoo  het  kindeke  in  on- 
tucht ontvangen  is  en  de  vader  niet  bekend  is,  of  althans  voor  de  Over- 
heid niet  als  vader  geldt.  Alleen  bij  een  halven  wees  of  een  onecht  kind 
komt  de  moeder,  of,  waar  zij  door  haar  kraam  verhinderd  is,  iemand  in  ' 
haar  naam  en  van  harentwege.  Hiermee  in  verband  denkt  dan  ook  in  het 
burgelijke  niemand  er  aan,  de  aangifte  en  presentatie  van  zulk  een  kin- 
deke drie,  vier  weken,  of  soms  drie,  vier  jaren  uit  te  stellen.  Zelfs  staat 
hier  zware  straf  op.  Omdat  de  Overheid  voor  het  leven  harer  onderdanen 
waken  moet,  moet  ze  haar  nieuw  geboren  onderdaantjes  kennen.  Niet 
alsof  een  kind  eerst  door  die  aangifte  burger  werd,  maar  toch  eerst  door  , 
die  inschrijving  in  de  registers  wordt  geconstateerd,  dat  ook  dit  kindeke 
een  burger  in  het  land  is.  Twee  dingen  staan  dus  in  het  burgerlijke  vast: 
10.  de  presentatie  geschiedt  door  het  hoofd  des  gezins ;  en  2^  die  presen- 
tatie moet  geschieden,  zoo  spoedig  mogelijk  na  de  geboorte. 

Treedt  men  nu  echter  op  het  erf  der  kerk  over,  dan  zijn  verreweg  de 
meesten  op  eenmaal  geheel  in  de  war  en  begrepen  van  dezen  eenvoudigen 


62  ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK  IX. 

stand  van  zaken  niets  hoegenaamd  meer.  Dan  toch  oordeelt  men  gemeen- 
lijk, dat  er  de  eerste  veertien  dagen  nog  aan  geen  Doop  gedacht  kan  wor- 
den ;  en  komt  men  na  drie,  vier  weken  dan  eindelijk  met  zijn  wichtje 
aandragen,   ja,  dan  komt  de  vader  nog  wel  meê,  en  staat  ergens  in  een 

.^-  bank  of  voor  een  stoel  er  op  eenigen  afstand  bij;  maar  toch  niet  die  va- 
der, neen,  de  moeder  is  in  aller  oog  de  hoofdpersoon.  Zij  heeft  het  kindeke 
gedragen  en  gebaard,  gezoogd  en  getroeteld.  Zij  heeft  om  het  wichtje  de 
moedersmart  uitgestaan.  En  nu  ze  uit  het  kraambed  hersteld  is,  en  haar 
eerste  kerkgang  doet,  nu  brengt  ze  haar  lieveling  mee,  en  als  ware  de  kerk 

*^\  een  aanhangsel  van  de  kraamkamer,  doen  moeder  en  baker  ook  bij  den 
heilige  Doop  het  één  en  al. 

Vroeger  was  dit  nooit  zoo.  Het  is  pas  een  nieuwigheid  van  de  laatste 
eeuw;  maar  die  op  de  meeste  menschen,  die  geen  historie  kennen,  den 
indruk  maakt,  als  had  ze  altoos  zoo  bestaan.  En  toch  is  dat  volstrekt  n/t'/ 
het  geval.  Vóór  de  Hervorming  wierd  elk  geboren  kindeke  nog  denzelfden 
dag,  waarop  het  geboren  was,  gedoopt,  gelijk  dit  in  alle  Roomsche  lan- 
den nu  nog  het  geval  is,  en  ook  ten  onzent  door  onze  Roomsche  landge- 
nooten    steeds   wordt  in  acht  genomen.  Ook  in  de  Gvieksche,  Luthersche, 

,  Armeniaansche  kerken  enz.  is  Doop  kort  na  de  geboorte  vaste  regel.  En 
ook  onze  Gereformeerde  vaderen  maakten  op  dien  vasten  reget  volstrekt 
geen  uitzondering.  Want  wel  hielden  ze  tegenover  Rome  staande,  dat  deze 
spoed  met  den  heiligen  Doop  zijn  beweegreden  niet  mocht  hebben  in  de 
superstitie,  alsof  het  kindeke,  stierf  het  ongedoopt,  deswege  perikel  aan 
zijn  zaligheid  zou  lijden;  maar  ze  hielden  niettemin  staande,  dat,  in"  de 
'•^  kerk  zoowel  als  in  den  staat,  deze  presentatie  van  het  kindeke  terstond 
moest  plaast  hebben,  en  dat  in  elk  uitstel  onzerzijds  een  zekere  onder- 
schatting van  het  Sacrament  des  Doops  school. 

Dat  onze  Gereformeerde  vaderen  het  kindeke  niet  op  den  dag  van  zijn 
geboorte,  maar  meest  een  paar  dagen  later  lieten  doopen  had  dan  ook  al 
leen  daarin  zijn  oorsprong,  dat  zij  den  heiligen  Doop  alleen  bedienen  in 
de  „vergadering  der  geloovigen."  Uit  dien  hoofde  moest  men  dus  den  Doop 
wel  uitstellen  tot  er  zulk  een  vergadering  der  geloovigen"  was.  Maar  als 
een  kindeke  geboren  was,  een  Doopbediening  laten  passeeren,  dat  deden 
ze  in  hun  beste  dagen  nooit.  Vandaar  dat  de  Dooppractijk  op  de  dorpen 
gemeenlijk  tot  langer  uitstel  leidde  dan  in  de  steden,  omdat  in  de  meeste 
dorpen  alleen  des  Zondags  gedoopt  wierd.  Ook  al  ware  het  kindeke  des 
Zondagsavonds  geboren,  toch  kon  het  dan  eerst  acht  dagen  latergedoopt 
Iets  wat  velen  derwijs  stuitte,  dat  voor  dorpen  soms  weekdoop  in  een  be- 
perkten dienst  wierd  toegelaten.  In  de  groote  steden  daarentegen  had  men 
meestal  ook  in  de  weekdagen  een  „vergadering  der  geloovigen;"  en  van- 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK  IX.  63 

daar  dat  b.  v,  te  Amsterdam  dan  ook  in  de  week  op  onderscheidene  da- 
gen gedoopt  wierd.  Niet,  zooals  men  dit  thans  wil,  om  's  Zondags  niet  te 
ryden,    maar    omdat  de  Doop  niet  ynocht  uitgesteld.  Niet  het  vierde  gebod, 
maar  het  Sacrament  dreef  daartoe.  En  vandaar  dat  wie  een  oud  geslacht- 
register   opslaat,  gelijk  dit  oudtijds  in  onze  Statenbijbels  wierd  aangelegd 
en  waarin  men  alle  geboorte-  trouw  en  sterfdagen  opschreef,  er  bijna  al- 
toos  ook  de  Doopdagen  bij  vindt  aangeteekend,  en  wel  zonder  uitzonde- 
ring Doopdagen,  die  nooit  meer  dan  vier  of  vijf  dagen  van  den  geboorte- 
dag  af   liggen.  Elk  kind,  dat  op  den  Isten  April  geboren  was,  was  vóór 
den  6den  of  Tden  April  vast  gedoopt.  Dat  miste  nooit.  Nog  tot  omstreeks 
1750   hield    dit   stand.  En  eerst  na  1750,  toen  het  geloof  inzonk,  het  na- 
turalisme  zijn    verwoesting   begon,    en   allengs  voor  het  Sacrament  niets 
meer  gevoeld,  noch  van  het  Verbond  begrepen  werd,  toen  eerst  is  de  prac- 
tijk  ontstaan  om  de  kinderkens  drie,  vier  weken  ongedoopt  te  laten  liggen 
en    te  wachten  op  den  eersten  kerkgang  van  de  moeder.  Dat  men  thans 
weder  van  deze  slechte  practijk  tot  de  goede  practijk  der  vaderen  begint 
terug  te  keeren,  is  uitnemend.  Slechts  dringe  men  ook  hierin  niet  te  sterk. 
Immers   dan    eerst   zal  deze  booze  practijk  vallen  maar  dan  ook  vanzelf 
verdwijnen,  als  het  recht  verstand  van  den  Kinderdoop  er  bij  de  gemeente 
meer   in    komt.  De  prediking  des  Woords  moet  hier  den  weg  bannen  en 
elke  plotselinge  overgang  worden  vermeden.  Alleen  zie  men  wel  toe,  dat 
de  voorganger  ook  in  deze  voorga,  en  de  dienaren  des  Woords,  de  ouder- 
lingen en  diakenen  terstond  toonen,  dat  zij  althans  de  Gereformeerde  be- 
lijdenis   verstaan  en  daarop  ook,  zoo  God  hun  een  kindeke  schenkt,  een 
Gereformeerde  Boopspractijk  bouwen. 

En    zoo    komen  we  vanzelf  op  de  quaestie  der  presentatie  terug,  want 
alleen  het   laten    optreden  der  moeder  heeft  deze  Sacramentsverwoesting   . 
in  de  gemeente  ingebracht,  en  alleen  het  harde,  dat  er  schijnbaar  in  ligt, 
om  er  de  moeder  buiten  te  laten,  maakt  dat  deze  verkeerde  gewoonte  nog 
op   zooveel   plaatsen    stand  houdt.  Er  is  daardoor  zekere  aandoenlijkheid 
in    het   spel    gekomen  ;    men    is  op  het  gevoel  gaan  drijven ;  de  moeders 
hieraan  eenmaal  gewend;  gaan  er  nu  zekere  miskenning  in  zien,  zoo  men  7 
den    Doop    buiten  haar  medewerking  laat  omgaan  ;  moeders  die  bij  heur 
eerste  en  tweede  kind  er  wel  bij  waren,  vinden  het  nu  stuitend,  om  heur 
derde    en    vierde    kind    over   te    geven ;  en  pas  gehuwde  vrouwkens,  die 
voor  het  eerst  moeder  wierden,  zouden  zichzelf  niet  als  vol  beschouwen, 
zoo    ook    zij    dit  recht  niet  genoten.  De  bakers  spelen     hierbij  door  haar 
verkeerden  raad  ook  veelal  een  verkeerde  rol.  En  zoo  kost  het  ongeloof-  ^ 
lijk  veel  moeite,  om  een  zoo  vast  gewortelde  gewoonte  er  weer  uit  te  krijgen. 


\ 


64:  ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK   IX. 

Toch  kost  het  weinig  moeite,  om  aan  te  toonen,  dat  heel  de  beschou- 
wing, die  aan  deze  moeder-practijk  bij  den  Doop  ten  grondslag  ligt,  voor 
de  Heilige  Schrift  niet  kan  bestaan.  Xaar  luid  der  Heilige  Schrift  droeg 
niet  Ava,  maar  Adam  zyn  nakomelingen  in  zijn  lenden,  en  lezen  we 
nergens  dat  het  geslacht  van  Sara,  maar  wel  dat  zaad  Abrahams  van 
den  Heere  verkoren  was.  Nooit  heet  het  Bondsvolk  „de  zonen  van  Lea"^ 
of  „de  kinderen  Rachels,"  maar  altoos  de  kinderen  Israëls.  In  bijna  alle 
geslachtsregisters  wordt  van  de  moeder  volstrekt  gezwegen,  en  wordt  al- 
leen de  vader  genoemd.  De  vrouw  is  in  de  Heilige  Schrift  de  vrachtbare 
akker  die  het  zaad  ontvangt,  rijpen  doet  en  de  schoof  draagt,  maar  des- 
wege zal  niemand  ooit  zeggen,  dat  het  koren  uit  den  akker  komt,  maar 

■(  weet  ieder  dat  het  koren  opschiet  uit  het  in  dien  akker  gestrooide  koren- 
zaad. Dienovereenkomstig  en  hiej-mee  verband  houdende,  komt,  naar  luid 
der  Heilige  Schrift,  de  vrouw  dan  ook  nooit  anders  in  het  huwelijk  voor^ 

^  dan  als  bijkomende  bij  den  man.  Zij  is  een  „hulpe  tegenover  hem",  en 
de  man  is  het  hoofd  der  vrouw  in  gelyken  zin  waarin  Christus  het  Hoofd 
der  gemeente  is.  En  is  dit  zoo,  hoe  kan  het  dan  anders  dan  geheel  in 
stryd  met  de  Heilige  Schrift  zijn,  om  in  de  kerke  Gods  den  vader  als- 
bijzaak  te  beschouwen,  en  de  moeder  op  den  voorgrond  te  laten  treden. 
Dat  kon  in  een  kerk  die  vergeten  had,  dat  Christus  het  Hoofd  der  gemeen- 

*  te  is,  maar  kan  7iiet  in  een  kerk,  die  deze  heerlijke  waarheid  weer  be- 
lijdt. Het  ééne  hangt  met  het  andere  rechtstreeks  saam. 

En  slechts  dan  als  een  „geloovige"  vrouw  gehuwd  is  met  een  „onge- 
loovigen"   man,  moet  zij  en  niet  de  „ongeloovige"  het  kind  presenteeren. 

\  of  laten  presenteeren.  Iets  waarbij  „ongeloovig"  dan  natuurlijk  alleen  be- 
teekent :  iemand  die  niet  tot  het  heilig  Avondmaal  in  de  gemeente  is 
toegelaten.  De  vraag  is  dus  niet,  wie  het  geslachtshoofd  is,  gelijk  sommi- 
gen willen.  Dan  toch  zou,  als  de  grootvader  leefde,  altoos  deze  en  niet 
de  vader  moeten  optreden.  Maar  zoo  is  het  niet.  De  vraag  is  wie  de  va- 
der is,  en  eerst  zoo  de  vader,  en  ook  de  moeder  in  kerkrechtelyken  zin 
geen  „geloovige"  is,  treedt  de  grootvader  op. 
Het  heffen  zelf  ten  Doop  hangt  hier  slechts  zijdelings  mee  samen.  Wel 

^  is  het  altoos  het  natuurlijkst,  dat  de  vader  ook  het  kind  ten  Doop  hefife ; 
maar  noodzakelijk  is  dit  niet.  Dat  kan  iets  anders  doen,  al  was  het  een. 
wild  vreemde,  mits  het  slechts  in  naam  en  op  last  van  den  vader  ge- 
schiede. Thans  echter,  nu  het  ten  Doop  heffen  door  de  moeder  zulk  een 
taaiheid  aan  het  uitstel  van  den  Doop  geeft,  is  het  wenschelijk,  niet  door 
kerkelijken  dwang  of  kerkeraadsbesluit,  maar  door  zachte  ovei:treding, 
ook  al  is  de  moeder  er  voorloopig  nog  bij,  het  heffen  door  den  vader 
weer  tot  regel  ie  maken. 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    IX.  65 


De    quaestie    over    het-  „waarvan    gij    vader   [moeder]  of  getuige  zijt", 
liangt  liiermee  rechtstreeks  saam.  Omdat  oudtijds  de  moeder  er  nooit  bij    ^ 
was,  staat  in  ons  Doopformulier  dan  ook  de  moeder  niet  vermeld  ;  en  bij 
het  afdrukken  der  formulieren  er  „moeder"  in  te  lasschen  is  iets  wat  de 
kerk    nooit    mag  goedkeuren.  Is  echter  de  „moeder"  er,  ten  gevolge  van 
min    gezonde    begrippen,  vooralsnog  toch  bij  tegenwoordig,  dan  is  er  op 
zichzelf  geen    bezwaar   tegen,    om    zich   bij  de  Doopvragen  ook  tot  haar 
te    richten  ;  hoewel  het  ongetwijfeld  zuiverder  is,  zoo  de  moeder  dit  niet   ^, 
verlangt.  Immers  in  de  Doopbelofte  van  haar  man  is  haar  eigen  Doopbe- 
lofte   begrepen.    Zij   moet   als  vrouw  en  moeder  haar  man  het  nakomen 
van    zijn    Doopbelofte    mogelijk    maken  ;  en  ook  de  man  legt  die  belofte 
af,  niet  als  een  los  persoon,  maar  als  een  man,  die  een  vrouw  en  in  die  "' 
vrouw  een  moeder  van  zijn  kinderen  bezit.  Ook  kan  de  vrouw  nooit  een 
tweede  belofte  naast  die  van  haar  man  plaatsen,  want  in  de  belofte  van 
haar  man,  is  de  hare  reeds  begrepen. 

De  getuigen  bij  den  Doop  zijn  niet  noodzakelijk,  maar  even  af  te  keuren, 
mits  in  goeden  zin  verstaan.  Bij  den  burgelij  ken  stand  kan  niemand  een  > 
kind  aangeven,  dan  met  twee  getuigen.  Dit  is  omdat  in  den  Burgerstaat 
de  leugen  heerscht,  en  dus  alle  waarheid  daar  bevestignig  vereischt.  Maar 
zoo  is  het  in  de  kerk  niet.  In  de  kerk  is  geen  eed,  en  in  de  kerk  wordt 
niets  door  getuigen  bevestigd,  omdat  in  de  kerk  ieder  Ja,  Ja  en  ieder  weew,  >- 
neen  moet  zijn.  De  vader,  die  een  kind  ten  Doop  komt  presenteeren,  behoeft 
dus  niet  door  getuigen  te  staven,  dat  hij  vader  van  dit  kind  en  dit  kind  uit 
hem  geboren  is.  Daarin  wordt  hij  op  zijn  woord  geloofd.  Ook  laat  de  Gerefor-  - 
meerde  kerk  geen  peters  en  meters  toe,  in  den  zin,  alsof  een  kind  licha- 
melijk een  vader  en  moeder,  en  geestelijk  een  peter  en  meter  zou  hebben,  ■> 
die  dus  eigenlijk  meer  dan  zijn  vader  en  moeder  in  geestelijke  betrekking 
tot  hem  zouden  staan.  Maar  wel  kan  een  getuige  optreden  met  het  twee- 
ledig   doel:    10.    om    den    vader  bij  verzuim  aan  zijn  belofte  en  plicht  te 
herinneren;  en  20.  om,  stierf  de  vader  vroeg  weg,  de  zorg  voor  de  Chris- 
telijke opvoeding  van  het  kind  over  te  nemen.  Vandaar  dat  getuigen  ook 
vaak  optreden,  als  de  vader  reeds  stierf,  en  moeten  optreden,  wanneer  het  y 
kind  buiten  echt  geboren  werd,  en  er  uit  dien  hoofde  geen  vader  bekend 
is,   en    de    moeder   door   haar   zonde    Gods    Verbond  heeft  verbroken.  Is 
daarentegen    de   ongehuwde    moeder   tot  waarachtige  boete  en  bekeering  s 
gekomen,  zoodat  de  breuke  van  het  Verbond  voor  haar  weer  hersteld  is, 
dan  kan  men,  ja,  nog  een  getuige  laten  optreden,  maar  is  dit  niet  meer  nood- 
zakelijk. Ook  de  ongehuwde  moeder  staat  dan  weer  als  „geloovige"  onder  de 
..geloovigen"   en   is   als   zoodanig    tot  het  afleggen  der  belofte  bekwaam. 

E   VOTO   DORDR.   III.  5 


6ö  ZOND.    XXVII.   HOOFDSTUK   IX. 

Maar  hoe  klein  ook  dit  gebruik  van  getuigen  onder  ons  zij,  wat  in  geen 
geval  mag  geduld,  is  de  onheilige  practyk,  dat  iemand  als  getuige  bij  den 
Doop  optreedt,  en  als  de  plechtigheid  is  afgeloopen,  voortleeft  en  verkeert, 
"^^  alsof  hij  geen  belofte  had  afgelegd,  en  alsof  al  zijn  taak  bestond  in  het 
mogelijk  maken  van  den  Doop.  Neen,  de  getuige  heeft  zich  voor  Gods 
aangezicht  aan  dit  kindeke  verbonden,  en  van  zijn  hand  zal  het  bloed 
ook  deze  ziel  geëischt  worden. 

En   nu  ten  slotte  nog  een  woord  over  de  vraag,  welke  verplichting  de 
heilige  Doop  aan  den  gedoopte  zelf  oplegt  met  het  oog  op  zijn  latere  kerke- 

-<^  lijke  positie.  Wie  buiten  God  rekent,  zegt  geene;  want,  zoo  vraagt  hij, 
welke  verplichting  zou  er  voor  mij  kunnen  voortvloeien  uit  een  daad,  die 
mijne  ouders,  geheel  buiten  mijn  voorkennis  of  weten,  aan  mij  verricht 
hebben?  Doch  reeds  in  het  burgelijke  rekenen  ze  zoo  niet.  Als  hun  vader 
reeds  vóór  hun  geboorte  geld  en  goed  verzamelde,  en  geheel  buiten  hun 

^  voorkennis  of  weten  oorzaak  van  hun  geboorte  werd,  verstaan  ze  later 
zeer  goed  de  kunst,  om  hun  recht  op  zijn  erfenis  te  handhaven.  En  ook. 
erkennen  ze  volmondig,  dat  uit  hun  geboorte  in  dit  land  (wat  óók  buiten 
hun  keuze  omging)  wel  terdege  de  verplichting  voortvloeit,  om  later  krijgs- 

-«^  dienst  te  vervullen  voor  den  aardschen  koning.  Feitelijk  erkennen  ze  dus, 
dat  reeds  in  hun  ontvangenis  en  geboorte,  die  geheel  buiten  hun  wilskeus 
of  weten  om  ging,  een  zeer  aanmerkelijke  bepaling  voor  hun  levenslot 
is  gegeven,  en  dat  hieruit  zeer  aanmerkelijke  rechten  en  plichten  voor- 
vloeien,   die    hen    binden   voor  de  toekomst.  En  evenzoo  nu  ligt  er  niets 

^  onnatuurlijks  in,  dat  God  de  Heere  ook  bepaald  heeft  in  welke  kerk 
iemand  zou  geboren  en  gedoopt  worden,  en  dat  geheel  buiten  de  voorken- 
nis, wilskeus  en  wetenschap  van  den  doopeling,  hierdoor  verplichtingen 
op  hem  gelegd  zijn,  die  hij  heeft  na  te  komen.  Niemend  kan  dus  ontkennen, 
dat  uit  zijn  Doop  voor  hem  de  verplichting  voortvloeit,  om  zoodra  hij  tot 
jaren  van  onderscheid  zal  zijn  gekomen,  te  praesteeren,  wat  bij  zijn  Doop 
voor  hem  beloofd  is;  en  die  belofte  houdt  kort  en  goed  in,  dat  hij  zich 
bekeere  van  de  wereld  en  de  zonde  tot  het  Koninkrijk  des  Zoons  van 
God;  van  deze  zijn  keuze  voor  Koning  Jezus  openlijk  belijdenis  doe;  en 
zich  in  het  Sacrament  des  heiligen  Avondmaals  openlijk  aansluite  bij 
zijn  volk. 

Een  Vormsel,  of  iets  dat  daarnaar  zweemt,  hebben  we  dus  in  het  minst 
niet   noodig.   De  Doop  van  het  kindeke  is  niet  iets  voorloopigs  of  onvol- 

"  ledigs,  dat  eerst  later  door  zulk  een  vormsel  moet  worden  aangevuld,  maar 
een  geheel  volkomen  leggen  van  den  band.  Maar  wat  wel  geschieden  moet 
is   dat  de  gedoopte,  zoodra  hij  tot  jaren  van  onderscheid  is  gekomen  en 


ZOND.    XXVII.    HOOFDSTUK    IX. 


almeer  zelfstandig  mensch  begint  te  worden,  alsnu  doe  wat  uit  zijn  Doop 
volgt.  Hij  is  gedoopt  in  de  onderstelling,  dat  hij  door  Gods  genade  reeds 
voor  zijn  Doop  de  kiem  der  wedergeboorte  inde  ziel  had  ontvangen.  Maar 
juist  daarom  moet  nu  ook  deze  loedergehoorte  in  bekeering  openbaar  wor-  ^ 
den.  Is  nu  de  wedergeboorte,  een  daad  aan  den  mensch,  waarbij  hij  zelf  _^ 
geheel  lijdelijk  voorkomt,  dit  is  niet  zoo  met  de  bekeering.  In  de  bekeering 
begint  de  wedergeborene  te  spreken,  te  handelen,  te  kiezen.  Te  kiezen 
tegen  Satan  en  voor  den  Zone  Gods.  Daarom  mag  dus  deze  daad,  die  uit 
den  Doop  voortvloeit,  nimmer  voorgesteld,  alsof  men  een  examen  onder- 
ging en  na  dit  examen  voor  volleerd  wierd  verklaard,  en  op  die  verkla- 
ring voor  het  eerst  zich  aan  de  kerk  vertoonde.  Dit  is  een  geheel  onker- 
kelijke  en  booze  voorstelling,  die  met  tak  en  wortel  moet  worden  uitgeroeid. 
Neen,  de  gedoopten  komen  voor  als  personen,  die  reeds  ondersteld  worden 
leden  van  Christus  te  zijn;  en  dus  ook  leden  van  zijn  onzichtbare  kerk; 
en  voorts  als  personen  die  op  dezen  grond  in  het  Verbond  staande,  dusver 
nog  alleen  uit  hoofde  van  hun  ouders,  en  nu  eerst  uit  eigen  hoofde  in  de 
kerk  optreden.  Daarom  worden  ze  dan  ook  eerst  door  dit  optreden  uit 
eigen  hoofde  mondige  leden  der  zichtbare  en  geïnstueerde  kerk;  maar  ze 
worden  dit,  niet  als  ware  het  geestelijke  hierin  bijzaak,  doch  omgekeerd  -, 
als  uitvloeisel  van  het  geestelijke.  Al  ons  werken  op  de  kinderen  der  ge- 
meente moet  dus  daartoe  strekken,  dat  ze,  zoodra  er  wilskeuze  in  hen 
openbaar  wordt,  voor  Christus  en  iegen  de  wereld  kiezen,  hun  oude  natuur 
dooden,  en  in  een  nieuw  godzalig  leven  wandelen.  Krachtens  die  keuze 
tegen  de  duisternis  en  voor  het  licht,  tegen  het  rijk  van  Satan  en  voor 
het  Koninkrijk  van  den  Zoon  van  God,  zijn  ze  alsdan  geroepen  zich 
openlijk,  met  belijdenis  aan  het  volk  des  Heeren  aan  te  sluiten  en  deze 
gemeenschap  met  den  Heere  Christus  en  zijn  volk  gestadiglijk  aan  het 
heilig  Avondmaal  te  laten  bezegelen.  En  overmits  nu  dit  alles  onmogelijk 
is,  tenzij  ze  de  kerk  van  Christus  in  een  tastbaren  of  grijpbaren  vorm 
voor  zich  vinden,  daarom  moet  dit  alles  tot  stand  komen,  door  het  alsnu 
persoonlijk  in  verbintenis  treden  met  een  geïnstitueerde  kerk.  Hierbij  nu 
ligt  het  meest  voor  de  hand,  dat  elk  doopeling  op  zal  treden  in  die  geïn- 
stitueerde kerk,  waarin  hij  geboren  en  gedoopt  is.  Een  Luthersche  in  de 
Luthersche  en  een  Gereformeerde  in  de  Gereformeerde  kerk.  Toch  mag 
ook  hierbij  de  gewoonte  en  de  sleur  de  overtuiging  niet  vervangen.  Elk 
doopeling  moet  beseffen,  dat  de  kerk  waarbij  hij  zich  aansluit  vergelijkerwijs 
de  zuiverste  is,  gerekend  naar  den  regel  van  het  Woord  van  God.  En 
dat  wel  in  dien  zin,  dat  hij  niet  zie  op  wat  in  de  belijdenis  en  den  wan- 
del der  enkele  personen  gebrekkigs  zij  overgebleven,  maar  op  de  belijdenis 
en   den   wandel   der   kerk   als    zoodanig.  Vandaar  dan  ook,  dat  wie  later 


68  ZOXD.    XXVII.    HOOFDSTUK    IX. 

tot  het  inzicht  komt  dat  zijn  kerk  in  belijdenis  en  wandel  door  een  an- 
dere kerk  in  zuiverheid  overtroffen  wordt,  onder  de  verplichting  staat, 
^  de  kerk  waartoe  hij  behoort,  tot  die  meerdere  zuiverheid  op  te  heffen, 
of  wel,  slaagt  hij  hier  niet  in,  of  is  hij  hiertoe  niet  bekwaam,  de  minder 
zuivere  te  verlaten  en  in  de  gemeenschap  der  zuiverste  hem  bekende  kerk 
over  te  gaan. 


ZONDAGSAFDEELING  XXVIII 


Vraag  85.  Hoe  Avordt  gij  in  het  heilige  Nachtmaal  vermaand  en  verzekerd,  dat  gij  aan  de 
eenige  offerande  van  Christus,  aan  het  kruis  volbracht,  en  aan  al  zijn  goed  ge- 
meenschap hebt? 

Antivoord.  Alzoo,  dat  Christus  mij  en  allen  geloovigen  tot  zijner  gedachtenisse  van  dit 
gebroken  brood  te  etenjen  van  dezen  drinkbeker  te  drinken;  bevolen  heeft,  en  daartoe  ook 
beloofd:  eerstelijk,  dat  zijn  lichaam  zoo  zekerlijk  voor  mij  aan  het  kruis  geofferd 
en  gebroken  en  zijn  bloed  voor  mij  vergoten  is,  als  ik  met  oogen  zie,  dat  het  brood 
des  Heeren  mij  gebroken  en  de  drinkbeker  mij  medegedeeld  wordt;  en  ten  andere, 
dat  Hij  zelf  mijne  ziele  met  zijn  gekruist  lichaam  en  vergoten  bloede  zoo  zekerlijk 
tot  het  eeuwige  leven  spijst  en  laaft,  als  ik  het  brood  en  den  drinkbeker  desHee- 
ren  (als  zekere  waarteekenen  des  lichaams  en  bloeds  Christi)  uit  des  dienaars  hand 
ontvange  en  mondelijk  geniete. 

%'raag  Sft.  Wat  is  dat  te  zeggen,  het  gekruiste  lichaam  van  Christus  eten  en  zijn  ver- 
goten bloed  drinken? 

Antwoord.  Het  is  niet  alleen  met  een  geloovig  harte  het  gansche  lijden  en  sterven  van 
Christus  aannemen  en  daardoor  vergevinge  der  zonden  en  het  eeuwig  leven  ver- 
krijgen, maar  ook  daarbenevens  door  den  Heiligen  Geest,  die  te  zamen  in  Christus 
en  in  ons  woont,  alzoo  met  zijnen  heiligen  lichame  hoe  langer  hoe  meer  vereenigd 
worden,  dat  wij,  al  is  het  dat  Christus  in  den  hemel  is  en  wij  op  de  aarde  zijn, 
nochtans  vleesch  van  zijn  vleesch  en  been  van  zijne  beenen  zijn,  en  dat  wij  van 
éénen  Geest  (als  leden  eens  lichaams  van  ééner  ziele)  eeuwiglijk  leven  en  geregeerd 
worden.  | 

Vraag  ÏJ.  Waar  heeft  Christus  beloofd,  dat  Hij  de  geloovigen  zoo  zekerlijk  alzoo  met 
zijnen  lichame  en  bloede  wil  spijzen  en  laven,  als  zij  van  dit  gebroken  brood  eten 
en  van  dezen  drinkbeker  drinken? 

.Antwoord.  In  de  inzettinge  des  Avondmaals,  welke  alzoo  luidt:  De  Heere  Jezus,  inden 
nacht,  in  den  welken  Hij  verraden  xverd,  nam  het  brood,  en  ah  Hij  gedankt  had,  brak  Hij 
het  en  zeide:  Neemt,  eet:  dat  is  mijn  lichaam,  dat  voor  it  gebroken  wordt.  Doet  dat  tot 
mijne  gedachtenis.  Desgelijks  nam  Hij  ook  den  drinkbeker,  na  liet  den  dts  Avondmaals 
en  zeide:  Deze  drinkbeker  is  het  Nieuwe  Testament  in  mijnen  bloede.  Doet  dat  zoo  dik- 
wijls, ah  gij  dit  brood  zult  eten  en  uit  dezen  drinkbeker  zult  drinken,  zoo  verkondigt  den 
dood  des  Heeren  totdat  Hij  komt.  1  Cor.  11:  23 — 26. 

Deze  toezegging  wordt  ook  herhaald  door  Paulus,  waar  hij  spreekt:  De  drinkbeker 
der  dankzegging,  dien  wij  '.dankzeggende  zegenen,  is  die  niet  eene  gemeenschap  des  bloeds 
van  Christus?  Het  brood,  dat  wij  breken,  is  dat  niet  eene  gemeenschap  des  lichaams  van 
Christus?  Want  één  brood  is  het:  zoo  zijn  wij  velen  één  lichaam,  dewijl  ivy  allen  ééns 
broods  deelachtig  zijn.  1  Cor.  10:  16,  17. 


ZOND.   XXVIII.    HOOFDSTUK   I. 


EERSTP]  HOOFDSTUK. 


En   als    de  ure  gekomen  was,  zat  Hij  aan,  en  de 
twaalf  apostelen  met  hem. 

Luc.  22:  14. 


Van  den  heiligen  Doop  schrijdt  de  Catechismus  op  natuurlijke  wijze 
voort  tot  het  heilig  Avondmaal.  Beide  Sacramenten  toch  staan  met  elk- 
ander in  natuurlijk  verband.  Dit  verband  plachlen  sommige  ouden  aan 
te  duiden  door  den  heiligen  Doop  het  Sacrament  van  de  geboorte  des  Ie- 
vans  en  het  heilig  Avondmaal  het  Sacrament  van  de  voeding  des  levens 
te    noemen.    Een    onderscheiding,    die,    hoezeer  er  een  ware  zijde  aan  is, 

j  toch  op  Gereformeerd  terrein  niet  dan  onder  voorbehoud  mag  wor- 
den overgenomen.  Immers  deze  voorstelling  van  een  Sacrament  des  ont- 
staans  en  der  voeding  van  het  nieuwe  leven,  gaat  wel  door  op  Roomsch,. 
en  ten  deele  ook  op  Luthersch,  standpunt,  maar  niet  op  Gereformeerd 
terrein. 

Leer  ik  toch  met  de  Roomsche  kerk  dat  het  nieuwe  leven  der  weder- 
geboorte door  den  heiligen  Doop  ontstaat,  en  door  de  Communie  gevoed 
wordt,  dan  is  de  gemaakte  onderscheiding  alleszins  juist;  en  ook  voor 
den  echten  Lutheraan,  die  de  wedergeboorte  wel  niet  aan  den  Doop  bindt 
maar  toch  ook  onder,  met  en  in  den  Doop  laat  tot  stand  komen,  gaat  deze 
onderscheiding  door.  Maar  niet  alzoo  voor  den  Gereformeerde.  Deze  immers 
belijdt  dat  de  wedergeboorte  aan  den  Doop  voorafgaat  en  dat  in  den  Doop 
een    heel  andere  genade  wordt  toegebracht,  namelijk  de  inplanting  in  de 

-  geloofskiem  van  den  zin  en  het  vermogen  voor  de  gemeenschap  der  hei- 
ligen. Voor  ons  is  dus  het  Sacrament  van  den  heiligen  Doop  niet  het  Sa- 
crament van  het  ontstaan  des  nieuwen  levens,  daar  het  niet  de  weder- 
geboorte te  weeg  brengt,  maar  de  reeds  te  weeg  gebrachte  wedergeboorte 
bezegelt  en  verrijkt.  „Bad  der  wedergeboorte  en  der  vernieuwing  door  den 
Heiligen  Geest"  heet  de  Doop  in  Titus  III:  5,  niet  alsof  het  Doopwater 
deze  geestelijke  daad  veroorzaakte,  maar  omdat  do  Doop  den  zondaar  als 
een  wedergeborene  en  geroepene  tot  vernieuwing  des  levens  in  de  kerk 
openbaar  maakt.  Men  kan  dus  wel  zeggen,  dat  de  heilige  Doop  een  Sa- 
crament is,  dat  in  verband  staat  met  de  geboorte  des  nieuwen  levens,  en 
dat  het  heilig  Avondmaal  het  nieuwe  leven  voedt;  maar  men  kan  niet 
den  Doop  het  Sacrament  der  geboorte  noemen,  in  gelijken  zin,  waarin  het 
heilig  Avondmaal  het  Sacrament  der  voeding  heet. 
Onze  Xederlandsche   geloofsbelijdenis  wendt  deze  zegswijs  dan  ook  al- 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    I.  71 


leen  bij  het  heilig  Avondmaal  aan;  niet  bij  den  heiligen  Doop.  Ze  zegt  er 
van :  „Wij  gelooven  en  belijden,  dat  onze  Zaligmaker  Jezus  Christus  het 
Sacrament  des  Heiligen  Avondmaals  verordend  en  ingesteld  heeft,  om  te 
voeden  en  te  onderhouden  degenen,  die  Hij  aireede  v^edergeboren  en  in 
zijn  huisgezin,  welke  is  zijne  kerke,  ingelijfd  heeft.  Nu  hebben  degenen, 
die  wedergeboren  zijn,  in  zich  tweederlei  leven :  het  ééne  lichamelijk  en 
tijdelijk,  hetwelk  zij  van  hunne  eerste  geboorte  medegebracht  hebben,  en 
is  alle  menschen  gemeen^;  het -eindere  is  geestelijk  en  hetnelsch,  hetwelk  hun 
gegeven  wordt  in  de  tweede  geboorte  welke  geschiedt  door  't  Woord  desEvan- 
geliums,  in  de  gemeenschap  des  lichaams  van  Christus;  en  dit  leven  is  niet  ge- 
meen dan  alleen  den  uitverkorenen  Gods.  Alzoo  heeft  ons  God  tot  onderhou- 
ding des  lichamelijken  en  aardschen  levens  aardsch  en  gemeen  brood  veror- 
dend, hetwelk  daartoe  dienstelijk  is,  en  is  allen  gemeen  zoowel  als  het  leven 
Maar  om  het  geestelijk  en  hemelsch  leven  te  onderhouden,  hetwelk  de  geloo. 
vigen  hebben,  heeft  Hij  hun  gezonden  een  levendig  brood,  dat  van  den  hemel 
nedergedaald  is,  te  weten  Jezus  Christus,  dewelke  het  geestelijk  leven  der  ge- 
loovigen  voedt  en  onderhoudt,  als  Hij  gegeten,  dat  is  toegeëigend  en  ontvan- 
gen wordt  door  het  geloove  in  den  geest." 

Toch  moet  ook  deze  uitspraak  onzer  belijdenis  met  zekere  beperking 
opgevat.  Doel  toch  onzer  Confessie  is  niet,  het  heilig  Avondmaal  voor  te 
stellen  als  de  voeding  des  nieuwen  levens,  zoodat  hiermee  elke  andere 
voeding  zou  zijn  buitengesloten.  Naast  het  heilig  Avondmaal  staat  veeleer 
allerlei  ander  middel,  waardoor  God  Almachtig  zijn  wedergeborenen  sterkt 
en  voedt.  Hij  doet  dit  door  het  AVoord;  Hij  doet  het  door  de  inwerkingen 
van  den  Heiligen  Geest;  Hij  doet  het  door  het  mysterie  des  gebeds;  Hij 
doet  het  door  de  gemeenschap  der  heiligen;  Hij  doet  het  door  den  strijd 
des  levens  en  den  geheimzinnigen  zegen  die  in  de  smart  schuilt.  Kortom 
dengenen  die  God  liefhebben  en  naar  zijn  voornemen  geroepen  zijn,  wer- 
ken alle  dingen  mede  ten  goede;  en  al  wat  ten  goede  medewerkt,  voedt 
en  sterkt  het  nieuwe  leven  der  wedergeboorte.  Slechts  in  zooverre  dus  is 
het  heilig  Avondmaal  het  Sacrament  der  voeding,  als  in  het  Sacrament 
van  Godswege  een  middel  is  ingesteld,  waaraan  een  bijzondere  genade  ver- 
bonden is,  en  waarin  de  goddelijke  kracht  ter  sterking  zich  het  machtigst 
openbaart.  En  overmits  nu  in  dat  Sacrament  „het  eten  van  het  brood  en 
het  drinken  van  den  drinkbeker"  symbolisch  in  verband  staat  met  het 
eten  van  brood  en  het  drinken  uit  den  drinkbeker  ter  onderhouding  van 
ons  aardsche  leven,  komt  bij  geen  middel  zoo  strek  als  bij  het  heilig 
Avondmaal  deze  goddelijke  voeding  van  het  ons  ingeschapen  nieuwe  le- 
ven uit. 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    I. 


Intussclien,  hoe  duidelijk  de  verwijzing  naar  de  geboorte  en  de  voeding 
des  nieuwen  levens  ook  spreke,  toch  dient  het  verband  tusschen  den  hei- 
ligen Doop  en  het  heilig  Avondmaal  nog  nader  toegelicht.  Onze  Doop.  in 
de  eerste  dagen  van  ons  leven  aan  ons  toegediend,  is  het  duidelijkste 
.teeken  van  het  allesbeheerschende  feit,  dat  ons  zielsbestaan  en  de  gesteld- 
heid onzer  ziele  niet  in  hoofdzaak  bepaald  worden  door  onze  wilskeuze, 
maar  dat  er  op  en  in  ons  werkt  een  werk  van  den  almachtigen  God.  Niet  eerst 
op  volwassen  leeftijd,  als  wij  tot  jaren  van  onderscheid  zijn  gekomen,  gaan 
wij  ons  voor  God  stellen,  om  alsnu  eerst  het  voorwerp  zijner  genadige 
zorge  te  worden;  maar  lang  eer  wij  aan  Hem  dachten,  heeft  Hij  aan  ons 
gedacht,  ons  bewerkt  en  ons  verrijkt  door  genade.  Achter  het  eerste 
oogenblik,  waarin  gij  aan  God  gingt  denken  of  iets  voor  uw  God  gingt 
doen,  lagen  maanden  en  jaren,  waarin  uw  God  reeds  aan  u  had  gedacht 
en  velerlei  dingen  gedaan  had  voor  u.  Evenals  in  uw  aardsche  geboorte 
Gods  bestel  alles,  en  uw  eigen  verzinning  of  wilkeuze  letterlijk  niets  y^'&s, 
zoo  ook  is  bij  dit  geestelijk  werk,  de  daad  Gods  aan  u  en  voor  u  uitge- 
gaan, zonder  dat  gij  er  iets  van  wist,  er  iets  aan  kondt  toebrengen  of  er 
u  met  uw  wilskeuze  in  kondt  mengen.  Gij  waart  ganschelijk  lijdelijk,  on- 
wetend en  willoos,  en  de  handeling,  de  wetenschap  en  de  wilskeuze  ging 
geheel  en  eeniglijk  uit  van  uw  God.  Gelijk  de  pottenbakker  het  leem 
kneedt,  zoo  waart  gij  in  de  hand  van  uw  God  als  een  lijdelijk  schepsel, 
en  Hij  deed  met  u  naar  zijn  goddelijk  welgevallen.  En  al  verkoost  gij  uu 
in  uw  boozen  zin  duizendmaal,  om  niet  wedergeboren  te  zijn,  als  uw  God 
u  eenmaal  wedergeboren  heeft,  dan  zijt  ge  dit,  en  ge  zijt  het  met  een  on- 
verliesbare  genade,  zoodat  het  vroeg  of  laat  bij  u  tot  bekeering  komen 
moet.  En  zelfs  uw  bewustzijn  en  uw  wil,  waarmee  ge  in  deze  bekeering 
moet  ingaan,  staan  niet  in  iiw  macht,  maar  het  is  uw  God  die  met  al- 
machtige en  onweerstandelijke  genade  in  uw  bewustzijn  andere  gedachten 
inbrengt  en  uw  wil  ombuigt  en  overbuigt  naar  zijn  raad.  Ook  uw  bewust- 
zijn is  zijn  creatuur,  en  ook  uw  wil  is  creatuurlijk  aan  Hem  onderwor- 
pen. Zijns  is  en  blijft  altoos  de  daad;  en  uw  daad  kan  nooit  anders  ten 
goede  zijn,  dan  voor  zooveel  ze  in  een  daad  van  Gods  zijde  gegrond  is, 
en  uit  die  daad  Gods,  als  een  stengel  uit  den  wortel  opspruit. 

Dit  alles  nu  ligt  schoon  en  volheerlijk  afgebeeld  in  den  lij  delijken  Doop 
En  daarom  zegge  niemand  dat  de  Doop  der  volwassenen  liet  eigenlijke 
is  en  de  Kinderdoop  slechts  een  toepassing  van  dezen  Doop  op  het 
kindeke.  Xeen,  omgekeerd  is  de  heilige  Doop  alleen  bij  het  kleine  kindeke 
de  eigenlijke  Doop,  en  kan  de  Doop  aan  volwassenen  nooit  anders  dan  door 
accommodatie,  in  geval  van  noodzakelijkheid,  worden  toegediend.  Immers 
heel  dit  beeld  van  een  lijdelijk  creatuur,  dat  zonder  iets  te  denken  of  iets 


ZOND.    XXVIJl     HOOFDSTUK   I.  73 


te  willen,  almachtig  door  zijn  God  bewerkt,  wordt,  vindt  ge  alleen  in  den 
Kinderdoop.  Dat  kleine  wichtje  dat  ten  Doop  geheven  wordt  is  nog  een 
een  geheel  hulpeloos  creatuurtje.  Het  weet  niet  waar  het  is;  het  kent  zijn 
vader  noch  moeder;  het  heeft  van  eenig  geestelijk  begrip  nog  niet  de  al- 
lergeringste  kennis  of  wetenschap;  willoos  en  bewusteloos  wordt  het  op 
de  armen  der  liefde  naar  de  Doopvont  gedragen.  En  juist  nu  in  die  wer- 
keloosheid, die  willoosheid  en  gedachteloosheid  van  dit  kindeke  bij  den 
Doop,  ligt  op  het  schoonst  en  zuiverst  de  rijke  gedachte  uitgesproken, 
hoe  in  heel  het  werk  der  genade  God  voorgaat,  God  de  Heere  de  Doenei- 
en  Bewerker  is,  en  hoe  alles  wat  ons  van  Gods  zijde  overkomt,  niet  het 
resultaat  is  van  ons  bidden,  willen  of  denken,  maar  alleen  en  eeniglijk 
van  zijn  trouwe  Vader  zorge. 

Maar  juist  daarom  moet  dan  op  het  Sacrament  van  den  heiligen  Doop 
ook  een  tweede  Sacrament  in  het  heilig  Avondmaal  volgen.  Zij  het  toch 
al,  dat  ons  aardsche  leven  begint  met  ons  bewusteloos  en  willoos  te  vin- 
den, toch  schuilen  in  dit  bewusteloos  en  willoos  wicht  de  kiemen  van 
een  bewustzijn,  dat  straks  uit  zal  komen,  en  van  een  wil  die  straks  wer- 
ken gaat.  En  zoo  ook  is  het  met  dit  nieuwe  leven  der  genade.  We  ont- 
vangen het  wel  zonde}-  ons  toedoen  en  buiten  ons  weten,  als  willooze  en 
bewustelooze  creaturen,  maar  toch  ook  in  dit  nieuwe  leven  liggen  de  kie- 
men voor  een  helder  bewustzijn,  dat  in  het  geloof  openbaar  zal  worden 
en  voor  een  krachtige  wilsuiting,  die  in  werken  der  dankbaarheid  schit- 
teren zal.  Er  is  dus  een  overgang  uit  den  bewusteloozen  en  willooze  toe- 
stand in  een  toestand  met  bewustzijn  en  wil.  En  strekt  nu  de  heilige  Doop 
om  dien  eersten  toestand  van  bewusteloosheid  en  willoosheid  in  het  klei- 
ne kindeke  te  symboliseeren  ;  daarnaast  moest  het  symbool  van  het  be- 
ivuste  en  willende  leven  staan  in  het  Sacrament  van  het  heilig  Avond- 
maal. Vandaar  dat  diezelfde  persoon,  die  naar  den  Doop  gedragen  werd, 
naar  het  Avondmaal  zelf  op  eigen  beenen  gaan  moet.  Verscheen  hij  bij 
den  Doop  als  onmondige,  hier  bij  het  Avondmaal  ti-eedt  hij  op  als  een 
mondig  gewordene.  Werd  bij  den  Doop  door  anderen  voor  hem  gehan- 
deld, hier  handelt  hij  zelf.  School  bij  den  Doop  de  persoon  desmenschen 
nog  in  het  sluimerend  kindeke,  hier  treedt  de  persoon  zelf  op.  Kortom, 
was  het  bij  den  Doop  nog  het  kindeke  in  de  windselen,  hier  bij  het  Avond- 
maal zijn  die  windselen  afgeschud,  en  wordt  de  gerijpte  persoonlijkheid  open- 
baar in  het  midden  der  gemeente. 

Hadden  we  enkel  het  Sacrament  des  heiligen  Avondmaals,  dan  zou  de 
indruk  van  het  kerkelijk  leven  Pelagiaansch  zijn,  alsof  de  daad  desmen- 
schen de  eerste  levenskiem  zette,  en  alsof  het  doen  Gods  eerst  op  de  wils- 
keuze   des  menschen  volgde.  En  daarom  moet  aan  het  heiUg  Avondmaal 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    I. 


de  heilige  Doop  voorafgaan,  om  duidelijk  te  doen  uitkomen,  dat  er  ach- 
ter de  eerste  daad  des  menschen  altoos  een  geheimzinnig  en  verborgen 
werk  van  Gods  genade  ligt.  Maar  óók,  hadden  we  alleen  het  Sacrament 
van  den  heiligen  Doop,  dan  zou  de  indruk  van  het  kerkelijk  leven  alle 
geloof  en  bekeering  afsnijden;  dan  ware  er  niets  in  de  zake  der  zahgheid 
dan  dit  verborgen  werk  Gods ;  en  zou  het  staan  als  ware  het  niet  de  be- 
stemming van  dat  nieuwe  leven  om  ook  in  de  wilskeuze  en  de  geloofs- 
betuigingen  van  Gods  kinderen  uit  te  komen.  En  daarom  moet  op  den 
heiligen  Doop  steeds  het  heilig  Avondmaal  volgen,  om  duidelijk  te  doen 
uitkomen,  dat  God  zaait,  maar  dat  uit  dat  zaad  „stengel,  blad  en  bloem"  naar 
buiten  moet  treden  in  het  geloof  en  in  de  heilige  actie  van  den  wedergeborene. 
Zoo  is  er  dus  tweeërlei  Sacrament,  gelijk  er  ook  op  den  akker  een  tijd 
^van  zaaien  en  een  tijd  van  oogsten  is.  Want  God  is  het,  die  het  zaad  der 
wedergeboorte  in  onze  ziele  uitstrooit,  maar  diezelfde  God  wil  te  zijner 
tijd  ook  van  dat  uitgestrooide  zaad  de  volle  schoven  in  zijn  schuur  saam* 
brengen.  Er  is  een  lente,  waarin  het  leven  ontkiemt,  maar  ook  een  herfst 
waarin  het  leven  zijn  vrucht  voldragen  heeft.  Niet  natuurlijk  alsof  God 
alleen  zaaide,  en  alsof  de  mensch  nu  dit  uitgestrooide  zaad  tot  rijpheid 
bracht.  Neen,  evenzeer  als  in  het  natuurlijke,  is  ook  in  het  geestelijke  God 
de  Heere  de  Almachtige,  die  het  zaad  besproeit  met  zijn  regenen  koestert 
door  de  warmte  zijner  zon;  maar  de  vrucht  van  die  al  voortgaande  ge- 
nadewerking moet  dan  toch  zijn,  dat  de  eerst  verscholen  zaadkorrel  ont- 
kiemt, zijn  stengel  uitschiet  en  uitbot;  en  zoo  ook  moet  bij  een  gedoopte, 
niet  zonder,  maar  onder  deze  genadewerkingen,  het  kind  Gods  allengs 
uitkomen,  tot  de  kerke  Gods  weten  mag,  dat  ook  hij  alsnu  persoonlijk  ^e- 
looft.  En  dat  geschiedt  door  zijn  toetreding  tot  het  lieilig  Avondmaal. 

Op  dit  verband  worde  streng  gelet. 

Er  volgt  toch  uit,  dat  het  niet  aan  uw  believen  staat,  of  ge  na  gedoopt 
te  zijn,  al  dan  niet  aan  het  Avondmaal  wilt  gaan.  Als  ge  tot  jaren  van 
onderscheid  zijt  gekomen,  zijt  gij  niet  vrij  meer  om  te  doen  wat  ge  goed 
vindt  of  te  laten  wat  u  niet  aanstaat.  Neen,  ge  hebt,  als  ge  volwassen  wordt 
reeds  een  verleden  achter  u  en  dat  verleden  bindt  u.  Zoomin  een  kind  in 
het  aardsche  leven,  wanneer  het  15  of  16  jaar  is  geworden,  vrij  man  is 
om  nu  eens  te  gaan  uitmaken,  of  hij  zijn  vader  en  zijn  moeder  wel  als 
zoodanig  erkennen  zal;  of  hij  wel  gezind  is  hun  naam  te  voeren;  te  leven 
in  hun  stand;  en  gebonden  te  zijn  door  de  banden  des  bloeds  aan  zijn 
zusters  en  broeders  en  verdere  verwanten  ;  maar  in  alle  deze  banden  vast- 
ligt, en  hier  niets  aan  veranderen  kan  of  mag,  omdat,  eer  hij  kiezen  kon,  een 
ander   voor  en  over  hem  beschikt  heeft;  —  evenmin  mag  een  gedoopte. 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    I.  75 

als    hy   op    jaren  komt,  zich  aanstellen,  alsof  hij  nooit  gedoopt  ware,  of 
ook  als  hadden  zijn  ouders  geen  recht  gehad,  om  hem  dien  Doop  te  laten 
toedienen.    Uio  ouders    hadden    macht    over  u,  omdat  God  macht  over  u  ' 
had  ;  en  elke  voorstelling  alsof  uw  ouders  u  eerst  hadden  moeten  vragen,  of  ge 
gedoopt    wildet    zijn,    en    dus    uw    Doop  tot  later  hadden  moeten  uitstel- 
len, is  in  den  diepsten  grond  niets  dan  een  loochening  van  de  macht  en 
het  zeggenschap,  dat  uw  God  over  uw  lot  en  uw  leven  en  heel  uw  per- 
soon heeft.  Hij  heeft,  zonder  u  te  vragen,  of  ge  dit  goed  vondt,  u  die  be- 
paalde ouders  geschonken.  Hij  heeft  aan  die  ouders  den  last  gegeven,  om 
u,    naar   eisch  van  zijn  Woord,  reeds  als  klein  kindeke  den  Doop  toe  te 
dienen.  En  voor  zoover  uw  ouders  hierbij  naar  den  eisch  van  Gods  Woord 
te  werk  gingen,  bindt  dus  hun  daad  ook  u,  en  mist  ge  elk  zedelijk  recht, 
om  u  aan  de  gevolgen  van  hun  daad  te  onttrekken.  Formeel  hebt  ge  dat 
recht    natuurlijk    wel,    want   uitwendig  zal  niemand  u  dwingen,  om  uw 
Doop  gestand  te  doen,  en  de  burgerlijke  rechter  zal  er  geen  vonnes  over 
slaan,  zoo  ge  in  gebreke  blijft  om  de  aangegane  verbintenis  na  te  komen. 
Maar    voor    God    hebt  ge  die  vrije  keuze  niet.  Zijns  was  de  raad  en  het 
bestel,    dat    ge  in  dat  bepaalde  huisgezin  moest  geboren  worden,  en  dat 
naar    den    regel   van  dat    gezin  de  Doop  u  in  die  bepaalde  kerkformatie 
zou  worden  toegediend.  Kunt  ge  nu  van  achteren  aantoonen,  dat  uw  ouders, 
toen    zij    u   lieten  doopen,  in  strijd  met  Gods  Woord  handelden,  dan  na- 
tuurlijk   is  hun  daad  voor  u  niet  langer  verbindend.  Maar  ook,  moet  ge 
toegeven,  dat  uwe  ouders  toen  ze  u  ten  Doop  hieven,  slechts  den  plicht 
volbrachten,  dien  God  hun  oplei,  en  dat  ze  gezondigd  zouden  hebben  en 
voor  Hem  schuldig  gestaan,  zoo  ze  dit  hadden  nagelaten,  dan  is  de  rechts- 
geldigheid der  door  hen  aangegane  verbintenis  ook  te  uwen'  opzichte  bo- 
ven   eiken  twijfel  verheven,  en  zijt  gij  even  stellig  gehouden,  om  de  ge- 
volgen van  uw  Doop  te  aanvaarden,  als  een  kind  gehouden  is  den  naam 
te  dragen  van  den  vader  waaruit  hij  geboren  werd. 

De  band  die  Doop  en  Avondmaal  verbindt  is  dus  niet  een  band,  die  naar 
wilkeur  door  u  kan  erkend  of  ontkend  worden.  Als  gedoopte  zijt  ge,  zoo- 
dra ge  tot  jaren  van  onderscheid  zijt  gekomen,  ten  Avondmaal  gehouden. 
Natuurlijk  niet  in  uitwendig  formeelen  zin,  alsof  iemand  zeggen  kon:  „Ik 
ben  als  kind  gedoopt;  nu  ben  ik  tot  jaren  van  onderscheid  gekomen;  alzoo 
ga  ik  thans  naar  het  Avondmaal."  Dan  toch  zou  de  kerk  voor  de  toetre- 
ding tot  het  heilig  Avondmaal  niets  te  doen  hebben,  dan  te  constateeren, 
dat  iemand  gedoopt  was  en  den  ouderdom  van,  zeg,  zestien  jaren  bereikt 
had.  Met  een  doopacte  en  geboorteacto  in  de  hand  zou  dan  een  iegelijk 
de  toetreding  tot  het  heilig  Avondmaal  kunnen  forceeren. 

Neen,  de  zaak  ligt  geestelijk.  Ge  wordt  gedoopt,  in  de  onderstelling  dat 


^ 


76  ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    I. 

ge  wedergeboren  zijt.  Ge  hebt  dus  van  kindsbeen  af,  in  huis  en  op  school, 
ook  al  merkt  ge  van  uw  wedergeboorte  nog  niets,  u  voor  uzelven  te  be- 
schouwen als  een  kind,  waarin  die  wonderdaad  Gods  geschied  is.  En  zoo- 
dra ge  tot  rijper  jaren  komt,  en  als  nu  kennisse  des  Evangelies  erlangt, 
hebt  ge,  als  ook  tot  u  zelven  gericht,  de  roepstem  tot  bekeering  aan  te 
hooren,  en  die  roepstem  op  te  volgen.  Niet  om  te  zeggen:  „Een  zondaar 
kan  zich  niet  bekeeren;"  maar  om  aldus  tot  uzelven  te  spreken:  „Indien 
het  waar  is,  wat  mijn  Doop  onderstelt,  dat  ik  reeds  als  klein  kindeke 
door  Gods  genade  wierd  wedergeboren,  dan  is  in  mij  dat  leven  aanwezig 
dat  thans  in  bekeering  moet  uitkomen."  En  overmits  de  daad  des  geloofs 
en  bekeering,  wel  lang  sluimeren  kan,  maar  toch  eindelijk  het  oogenblik 
moet  vinden,  waarin  ze  tot  besliste  keuze  komt,  en  deze  keuze  voor  God 
en  menschen  uit  doet'  komen,  rust  dus  op  u  de  verplichting,  om,  zoodra 
ge  volwassen  zijt,  deze  besliste  keuze  niet  uit  te  stellen;  maar  om  tot  de 
gemeente  Gods  te  gaan;  ii  persoonlijk  bij  haar  opzieners  aan  te  melden; 
alsnu  in  het  midden  der  gemeente  uit  te  spreken,  dat  gij  als  een  gedoopte, 
en  dus  wedergeborene  nu  ook  persoonlijk,  bewust  en  met  uw  wil  tegen  de 
wereld  en  voor  Christus  wilt  kiezen  hem  aanvaardt  als  uw  Heiland;  u 
aansluit  aan  zijn  volk;  en  voorts  de  bezcgehng  van  deze  besliste  keuze 
vraagt  in  het  heilig  Avondmaal. 

Gelijk  dus  de  heilige  Doop  de  wedergeboorte  onderstelt,  zoo  onderstelt 
het  heilig  Avondmaal  de  bekeering;  en  zoo  min  de  kerk  het  heilig  Avond- 
maal ooit  anders  dan  op  onderstelling  van  bekeering  mag  uitreiken,  zoo- 
-  min  mag  iemand  het  heilig  Avondmaal  anders  dan  op  onderstelling  van 
bekeering  aannemen.  Maak  den  band  los,  die  Doop  en  wedergeboorte  ver- 
bindt, en  uw  Doop  ontaardt  in  een  vormelijke,  kerkelijke  plechtigheid  en 
is  geen  Sacrament  meer.  Maar  ook,  wind  los  den  band  die  het  heilig 
Avondmaal  aan  de  bekeering  hecht,  en  vw  Avondmaal  is  op  staanden 
voet  ontheihgd,  wordt  zinloos  en  houdt  op  een  Sacrament  te  zijn. 

Dat  velen  ook  in  onze  dagen  weigeren  ten  heiligen  Avondmaal  te  gaan, 
op  grond  dat  ze  zich  zelve  nog  niet  als  bekeerd  beschouwen,  is  derhalve 
op  zichzelve  volkomen  juist  gezien;  en  een  iegelijk  die  hiertegen  ingaat 
met  te  zeggen,  dat  bekeering  voor  de  toetreding  tot  het  heilig  Avondmaal 
niet  noodig  zou  zijn,  schendt  de  heiligheid  en  het  karakter  van  dat  tweede 
Sacrament;  even  gelijk  een  iegelijk  die  den  Doop  bedient  of  vraagt,  zon- 
der de  wedergeboorte  te  onderstellen,  te  kort  doet  aan  de  heiligheid  van 
het  eerste.  We  zeggen  daarom  in  het  minst  niet  dat  het  wegblijven  van 
het  heilig  Avondmaal  te  verschoonen  is.  Integendeel  een  iegelijk  die  we- 
•^  dei  geboren  en  gedoopt  is,  moet  zich  bekeeren  zoodra  hij  tot  jaren  van  on- 


ZOND.    XXV III.    HOOFDSTUK   1.  77 

(lerscheid  komt,  en  moet,  na  zich  van  het  rijk  der  duisternis  bekeerd  te 
hebben  tot  het  koninkrijk  van  den  Zone  Gods,  ook  begeven  ten  heiligen 
Avondmaal.  De  fout  ligt  dus  niet  daarin,  dat  zulke  personen  niet  ten 
Avondmaal  gaan,  maar  hierin,  dat  ze  zich  niet  hekeeren,  en  de  positie  van 
een  onbekeerde,  die  volwassen  is,  in  do  kerke  Gods  mogelijk  achten.  En 
dit  nu  is  niet  zoo.  Een  volwassen  onbekeerde,  is  in  de  kerke  Gods  in  te- 
genspraak met  zich  zelf  en  met  den  eisch  zijns  Heeren. 

Doch  op  dit  gewichtig  punt  wordt  teruggekomen  bij  de  behandeling  van 
de  81ste  Vraag.  In  dit  artikel  was  het  er  ons  alleen  om  te  doen,  om  dui- 
delijk in  het  licht  te  stellen,  dat  zoowel  het  heilig  Avondmaal  als  de  hei- 
lige Doop  een  vaste  geestelijke  onderstelling  heeft,  waarvan  het  nooit  mag 
worden  losgemaakt.  De  tweeheid  van  het  Sacrament  ligt  dus  in  de  twee- 
erlei stadiën  van  het  geestelijk  leven.  Was  qy  oWeen  wedergeboorte,  zon^ex 
een  daaruit  volgende,  maar  daarvan  te  onderscheidene  bekeering,  zoo  kon 
er  maar  één  Sacrament,  dat  van  den  heilihen  Doop  zijn.  En  zoo  ook,  was 
er  alleen  bekeering,  zonder  een  daaraan  voorafgaande  en  dus  daarvan  te 
onderscheiden  wedergeboorte,  zoo  zou  er  eveneens  slechts  één  Sacrament 
het  Sacrament  des  heiligen  Avondmaals  zijn.  Nu  daarentegen  het  geeste- 
lijk leven  in  twee  stadiën  zich  beweegt;  ontstaat  in  de  ivedergeboor te,  maur 
pas    uitkomt  in  de  bekeering,  nu  moesten  er  ook  twee  Sacramenten  zijn: 
het    Sacrament  des  Doops  als  zegel  der  wedergeboorte,  en  het  Sacrament  > 
des  Avondmaals,  als  zegel  der  bekeer  ing ;  en  zulks  wel  met  dezen  geeste- 
lijken reohtsband,  dat  evenals  de  wedergeborene  verplicht  en  gehouden  is 
om  tot  bekeering  te  komen,  zoo  ook,  en  even  op  dezen  zelfden  grond,  elk 
gedoopte    gehouden    en    verplicht  is,  om  zoodra  hij  tot   jaren  van  onder 
scheid  komt  zich  te  begeven  ten  heiligen  Avondmaal.  Of  hij  dit  doen  zal 
bij  dezelfde  kerk  waarin  hij  gedoopt  is,  blijft  een  andere  vraag.  Een  per- 
soon die  Roomsch  gedoopt  wierdt,  is  in  het  afgetrokkene  verplicht  en  ge- 
houden,   om,  zoodra  hij  volwassen  is,  de  onzuiverheid  der  Communie  in 
te  zien,  en  naar  Gods  ordinantie  het  heilig  Avondmaal  te  zoeken  en  niet 
de  Mis.  Juist  toch  omdat  het  hier  volwassen  personen  geldt  mag  het  oor- 
deel des  onderscheids  niet  verzaakt  worden. 

Doch  dit  nu  daargelaten,  komt  het  er  hier  in  hoofdzaak  op  aan,  het 
heilig  Avondmaal  nooit  buiten  verband  met  den  heiligen  Doop  te  be- 
schouwen. Iemand  die  niet  wedergeboren  en  gedoopt  is,  kan  zich  niet  be- 
keeren,  en  kan  dus  ook  niet  ten  heiligen  Avondmaal  opgaan.  Elke  poging 
dus  om  het  heilig  Avondmaal  te  bespreken  in  de  onderstelling,  dat  de  le- 
den der  gemeente  in  massa  on  wedergeboren  zijn,  leidt  tot  niets;  want 
wat  niet  wedergeboren  is,  kan  tot  geen  bekeering  komen,  en  de  onbe- 
keerde   heeft   geen    plaats  aan  den  heiligen  Disch.  Waaruit  blijkt  dat  de 


ZÓND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    II. 


goede  Avondmaalspractijk  niet  kan  terugkeeren,  afvoiens  in  de  gemeente 
de  rechte  belijdenis  van  den  Kinderdoop  hersteld  zij,  en  op  de  catechisa- 
tie, in  het  huisgezin  en  op  onze  scholen  de  gedoopte  kinderen  als  reeds 
^  zijnde  wedergeboren  worden  bejegend,  en  op  grond  van  die  onderstelde 
wedergeboorte    de    eisch  der  bekeering  rusteloos  tot  hen  gebracht  worde. 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


Gij  kunt  den  drinkbeker  des  Heeren  niet  drin- 
ken, en  den  drinkbeker  der  duivelen;  gij  kuntniet 
deelachtig  zijn  der  tafel  des  Heeren,  en  der  tafel 
der  duivelen. 

1  Cor.   10:  21.    . 


Omdat  de  heilige  Doop  het  Sacrament  is  der  Wedergeboorte  en  het  hei- 
lig Avondmaal  het  Sacrament  der  Bekeering,  moest  wel  de  Doop  het  ge- 
meenschappelijk Sacrament  voor  hM  de  zichtbare  kerk  op  aarde  blijven, 
maar  omgekeerd  het  Avondmaal  de  splitsing  der  ééne  wereldkerk  in  tal 
van  Belijdeniskerken  volgen.  Dit  komt  daar  vandaan  dat  de  wedergeboorte 
een  verborgen  daad  Gods  in  de  ziel  is,  die  buiten  onze  wetenschap  omgaat 
maar  de  bekeering  een  daad,  waarin  de  wedergeborene  meewerkt,  en  die 
dus  uitkomt  in  belijdenis  en  wandel.  God  Drieëenig  kan  in  alle  kerken 
kinderkens  wederbaren  ten  leven,  maar  deze  wedergeborene  kiuderkens 
kunnen  niet  in  elke  kerk  tot  zuivere  belijdenis  komen.  Voor  het  werk  der 
wedergeboorte  zijn  allen  dus  één  en  lotgemeen,  maar  voor  de  daad  der 
bekeering  loopen  ze  uit  elkander.  Daarbij  volgt  elk  gedoopte  in  den  regel 
de  kerk,  waarin  hij  geboren  werd,  en  zoekt  dus  ook,  na  bekeering,  in  die 
kerk  den  toegang  tot  het  heilig  Avondmaal.  Hieruit  nu  verklaart  het  zich, 
dat  het  veschil  in  belijdenis  weinig  invloed  op  den  Doop  heeft  geoefend, 
maar  daarentegen  zeer  sterken  invloed  heeft  gehad  op  de  bediening  van 
het  heilig  Avondmaal.  Wie  de  Mis  en  Communie,  in  de  Roomsche  kerk, 
/Vergelijkt  met  een  Calvinistische  Avondmaalsviering;  of  ook  den  altaars- 
dienst,  in  de  Engelsche  bisschoppelijke  kerk,  met  het  ronddragen  van  brood 
en  wijn  heel  de  kerk  door,  in  het  zuiden  van  Frankrijk,  kan  zich  nauwe- 
lijks voorstellen,  dat  deze  geheel  uiteenloopende  plechtigheden,  alle  pogingen 
zijn  om  het  ééne  zelfde  Nachtmaal  des  Heeren  te  vieren. 

Reeds  in  den  naam,  dien  dit  tweede  Sacrament  draagt,  komt  dit  uit. 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    II.  79 


Immers  bij  het  eerste  Sacrament  staat  de  naam  van  Doop  voor  alle  ker- 
ken op  aarde  vast.  In  Oost  of  West,  in  Azië,  Europa  of  Amerika  in  de 
eerste,  de  tiende  of  negentiende  eeuw  altoos  hoort  ge,  onder  alle  hemel- 
streek, van  Doo})  spreken.  Maar  met  het  tweede  Sacrament  staat  dit  heel 
anders.  Dat  heette  achtereenvolgens  Eucharistie,  Saamvergadering  (Syna- 
xis),  Mysterie,  Offerande,  Liturgie,  Communie,  Mis,  Tafel  des  Heeren,Ver- 
bondsdisch,  heilig  Avondmaal,  enz.  Hier  ontbreekt  dus  alle  eenstemmig- 
heid, en  kon  zelfs  een  tijdlang  ongemerkt  een  verwarring  tusschen  het 
heilig  Avondmaal  en  de  Agape  of  het  Liefdemaal  intreden. 

Reeds  de  Nieuw-Testamentische  wijze  van  uitdrukking  gaf  hiertoe  aan- 
leiding. Terwijl  toch  het  Nieuwe  Testament  voor  het  eerste  Sacrament 
zoogoed  als  altoos  den  vasten  term  van  Doop  bezigt,  ontbreekt  er  in  de 
schriften  der  Evangelisten  en  Apostelen  een  vaste  uitdrukking  voor  het 
tweede  Sacament,  1  Cor.  XI:  20  spreekt  van  des  Heer  en  Avondmaal;  1 
Cor.  X:  21.  van  de  Tafel  des  Heeren;  Hand.  XVI:  34  van  de  tafelen;  1 
Cor.  X:  3,  4,  16  van  hrood  en  wijn;  1  Cor.  XI:  26,  27  van  een  eten  en 
drinken;  en  Hand.  XX:  7  van  broodbreken,  terwijl  de  Evangelisten  ons 
wel  de  zaak  voorstellen,  maar  zonder  er  een  bepaalden  naam  aan  te 
geven. 

Dit  had  tweeërlei  oorzaak.  Vooreerst  toch  was  de  Doop  een  aansluiting 
aan  een  destijds  bestaande  inrichting,  die  onder  de  proselieten  reeds  een 
vasten  naam  had,  en  door  Johannes  den  Dooper  van  algemeene  bekend- 
heid was  geworden;  terwijl  omgekeerd  het  heilig  Avondmaal  zich  wel  aan- 
sloot aan  een  deel  van  de  Paasch  ceremoniën,  maar  zonder  dat  dit  deel 
der  Paaschplechtigheden  een  eigen  naam  droeg.  En  ten  andere  zie  men 
niet  voorbij,  dat  de  heilige  apostelen  vergelijkenderwijs  zeer  veel  over  den 
Doop  spreken,  en  zeer  lüeinig  over  het  Avondmaal.  1  Cor.  X  en  XI  daar- 
gelaten, komt  er  in  heel  de  apostolische  verzameling  eigenlijk  niets  bepaalds 
over  het  Avondhiaal  voor. 

Dit  lag  in  den  aard  der  zaak.  De  Doop  toch  trad  bij  de  stichting  der 
kerken  uit  Joden  en  Heidenen  gedurig  op  den  voorgrond,  en  de  apostoli- 
sche werkzaamheid  was  juist  schier  uitsluitend  op  dit  stichten  van  kerken 
gericht.  Zoo  trok  niet  het  Avondmaal,  maar  juist  den  Doop  de  grenslijn 
tusschen  het  Christelijk  en  buiten-Christelijk  erf,  en  was  het  dientenge- 
volge volkomen  natuurlijk,  dat  de  heilige  apostelen,  die  rusteloos  op  deze 
-diepgaande  tegenstelling  te  wyzen  hadden,  gedurig  op  den  Doop  komen 
maar  voor  het  Avondmaal,  dat  binnen  den  kring  der  reeds  geslichte  ker- 
ken wierd  gehouden,  zich  betrekkelijk  weinig  uitlaten.  Niet  Schriftuurlijk 
gezag,  maar  kerkelijk  gebruik  heeft  daarom  in  de  onderscheidene  kerken 
den  naam  voor  dit  tweede  Sacrament  bepaald;  en  vandaar  dat  de  Refor- 


80  ZOXD.    XXVIII.    HOOFDSTUK    II. 

matie  der  16e  eeuw,  die  uit  de  toemalige  kerk  ouder  Romes  hiërarchie  den 
naam   van    Doop    voor  het  eerste  Sacrament  onveranderd  overnam,  voor 
het  tweede  Sacrament  tot  een  eigen  keuze  genoopt  wierd.  Xoch  Mis,  noch 
Communie  kon  in  de  Gereformeerde  kerken  overgaan,  en  men  heeft  zich 
toen   beijverd   om    zich    ook    in    de     naamkeuze  voor  dit  Sacrament  zoo- 
veel mogelijk  aan  de  Heilige  Schrift  te  houden.  Vandaar  dat  sedert  de  Re- 
formatie   de    naam  van  Avonibnaal  of  Nachtmaal  meer  inheemsch  werd; 
maar  zonder  toch  ooit  in  vast  gebruik  te  komen.  Zelfs  nu  nog  bezigt  het 
volk    des    Heeren  voor  dit  tweede  Sacrament  allerlei  naam.  Men  vraagt: 
wanneer  er  Bediening  is;  men  verzoekt  toegang  tot  het  heilig  Avondmaal; 
men    heeft   aangezeten   aan    den   Verbondsdisch ;  men  voelt  zich  gesterkt 
door    de  Bondszegelen ;    men    spreekt  van  de  Tafel  of  den  disch  des  Hee- 
ren; van  den  Disch  des  Nieuwen  Verbonds  en  zooveel  meer.  Van  deze  na- 
:  men   is   Avondmaal  of  Nachtmaal  thans  het  meest  gangbaar,  niet  omdat 
er  juist  in  dat  avond  en  nacht  iets  bijzonders  school  en  alsof  een  Verbonds- 
disch   bij    kunstlicht    op    den  avond  van  Goeden  Vrijdag  aangericht,  een 
meerdere  heerlijkheid   bezitten  zou,  maar  omdat  er  een  historische  herin- 
nering  aan    de   instelling    van  dit  tweede  Sacrament  in  deze  vermelding 
van  de  ure  der  duisternisse  naklinkt.  Het  was  in  den  nacht  toen  hij  ver- 
raden   wierd.    En    overmits    nu  in  den  naam  van  het  Sacrament  gaarne 
iets  geheimzinnigs  gezocht  wordt,  spreekt  men  liever  van  een  avondmaal 
dan  van  een  maaltiid,  en  nog  liever  van  nachtmaa],  wanende  daardoor  de 
zaak  nog  mysterieuser  uit  te  drukken.  Iets  wat  intusschen  niet  belet,  dat 
dit  Avondmaal  of  Nachtmaal  thans  allerwege  juist  ovevrfa^^  wordt  gehouden, 
en  in  verreweg  de  meeste  kerken  zelfs  des  morgens. 

Met  de  Uefdemalen  of  Agape's  die  men  onder  enkele  sekten  weer  heeft 
zoeken  in  te  voeren,  staat  dit  tweede  Sacrament  daarentegen  slechts  in 
zeer  uitwendig  verband.  Deze  Agape's  waren  toch  niets  anders  dan  ge- 
meenschappelijke maaltijden,  waaraan  zoogoed  als  de  geheele  gemeente 
gemeenschappelijk  spijsde;  niet  om  het  Sacrament  te  bedienen,  maar  om 
V  voedsel  tot  zich  te  nemen.  Dit  hing  saam  met  den  oorsprong  der  eerste 
kerken,  na  Christus'  hemelvaart.  Deze  kerken  waren  oorspronkelijk  klein 
in  ledental ;  zoo  klein,  dat  er  aan  het  bouwen  van  kerken  nog  niet  ge- 
dacht wierd,  en  de  samenkomst  der  gemeente  aan  huis  bij  ee  nder  broeders 
wierd  gehouden,  die  in  zijn  huis  een  grootezaal  ofjdaar  naasteen  schuur  had.  Nu 
sprak  het  vanzelf,  dat  in  dien  eersten  bezielden  tijd  van  het  openlijk  op- 
treden der  Christelijke  kerk,  die  eenlingen,  die  den  groeten  stap  gewaagd 
hadden,  behoefte  gevoelden,  om  elkaar  dagelijks  te  zien,  te  spreken,  en 
zich    door   elkanders   bijzijn    te  sterken.  Een  behoefte  die  nog  te  eer  op 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK   II.  81 

kwam  in  de  Oostersche  wereld,  Wciar  alles  gewoon  is  buiten  de  deur  te 
leven,  en  men  veel  meer  dan  bij  ons  in  het  Noorden  en  Westen,  toch  ge- 
woon is  elkaar  op  straat  of  in  publieke  lokalen  te  ontmoeten.  Zoo  kon 
het  niet  anders,  of  in  de  meeste  kernen  kwam  men  niet  alleen  des  Zon- 
dags, maar  ook  op  de  andere  dagen  der  week  saam.  En  als  men  saam 
kwam,  dan  was  het  niet.  om  een  predicatie  aan  te  hooren,  en  dan  weer 
huiswaarts  te  keeren,  maar  om,  na  volbrachten  arbeid,  het  overige  van 
den  dag  in  broederlijke  gemeenschap  te  doorleven.  Vandaar  dat  men  aan 
het  denkbeeld  ingang  schonk,  om  niet  eerst  thuis  te  eten  en  dan  kerk- 
waarts te  gaan,  maar  om  elk  in  een  korf  zijn  spijs  meè  te  dragen  en 
sajim  in  de  huiskerk  te  avondmalen.  Wat  men  aan  vruchten,  brood,  toe- 
kruiden en  wijn  dan  saam  had  gebracht,  wierd  aan  één  disch  opgediend, 
en  zoo  heerschte  er  aan  tafel  zeker  communisme;  want,  arm  of  rijk, 't  zij 
men  veel  of  weinig  had  meegebracht,  een  ieder  at  en  dronk  van  den  ge- 
meenschappelijken  disch;  de  ouden  met  de  jongen,  de  mannen  met  de 
vrouwen;  de  heeren  en  hun  slaven.  Dit  nu  noemde  men  een  Agape,  d.  w.  z. 
Liefde  omdat  in  zulk  een  gemeenschappelijken  disch,  de  band  der  liefde, 
die  hen  saam  verbond,  tot  de  schoonste  uiting  kwam.  Gelijk  nu  nog  de 
huisdisch  voor  elk  gezin  de  dagelijksche  openbaring  is  van  de  saamhoo- 
righeid  dezer  personen  tot  eenzelfde  gezin  is;  en  men  bij  corporatie  en 
vereenigingen  er  vanouds  prijs  op  stelde,  om  een  enkel  maal  in  een  ge- 
meenschappelijken disch,  de  eenheid  die  saambond,  te  openbaren;  zoo  ook 
voelden  deze  eerste  Christenen  een  drang  in  zich,  om  telkens  en  telkens 
weer  saam  aan  een  zelfden  disch  aan  te  zitten,  en  alzoo  den  liefdeband 
die  hen  saambond,  te  doen  uitkomen,  en  in  het  uitkomen  van  dien  lief- 
deband te  genieten. 

Maar  natuurlijk,  in  dien  zin  kon  zulk  een  Agape  slechts  zeer  kort  stand 
houden;  dal  ging  alleen  zoolang  de  gemeenten  nog  zeer  klein  waren,  en 
in  de  kleine  gemeenten  nog  het  eerste  vuur  der  heilige  liefde  zacht  en 
helder  gloorde.  Een  ideale  toestand,  dien  God  slechts  een  korte  wijl  aan 
zijn  kinderen  gunde,  maar  waar  de  zonde  helaas  maar  al  te  spoedig  haar 
somber  floers  over  heen  wierp.  Zoodra  toch  de  kerken  grooter  werden  en 
meer  allerlei  vreemde  geesten  binnendrongen,  en  het  eerste  heilige  vuur 
verkoelde,  en  wereldsche  gedachten  weer  binnendrongen,  school  natuur- 
lijk in  deze  Agajje's  een  zeer  ernstig  gevaar.  Het  gevaar  namelijk,  dat 
deze  liefdemalen  hun  geestelijken  toon  verloren;  dat  onbescheiden  geesten 
misbruik  gingen  maken  van  dit  intieme  saamleven;  en  dat  de  mildheid 
waarmee  spijs  en  drank  wierd  voorgezet  verleidde  tot  brasserij  en  dron- 
kenschap. Reeds  in  Paulus  dagen  was  het  in  de  kerk  van  het  weelderige 
Corinthe  daartoe  gekomen,  en  daarom  is  het  dat  de  heilige  apostel  in  zijn 

E   VOTO   DORDR.   III.  6 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK   II. 


eersten  zendbrief  met  zoo  heiligen  toorn  tegen  dit  gruwelijk  kwaad  ingaat 
en  de  leden  der  Corinthische  gemeente  bezweert,  om  aan  deze,  thans  on- 
bruikbaar   geworden    Agape's    onverwijld    een    einde  te  maken,  weer  als 

""^  vanouds  ieder  thuis  te  eten  en  te  drinken;  en  in  de  kerkzaal  waar  men 
saamkwam,  niets  te  houden  dan  den  disch  des  Heeren,  zonder  een  eigen- 
lijken maaltijd  waar  men  zijn  honger  en  dorst  bevredigde. 

Het  schandelijke  van  den  toestand,  waarin  deze  Agape's  de  kerk  van 
Corinthe  brachten,  wierd  namelijk  nog  daardoor  verhoogd,  dat  met  zulk 
een  Agape  gemeenlijk  een  Nachtmaalsviering  gepaard  ging.  Met  in  stijf 
plechtigen  vorm,  maar  los  en  vrij.  Als  men  saamkwam  moest  ook  gedach- 
tenis van  's  Heeren  dood  gehouden,  en  zoo  brak  men  het  brood,  en  liet 
dit  gebroken  brood  en  den  gebenedijden  beker  rondgaan,  en  heel  de  ge- 
meenie  verloor  zich  een  oogenblik  in  de  aanbidding  van  het  mysterie  van 
Jezus'  kruis.  Dan  bad  men.  Men  zong.  Men  las.  Men  sprak  een  woord  van 
stichting.  Maar  om  voorts  aan  denzelfden  disch  over  te  gaan  tot  den 
gewonen  maaltijd,  die  dan  door  te  groote  weelderigheid  ten  slotte  in  een 

J  onheilig  schouwspel  verliep.  Ongemerkt  ontstond  er  dus  heiligschennis. 
Het  Nachtmaal  des  Heeren  wierd  overgeleid  in  een  disch,  die  aan  bras- 
serij  en  dronkenschap  zeer  na  kwam.  Het  begon  met  een  Tafel  des  Hee- 
ren te  zijn,  en  het  eindigde  met  te  gelijken  op  een  Tatel  der  duivelen, 
d.  w.  z.  op  een  dier  brooddronken  maaltijden,  die  de  heidenen,  vooral  te 
Corinthe,  gewoon  waren  in  hun  afgodische  tempels  ter  eere  hunner  af- 
goden te  vieren.  Alzoo  moest  dit  kwaad  gestuit,  of  het  Sacrament  ware 
geheel  ondergegaan.  En  daarom  is  het  dat  Paulus  in  1  Cor.  X  en  XI  de 
eigenlijke  Agape  uit  de  kerk  bande,  om  het  Avondmaal  des  Heeren  in 
zijn  zuiverheid  over  te  houden.  Wat  Paulus  daar  bespreekt  is  dus  niet 
het  altoos  droeve  feit,  dat  een  enkel  onwaardig  persoon  aan  den  Disch 
des  Heeren  mee  aanzit;  maar  de  schrikkelijke  gruwel,  die  reeds  zoo  kort 
na  Golgotha  in  de  kerk  van  Corinthe  was  uitgebroken,  en  die  hierin  be- 
stond, dat  men  in  de  kerkzaal  aldaar  maaltijden  hield,  die  met  het  Sa- 
crament begonnen,  en  die  verliepen  in  tooneelen,  die  geen  onzer  aan  zijn 
eigen  huiselijke  tafel  gedoogen  zou,  dat  was  het  niet  onderscheiden  van 
het  Lichaam  des  Heeren.  En  daarom  is  het  dat  hij  dit  schandelijke  be- 
drijf  der  Corinthiérs  vergelijkt  met  de  gruwelijke  zonde  die  Israël  in  de 
woestijn  bedreef,  en  waardoor  het  Gods  gunste  verbeurde.  Paulus  stelt 
derhalve  den  regel,  dat  men  saam  zal  komen,  om  Avondmaal  te  vieren 
en  na  afloop  van  het  Sacrament  nog  wel  saam  aan  den  disch  mag  blijven  zit- 
ten, om  saam  te  spreken,  maar  dat  niet  op  het  Sacrament  een  eigenlijke  maal- 
tyd  voor  den  honger  of  dorst  volgen  mag.  Daarvoor,  zegt  hij,  kunt  ge  eten 
en  drinken  in  uw  eigen  huis;  dat  hoort  aan  de  plaatse  des  gebeds  niet  thuis. 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    II.  83 


Toch  hebben  daarom  deze  Agape's  in  de  eerste  kerken  nog  lang  stand 
gehouden.  Wel  niet  meer  dagelijks  gelijk  in  den  eersten  aanvang.  Maar 
men  vond  het  dan  toch  lieflijk,  een  of  meermalen  per  jaar  met  heel  de 
gemeente  aan  te  zitten.  Om  misbruik  te  voorkomen  heeft  men  toen  eerst 
als  regel  gesteld,  dat  nooit  het  Avondmaal  op  de  Agape  volgen  mocht 
maar  er  aan  moest  voorafgaan ;  en  daarna  dat  Avondmaal  en  Agape 
apart  moesten  gevierd  worden.  Dan  braken  de  vervolgingen  wel  telkens 
het  vieren  van  zulk  een  Agape  af;  maar  zoodra  de  vervolging  ophield, 
keerde  aanstonds  de  drang  om  zulk  een  Agape  te  vieren  terug.  Zelfs  in 
Augustinus*  dagen  pleegden  ze  dan  ook  nog  gehouden  te  worden.  Naar 
gelang  echter,  bij  het  finale  ophouden  der  vervolgingen,  de  gemeenten  in 
aantal  wiesen,  werd  het  steeds  minder  mogelijk,  om  allen  in  het  ééne 
kerkgebouw  aan  te  doen  zitten.  Vandaar  dat  toen  al  spoedig  de  regel  in 
zwang  kwam,  om  in  de  kerken  alleen  het  Avondmaal  te  vieren  en  de 
Agape's  in  particuliere  zalen  te  houden.  Zoodra  het  echter  daartoe  kwam 
kon  het  ook  niet  anders  of  de  Agape's  moesten  verloopen.  Nu  toch  kwam 
niet  meer  heel  de  gemeente  samen,  maar  alleen  zekere  groep  nit  de  ge- 
meente, die  daarvoor  een  zaal  in  gereedheid  bracht.  En  zoo  kon  het 
niet  anders,  of  deze  kringen  moesten  zich  al  meer  splitsen  en  inkrim- 
pen, tot  er  ten  slotte  nie'ts  overbleef,  dan  de  gezellige  bijeenkomsten  van 
die  leden  der  gemeente,  die  meer  intiem  met  elkander  pleegden  om  te 
gaan.  Na  de  achtste  eeuw  hoort  men  van  deze  Agape's  dan  ook  niets  meer 
en  ook  in  hetgeen  sommige  Hernhuttersche  kringen  boden,  leefden  ze 
toch  niet  in  eigenlijken  zin  weer  op. 

Dat  ze  echter  nog  zoo  lang  stand  hielden,  verklaart  zich  uit  de  in- 
stelling van  het  heilig  Avondmaal.  Immer  het  Sacrament  van  het  Avond- 
maal was  niet  als  afzonderlijke  plechtigheid  ingesteld,  maar  sloot  zich  bij 
de  instelling  van  een  anderen  maaltijd  aan.  Jezus  ging  niet  opzettelijk 
met  zijn  jongere  aanzitten,  om  het  Avondmaal  in  te  stellen  ;  maar,  toen 
hij  met  hen  aanzat,  en  op  gewone  wijze  spijs  en  drank  gebruikte,  toen 
heeft  hij  van  dien  gewonen  discJi  het  brood  en  den  beker  genomen,  en 
met  dat  brood  en  dien  beker  het  Sacrament  ingesteld.  Dit  nu  verleidde 
de  oude  Christelijke  kerk,  om  ook  zelve  het  Sacrament  liefst  aan  ee)i  ge- 
wonen maaltijd  te  bedienen.  Men  spijsde  dan  eerst  saam,  en  na  gegeten 
en  gedronken  te  hebben,  stond  er  een  in  hun  midden  op,  om  den  Dood 
des  Heeren  te  gedenken.  Iets  wat  schoon  en  plechtig  was,  zoolang  de 
toon  in  de  kerk  hoog  en  heilig  genoeg  gestemd  bleef,  om  zulk  een  over- 
gang te  kunnen  dragen ;  maar  wat  tot  ontheiliging  moest  leiden,  zoodra 
die  toon  zonk.  Daarom  voerde  men  toen  de  gewoonte  in,  om  eerst  het 
Sacrament   te    vieren,    en  daarna  saam  te  middagmalen  ;  tot  ook  dit  on- 


84  ZOND.    XXVIIL   HOOFDSTUK   TT. 

houdbaar  bleek  en  het  Sacrament  voorgoed  van  het  Agape  gescheiden 
werd.  Maar  zoozeer  werkte  bij  de  kerken  de  herinnering  van  Jezus'  doen 
na,  dat  men  zelf  in  Augustinus'  dagen  op  Groenen  Donderdag  nog  een 
Avondmaal  met  voorafgaand  Agape  in  sommige  kerken  hield,  om  de  in- 
stelling van  het  Sacrament  zoo  nauwkeurig  mogelijk  weer  te  geven. 

Thans  kan  aan  herstel  van  deze  Agape's  uiteraard  niet  meer  gedacht 
worden ;  ook  al  zou  de  wederinvoering  van  zulk  een  Agape  in  kleine 
dorpskerken  zeer  zeker  niet  onmogelijk  zijn.  Nadat  echter  de  droeve  erva- 
ring der  eerste  Christenen  eenmaal  getoond  heeft,  tot  wat  misbruik  en 
zonde  zulke  Agape's  al  spoedig  geleid  hebben,  handelden  de  kerken  wijse- 
lijk, door  zich  in  tijden  van  zooveel  flauwer  geestesleven  en  van  zooveel 
sterker  wereldgelijkvormigheid,  niet  aan  nieuwe  proefnemingen  met  zulke 
Agape's  te  wagen.  Slechts  zij  men  hierbij  tegen  één  kwaad  op  zijn  hoede. 
Wie  in  onze  dagen  leeft,  en  hoort  hoe  schandelijk  men  in  de  kerk  van 
Corinthe  er  toe  gekomen  was,  om  eerst  Nachtmaal  te  vieren  en  dan 
straks  half  dronken  huiswaarts  te  keeren,  is  zoo  licht  geneigd,  om  zich 
zelven  voor  geestelijk  beter  te  houden.  Doch  als  ge  nu  op  uw  beurt  eens 
vraagt,  hoeveel  meer  onderlinge  gehechtheid  en  prijsstelling  op  de  ge- 
meenschap der  broederen,  en  liefde  voor  het  Lichaam  van  Christus,  uit 
deze  eens  zoo  schoone  Agape's  sprak ;  en  ge  vergelijkt  hierme  de  koel- 
L>iieid  en  onverschilligheid,  waarmee  thans  de  leden  eener  zelfde  kerk 
^  elkander  soms  voorbij  gaan ;  dan  beseft  ge  toch  dat  die  drang  der  liefde, 
die  in  de  Agape's  sprak,  ook  tot  ons  nog  iets  te  zeggen  heeft ;  en  dat  ons 
kerkelijk  leven  dan  eerst  zijn  zou  wat  het  wezen  moest,  als  we  zonder 
Agape,  iets  in  onze  eigen  eerst  ontwaarden  van  dien  dorst  naar  de  ge- 
meenschap der  heiligen,  die  in  deze  Liefdemalen  vaak  op  zoo  zondige 
wyze  bevrediging  zocht. 

Doch  al  is  zulk  een  Agape  niet  meer  to  herstellen,  in  onze  Gerefor- 
meerde kerken  hebben  we  dan  ten  minste  nog  den  maaZ^i/d  van  dit  tweede 
Sacrament.  We  zitten  nog  saam  aan.  Er  staat  een  tafel  in  het  midden. 
Van  die  tafel  nam  men  zelf  het  brood,  en  de  beker  gaat  onder  de  aan- 
zittenden  rond.  Ook  dat  heeft  de  Roomsche  kerk  niet  meer.  Ook  de  Griek- 
^  sche  niet.  Zelfs  de  Engelsch  bisschoppelijke  en  de  Luthersche  kerk  heb- 
■^  ben  den  maaltijd  en  het  aanzitten  en  alzo  o  de  Tafel  des  ifeeren  laten  ver 
vallen. 

En  dit  nu  mag  niet. 

Het  denkbeeld  van  den  gemeenschappelijken  maaltijd  en  van  het  ge- 
meenschappelijk aanzitten,  is  gelijk  ons  blijken  zal,  van  het  begrip  van 
dat   tweede   Sacrament   onafscheidelijk.    De   gemeenschappelijke  maaltijd 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    III.  85 

moet  er  wezen,  en  de  Calvinistische  Eeformatie  heeft  wel  hoog  gemikt, 
maar  dan  ook  veel  bereikt,  door  het  aanrichten  van  een  gedekte  tafel  in 
de  kerken  weer  aan  te  durven.  Niet  in  in  alle  Gereformeerde  kerken  is 
dit  zoo.  In  sommige  draagt  men  brood  en  wijn  rond.  Maar  de  Calvinisti- 
sche Reformatie  als  zoodanig  heeft  toch  het  herstel  der  Tafel  wel  ter- 
dege gevdld,  en  hoe  zuiverder  deze  Reformatie  doordrong  hoe  meer  de 
„Tafel  des  Heeren"  weer  in  het  aanrichten  van  een  wezenlijken  maaZ^i/d 
bestond. 

Wat  echter  geen  Calvinistische  Reformatie,  maar  alleen  de  Geest  des 
Heeren  kan  werken,  is  dat  de  aanzittenden  niet  maar  een  oogenblik  naast 
elkaar  zitten,  maar  in  wezenlijken  zin  saam  mogen  aanzitten,  als  deelge-  . 
nooten  van  een  zelfde  heil.  En  al  hebben  we  dan  geen  Agape  meer  in  den 
ouden  zin  van  het  woord,  elk  aanzitten  aan  den  Disch  des  Heeren  met 
ouden  en  jongen  van  dagen,  met  rijk  en  arm,  met  aantrekkelijke  en  min- 
der aantrekkelijke  personen,  kan  ook  voor  ons  dan  toch  een  oefening 
van  die  gemeenschap  der  heiligen  zijn,  die,  omdat  God  de  Heere  ons  al- 
zoo  saamvoegde,  ook  tusschen  ons  en  die  medeaanzittenden  voor  ons  ge- 
loofsbesef moet  bestaan. 

Wie  daar  aanzit,  om  te  keuren  wie  met  hem  aanzitten,  trekt  een  muur  > 
tusschen  hen  en  zichzelven  op.  Voor  dien  is  er  geen  liefdemaal  in  het 
Sacrament  te  vinden.  Maar  wie  zonder  te  keuren  of  te  oordeelen,  den 
heiligen  stroom  der  liefde  om  Christus'  wil  op  dat  eigen  oogenblik  in 
zich  werken  laat,  die  vindt  zijn  Agape  ook  aan  de  Tafel  des  Heeren,  en 
voelt  zich  niet  slechts  in  zijn  Heiland,  maar  ook  in  de  broederlijke  ge- 
meenschap met  zijn  volk  zoo  overrijk. 


DERDE  HOOFDSTUK. 


Want   ik  heb  van  den  Heere  ontvangen,  hetgeen 
ik  ook  u  overgegeven  heb. 

1  Cor.  11:  23a. 

Om  Sacrament  te  zijn,  moet  ook  het  Avondmaal  rechtstreeks  ï;a»  Gods - 
wege  zijn  ingesteld.  Ontbreekt  die  goddelijke  instelling,  dan  kan  zulk  een 
plechtigheid  stichtelijk,  aandoenlijk,  indrukwekkend  zijn,  maar  dan  is  ze 
nooit  een  Sacrament.  Sacrament  wordt  ze  eerst  door  te  hebben,  wat  een 
andere  kerkelijke  instelling  niet  heeft,  namelijk  een  goddelijken  oorsprong. 
Zoo  dikwijls  we  dan  ook  spreken  van  een  heilig  Sacrament,  den  heiligen 


86  ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    III. 

Doop  of  het  heilige  Avondmaal,  doelt  dit  uitsluitend  op  deze  goddelijke 
herkomst  van  de  Sacramenten.  Ook  het  Avondmaal  heet  heilig,  niet  om- 
dat er  een  heilige  zaak  wordt  afgebeeld,  noch  ook  omdat  het  Avondmaal 
ons  in  een  heilige  stemming  brengt,  maar  eeniglijk  omdat  het  Avondmaal 
tot  die  kerkelijke  dingen  behoort,  die  rechtstreeks  hun  oorsprong  uit  God 
hebben.  Zooals  de  apostelen  heilig  heeten,  omdat  het  apostolaat  op  god- 
delijke roeping  berust,  en  de  Schrift  heilig  heet,  dat  ze  door  God  is  in- 
gegeven, zoo  ook  vraagt  het  Avondmaal  alleen  daarom  het  praedicaat  van 
heilig,  omdat  het  niet  door  feilbare  menschen,  maar  op  onfeilbare  w^i.jze 
namens  God  Drieëenig,  door  den  Christus  als  Middelaar,  in  zijn  ambt.  is 
ingesteld. 

Over    deze  goddelijke  instelling   mag  dus  niet  worden  heengegleden;  ze 
is   bij  de  Sacramenten  hoofdzaak  en  uitgangspunt.  Daarom  wijzen  we  in 
de  eerste  plaats  op  de  heilige  apostel  Paulas  ons  mededeeltin  zijn  eersten 
brief  aan   de  kerk  van  Corinthe,  in  het  elfde  hoofdstuk,  van  vers  29  af, 
waar  hij  zegt,  een  openbaring  van  Christus  te  hebben  ontvangen,  waarin 
Christus  zelf  uit  den  hemel,  hem  de  instelling  van  het  heilig  Avondmaal 
geopenbaard    heeft.    Als   er  toch    staat:   „Want  ik  heb  van  den  Heereont- 
■i  vangen,  hetgeen  ik  u  ook  overgegeven  heb,  dat  de  Heere  Jezus  in  den  nacht 
in  welken  hij  verraden  werd,  het  brood  nam  enz.",  dan  laten  de  uitdruk- 
kingen   die    hiervoor    in  het  oorspronkelijke  Grieksch  gekozen  zijn,  geen 
^  den  minsten  twijfel  over,  of  hiermede  wordt  gedoeld  op  een  afzonderlijke 
openbaring.  De  zin  kan  niet  zijn:  „Ik  heb  omtrent  den  Heere  ontvangen" 
en  kan  ook  niet  wezen:  „Ik  heb  vanwege  den  Heere  door  zijn  discipelen 
ontvangen";  maar  moet  aldus  verstaan;  „Ik  heb,  anders  dan  de  overigen; 
niet   van    de    discipelen,    maar   rechtstreeks  van  den  Heere  zelven;  deze 
kennisse   ontvangen    omtrent    de    instelling    van  het  heilig  Avondmaal". 
Deze  woorden  zijn  dus  op  te  vatten  geheel  in  denzelfden  zin  als  waarin 
hij    Gal.    I  :  11    12    van    heel    zijn    Evangelie  zegt;  ,,Ik  maak  u  bekend, 
broeders,  dat  het  Evangelie,  hetwelk  van  mij  verkondigd  is,  niet  is  naar 
den  mensch,  want  ik  heb  ook  hetzelve  niet  van  eenen  mensch  ontvangen  noch 
geleerd;    maar    door    de    openbaring  van  Jezus  Christus."  Op  eene  wijze 
veel  wonderbaarder,  dan  wij  gemeenUik  meenen,  moet  dus  de  ten  hemel 
gevaren    Christus,    na   het  gebeurde  op  den  weg  naar  Damascus,  eens  of 
meermalen  aan  zijn  apostel  verschenen  zijn,  en  den  apostel  zelfs  omtrent 
het   Evangelie    en  zyn  heilig  Middelaarswerk  hebben  ingelicht.  En  onder 
die  stukken  nu,  waaromtrent  Paulus  betuigt,  door  middel  van  een  open- 
baring, een  afzonderlijke  onderricht  van  Christus'  wege  ontvangen  te  heb- 
ben,   behoort   nu    ook  het  heilig  Avondmaal;  en  wel  dit  Avondmaal  als 
goddelijke    instelling.    Immers    de  Christus  had  aan  Paulus  geopenbaard. 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    III.  87 


dat  hij  na  brood  en  beker  te  hebben  rondgedeeld  gezegd  had:  ,,Doet  dit, 
zoo  dikwijls  als  gij  daarvan  eet  of  drinkt,  tot  mijne  gedachtenis."  Of 
zooals  Paulus  het  vertolkt:  „Zoo  dikwijls  als  ge  dan  dit  brood  zult  eten, 
of  dezen  drinkbeker  zult  drinken,  zoo  verkondigt  den  dood  des  Heeren 
totdat  hij  komt".  Rechtstreeks  alzoo  het  bericht  omtrent  de  goddelijke  in- 
stelling er  van;  j-echtstreeks  door  Christus  de  instelling  zelve;  en  de  be- 
doeling der  instelling  om  te  worden  voortgezet,  zoolang  deze  wereld  in 
haar  tegenwoordigen  stand  zal  staan,  of  totdat  de  Heere  op  de  wolken 
wederkomt.  Een  feit  waarmee  geheel  overeenstemt,  wat  de  Evangelisten 
ons  berichten,  zoo  in  Mattheus  26,  als  in  Marcus  li  en  Lucas  22.  Want 
wel  voegen  Mattheus  en  Marcus  er  de  woorden:  „Doet  dat  tot  mijne  ge- 
dachtenis," niet  bij,  maar  toch  blijkt  bij  alles:  1"  dat  hetgeen  Jezus  ver- 
richtte niet  sloeg  op  een  feit,  dat  alleen  de  discipelen  en  niet  ook  de 
verdere  kerk  gold.  Immers  er  staat  uitdrukkelijk  bij,  dat  dit  bloed  voor 
velen  vergoten  wordt  tot  vergeving  der  zonden;  2o.  herinnert  Jezus  ook 
bij  de  Evangelisten  aan  zijn  toekomend  koninkrijk;  en  ;3".  houdt  ook  het 
Evangelisch  verhaal  een  last  en  bevel  in  van  „neemt,  eet  en  drinkt",  wa,-a,T- 
van  blijkbaar  de  beteekenis  in  het  minst  niet  door  hetgeen  toew  voorviel, 
werd  uitgeput.  Uit  de  historie  blijkt  dan  ook,  dat  reeds  vóór  de  nieuwe 
openbaring  aan  Paulus,  in  heel  de  kerk  het  Avou'lmaal  verstaan  wierd, 
als  een  blijvende  instelling,  die  niet  alleen  de  aposteloji,  maar  heel  de  kerk 
gold:  en  geen  oogenblik  bespeuren  we  ook  maar  de  geringste  aarzeling, 
om  onverwijld  en  allerw^egen  met  de  breking  van  het  brood  door  te  gaan. 

Staat  hiermee  de  goddelijke  instelling  van  het  heilig  Avondmaal  on- 
herroepelijk vast,  dan  dient  thans  in  de  tweede  plaats  gevraagd,  in  welk 
verband  dit  Avondmaal  met  het  verleden  stond.  Juist  dit  toch  is  het  ken- 
merk van  zulk  een  goddelijke  instelling,  dat  ze  niet  kersversch  als  iets 
geheel  nieuws  optreedt,  maar  zich  ontwikkelt  uit  wat  reeds  bestond,  door 
in  dit  bestaande  een  eigen  beteekenis  te  leggen,  en  het  naar  die  beteekenis 
te  wijzigen.  Zoo  zagen  we  hoe  de  besnijdenis  reeds  lang  bestond,  eer  ze 
door  God  als  teeken  des  Verbonds  aan  Abraham  wierd  gegeven  ;  en  evenzoo 
bleek  ons  bij  den  Doop,  hoe  de  wassching  en  besprenging  in  Israël,  en 
met  name  de  proselietendoop,  die  zich  daaruit  allengs  ontwikkeld  had, 
aan  Johannes  den  Dooper  den  vorm  aanbood  voor  den  Doop  dien  hij  be- 
diende; en  hoe  uit  den  Doop  van  Johannes  weer  de  Doop  als  Sacrament 
ontwikkeld  is.  Ook  bij  het  heilig  Avondmaal  laat  zich  alzoo  vermoeden, 
dat  ook  deze  goddelijke  insteUing  niet  buiten  verband  met  het  verledene 
zal  staan,  maar  uit  wat  voorafging  zal  ontwikkeld  zijn.  En  zoo  is  het  dan 
ook  metterdaad.  Het  heilig  Avondmaal  toch  wierd  ingesteld  bij  den  Paasch- 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    III. 


maaltijd,  en  dat  Paaschmaal  hing  weer  samen  met  de  lieilige  offermaal- 
tijden in  algemeenen  zin.  Alzoo  hangt  ook  het  Avondmaal  wat  zijn 
grondvorm  betreft,  niet  in  de  lucht,  maar  staat  in  verband  zoowel  met 
den  algemeenen  menschelijken  trek,  om  zulke  maaltijden  aan  te  richten, 
als  met  het  historisch  Paaschmaal  onder  Israöl;  en  op  beide  dient 
gelet. 

Bij  de  bespreking  van  het  Sacrament  in  het  algemeen,  is  er  door  ons 
op  gewezen,  hoe  de  Sacramenten  uit  de  Scheppings-ordinantiën  zijn  ge- 
nomen. Beide,  zoo  Doop  als  Avondmaal,  rusten  geheel  in  die  behoeften 
onzer  natuur  aan  reiniging  en  voeding,  en  aan  die  oorspronkelijk  in  water 
en  brood  gelegde  krachten  om  die  reiniging  en  voeding  tot  stand  te  bren- 
gen, die  van  meet  af  door  God  Almachtig  in  zijn  scheppingsordinantiën 
gefundeerd  zijn.  Beide  Sacramenten  staan  daardoor  rechtstreeks  zoowel 
met  het  leven  der  natuur,  als  met  onze  organisatie  als  menschelijk  wezen 
in  verband.  Het  zijn  geen  vreemdsoortige  plechtigheden  met  allerlei  ge- 
heimzinnige teekens,  maar  klare,  heldere,  doorzichtige  voorstellingen,  die 
in  haar  eenvoud  het  goddelijk  merk  van,  waarheid  in  zich  dragen.  Dit 
nu  geldt  niets  minder  van  het  Avondmaal,  dan  we  vroeger  aantoonden, 
dat  het  gold  van  de  Doop;  iets  wat  terstond  in  het  oog  springt,  mits 
men  maar  beginne  met  het  geheimzinnige  uit  zijn  gedachten  te  stellen, 
en  het  Avondmaal  neme  zooals  het  zich  voordoet,  d.  i.  in  zijn  karakter 
van  maaltijd.  Dat  is  het.  Het  is  geen  offerande.  Het  is  geen  wijding.  Het 
is  geen  onbegrijpelijke  plechtigheid.  Neen,  het  is  precies  hetzelfde,  wat  wij 
alle  dagen  in  ons  eigen  huis,  en  een  enkel  maal  met  en  voor  onze  vrien- 
den aanrichten,  t.  w.  een  middagmaal,  een  maaltijd,  en  wel  onder  de  ver- 
schillende maaltijden  van  den  dag,  de  hoofdmaaltijd.  Dat  scheelt  nu  bij 
het  ééne  volk  en  bij  het  andere,  en  ook  naar  de  verschillende  standen, waarin 
men  leeft.  Voor  den  één  zal  de  hoofdmaaltijd  om  12  uur  zijn,  en  voor  den  an- 
deren pas  's  middags  om  6  uur,  maar  dat  doet  er  niet  toe,  bedoeld  is,  waar  van 
Avondmaal  sprake  is,  dit  maaltijd  onder  de  huiselijke  maaltijden,  die  ons 
de  eigenlijke  hoofd  voeding  aanbrengt.  De  bijvoeging  van  nacht-  of  «yowimaal 
is  dus  in  zoover  geheel  onwezenlijk,  als  ze  niet  op  den  avond  of  den  nacht 
wijst;  maar  heeft  toch  ook  weer  in  zoover  beduidenis,  als  ze  dezen  bepaalden 
maaltijd  beschouwd  wil  hebben  als  den  hoofdmaaltijd  onder  de  maaltijden 
Om  dit  symbolisch  uit  te  drukken  zou  men  dus  in  streken,  waar  in  den 
regel  tegen  den  middag  het  hoofdmaal  wordt  genoten,  's  Heeren  Disch  tegen 
den  middag  moeten  houden;  en  in  andere  streken,  waar  men  laat  leeft 
en  pas  tegen  den  avond  middagmaalt,  den  Disch  des  Nieuwen  Verbonds 
tegen  den  avond  moeten  aanrichten.  Juist  echter  omdat  dit  dan  ook  weer 
verschillende  standen,  heeft  de  kerk  met  wijzen  tact  aan  eenheid  van  ge- 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK   III.  89 

dragslijn  ten  deze  voorkeur  gegeven,  en  de  viering  van  het  heilig  Avond- 
maal algemeen  in  het  morgenuur  gesteld. 

Doch  dit  nu  daargelaten  blijft  dan  toch  de  grondlrek  van  den  Disch 
des  Nieuwen  Verbonds  de  eenvoudige,  gansch  gewone  maaltijd.  De  maal- 
ty'd,  gelijk  die  niet  door  menschen  uitgevonden  of  door  eenig  mensch  in- 
gezet is,  maar,  overal  waar  menschen  wonen  van  zelf  geboren  is  uit  de 
ordinantiën  die  God  zelf  in  de  Schepping  gegeven  had. 

Een  maaltijd  is  dus  niet  iets,  dat  beneden  de  waardigheid  van  het  heilige 
staat;  maar  de  maaltijd  qua  talis  is  door  God  gewild,  door  God  uitgedacht,  t- 
en  door  God  zelf  in  zijn  nienschelijk  geslacht  te  weeg  gebracht.  Hij  schiep 
de  menschen  alzoo,  dat  ze  kracht  verloren  en  dus  door  voedsel  kracht 
vernieuwen  moesten.  Hij  verordineerde  het  aldus,  dat  ze  deze  krachtsver- 
nieuwing ontvangen  zouden  door  het  nemen  van  een  voedsel,  waarin  onder 
zijn  zegen,  dat  middel  tot  krachtsvernieuwing  geboden  was.  Hij  gaf  hun 
zulk  een  attnleg,  dat  ze  niet  aldoor  voedsel  zouden  nemen,  maar  naar 
zekere  vaste  tijdsindeeling  den  trek,  of  zoo  ge  wilt,  de  behoefte  aan  voed- 
sel weer  zouden  voelen  opkomen.  En  Hij  eindelijk  was  het,  die  hierbij 
tevens  den  trek  van  het  gemeenschappelijke  deed  werken,  en  alzoo  het  ge- 
meenschappelijke aanliggen  of  aanzitten  aan  den  disch  deed  geboren 
worden.  En  daar  nu  in  dit  alles  niets  gekunstelds  noch  iets  gewrongens 
scluült,  maar  het  geheel  de  zuivere,  natuurlijke  uiting  is  van  Avat  in  ons 
menschelijk  leven  ligt,  bevat  het  juist  daarin  de  geschiktheid,  om  zinbeeld 
van  het  geestelijke  en  hoogere  te  zijn.  Schiep  toch  God  de  Heere  den 
mensch  ziel  en  lichaam,  Hij  schiep  die  twee  bestanddeelen  niet  als  vreemd 
aan  elkaar,  maar  als  op  elkaar  slaande,  bij  elkaar  hoerende,  en  elk  in 
eigen  vorm  en  gestalte  éénzelfde  gronddenkbeeld  uitdrukkend.  Er  lag  dus 
ook  in  den  maaltijd  reeds  krachtens  de  Scheppingsordinantiën  een  zinne- 
beeldige taal  van  de  geestelijke  voeding  en  de  geestelijke  gemeenschap; 
en  als  de  Middelaar  Gods  en  der  menschen  ten  slotte  in  den  nacht  waarin 
hij  verraden  wierd,  het  Avondmaal  instelt,  geeft  hij  slechts  woorden  aan 
een  diep  Goddelijke  gedachte,  die  reeds  vanzelf  in  het  denkbeeld  van  den 
maaltijd  school.  Men  lette  er  dan  ook  op,  hoe  zelfs  de  gelukzaligheid  des 
hemels  ons  gedurig  in  het  beeld  van  een  koninklijken  disch  wordt  getee- 
kend,  of  van  een  maaltijd,  dien  God  de  Heere  voor  alle  volken  bereiden 
zal  op  den  berg  zijner  heiligheid;  en  dat  omgekeerd  de  Christus,  om  de 
innigste,  teederste  gemeenschap  met  de  zijnen  uit  te  drukken,  hun  de  be- 
lofte geeft,  dat  hij  komen  zal  en  avondmaal  met  hen  houden. 

Maar  al  is  hiermee  de  algemeene  grondslag  van  dit  Sacrament  bloot 
gelegd,    en    al    kunnen  we  niet  dringend  genoeg  de  kerke  Gods  naar  dit 


90  ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    III. 


T 


gronddenkbeeld  van  een  avondmaal  of  maalfijd  terugroepen,  toch  school 
er  nog  een  nevengedachte  in,  die  allerminst  uit  het  oog  mag  worden  ver- 
loren, t.  w.  de  gemeenschap  bij  den  maaltijd  met  hem  die  den  maaltijd 
aanricht.  Oudtijds  lag  in  den  Qiaaltijd  veel  meer  karakter  dan  in  onze 
dagen  van  ontbinding,  die  alles  losmaken  en  uit  een  doen  vallen.  Thans 
spijzigen  honderden  tegelijk  in  een  gaarkeuken  of  zitten  aan  aan  een  table 
d'hóte,  zonder  dat  er  iemand  is,  die  als  gastheer  optreedt  of  ook  maar 
zonder  dat  men  elkaar  kent.  Nog  in  de  vorige  eeuw  was  dit  zelfs  in  de 
logementen  niet  zoo,  en  elk  houder  van  een  logement  beschouwde  zich 
zelven  's  middags  als  den  gastheer,  die  de  hoofdplaats  aan  den  gemeen- 
schappelijken  disch  innam,  voorging  in  het  gebed,  de  aanzittenden  aan 
elkander  voorstelde  en  de  schotels  deed  rondgaan.  Thans  heeft  dit  alles 
uit,  en  is  in  zooverre  de  maaltijd  ontdaan  van  zijn  hooger  en  edeler  ka- 
rakter; iets  wat  dan  weer  terugwerkt  op  den  huislijken  disch,  waarbij 
dan  ook  het  gebed  vaak  wegviel,  geen  huisvader  meer  als  gastheer  voor- 
zit, en  alle  gemeenschapoefening  van  hooger  zin  ontbreekt.  Het  eenige  is 
dat  men  nog  naast  elkander  zit,  en  dat  de  spijs  nog  uit  een  gemeenschap- 
pelijken  schotel  op  aller  bord  komt ;  maar  het  edeler  menschenleven  uit 
zich  op  die  wijs  niet  meer. 

Nu  spreekt  het  intusschen  wel  vanzelf,  dat  wie  in  het  Avondmaal  des 
Heeren    als    diepste  grondtrek  den  gewonen  gemeenschappelijke  maaltijd 
neemt   in  zijn  gezonken  en  onmenschelijken  vorm,  maar  integendeel  het 
oog    uitsluitend    richt   op  dien  maaltijd  in  zijn  oorspronkelijke  en  nobele 
gestalte,  gelijk  ze  het  menschelijk  hart  alleen  toespreekt.  En  in  dien  zin 
genomen,    dan    is    de   gemeenschappelijke  maaltijd  een  maaltijd,  waarbij 
niet    maar  zoo  eenige  personen  komen  aanzitten,  maar  die  uit  het  gezin 
en    met   het  gezin  organisch  geboren  is.  Eerst  zat  er  de  man  alleen  met 
zijn    vrouw.    Toen    zijn    er    allengs  de  kinderen  bijgekomen.  Eerst  klein, 
straks   groot.    En    naar  de  behoefte  van  het  gezin,  kwamen  er  toen  ook 
dienstboden,  die  in  dezelfde  zaal,  soms  aan  dezelfde  tafel  meê  aanzaten. 
En    zoo    verschenen    er    ook    gasten  of  vrienden,  die  dan  voor  den  duur 
van    den    maaltijd    in    dat   gezin    wierden  ingestrengeld  en  ingevlochten. 
Maar    onder   alle   deze  wi-sselingen  door,  bleef  toch  het  hoofd  des  gezins 
de    man,    die    den  disch  gaf,  en  bij  den  disch  bad,  en  aan  den  disch  uit- 
deelde. Aller  aanzitten  was  een  gemeenschap  oefenen  met  dit  gezinshoofd. 
En  het  feit  dat  ze  mochten  aanzitten,  bewees  óf,  dat  ze  als  uit  hem  ge- 
boren of  met  hem  verbonden,  daar  hun  rechtmatige  plaats  hadden,  óf  wel 
dat  ze  als  door  zijn  gastvrijheid  toegelaten,  op  dat  oogenblik  een  teeken 
van  zijn  gunste  en  gemeenschap  genoten.  Zoo  lag  er  dus  in  eiken  maal- 
tijd poëzie.  Er  verschenen  niet  maar  eenige  monden,  die  gevuld  moesten 


ZÜND.    XXVIIL    HOOFDSTUK   III.  91 

worden,  maar  het  was  een  sclioone  vereeniging  van  menschelijke  personen, 
die  in  een  bepaald  verband  hier  optraden,  en  door  het  gebed  zich  allen 
saam  in  verband  zett' en  met  den  Heere  hun  God. 

Vooral  op  dit  laatste  kan  niet  genoeg  nadruk  gelegd.  Immers  die  man 
die  daar  als  hoofd  des  gezins  voorzat,  bad  en  uitdeelde,  was  een  gewoon 
mensch  als  die  anderen,  en  hij  zoomin  als  dat  kleine  kindeke  bezat  de 
macht,  om  spijs  te  scheppen  of  gezonden  trek  te  geven  dat  de  spijs  ge- 
dijen mocht.  Eigenlijk  was  dus  niet  die  man,  maar  Ood  de  Heere  de  ^ 
Gastheer.  Niet  de  vader  des  gezins,  maar  de  Vader  in  de  hemelen  voedde 
en  spijsde  de  jongen  en  ouden  van  dagen,  die  daar  aanzaten.  En  al  zagen 
ze  nu  den  Vader  in  de  hemelen  niet,  toch  was  die  Vader  in  de  hemelen 
als  een  alomtegenwoordig  God  ook  bij  dien  disch  aanwezig;  en  het  was 
aan  die  aanwezigheid  van  den  alomtegenwoordigen  God,  dat  vader  herin- 
nerde en  de  medeaanzittenden  herinnerd  werden,  als  er  door  allen  saam 
gebeden  werd.  Dat  gebed  is  dus  niet  maar  een  stichtelijke  vorm,  die  bij  ■' 
den  disch  bijkomt,  om  op  een  oogenblik  dat  men  zinlijk  eten  gaat,  nu 
toch  ook  vromelijk  even  aan  de  ziel  te  denken,  maar  heel  anders  het 
woord,  dat  heel  den  disch  beheerscht,  hem  verklaart  en  adelt;  niet  door  op- 
eens van  dien  disch  een  sprong  op  het  leven  der  ziel  te  maken,  maar  door 
juist  in  het  gewone  eten  en  drinken  Gode  de  eere  te  geven.  Zoo  trad  de  huis-  "* 
vader  dus  eigenlijk  in  naam  des  Heeren  aan  den  disch  op.  Al  wat  hij  deed 
was  in  zekeren  zin  plaatsbekleedend.  En  wie  het  diep  opvatte  verstond  het 
zeer  wel,  dat  hij  niet  bij  dien  patriarch  in  zijn  huis,  maar  bij  zijn  God  en 
zijn  Schepper,  die  alleen  hem  voeden  kon,  aan  den  disch  had  aangezeten. 

Hieruit  nu  ontsproot  in  het  Oosten  een  gewoonte,  die  wij  niet  meer 
kennen,  maar  die  toch  voor  de  rechte  beschouwing  van  het  heilig  Avond- 
maal haar  beteekenis  heeft.  Zoo  dikwijls  namelijk  in  het  Oosten  een 
machtig  vorst  zijn  regeering  aanving,  of  een  overwinning  vierde,  of  een 
grootsche  gebeurtenis  herdacht,  was  hij  gewoon  niet  alleen  voor  zijn 
ministers  en  hooge  ambtsdragers,  maar  ook  voor  zijn  volk  een  maaltijd  te — — 
bereiden.  Soms  meer  dan  honderd  duizend  personen  wierden  dan  op  's 
keizers  kosten  niet  ergens  in  een  barak  of  herberg  maar  in  den  hof  van  "* 
het  paleis  onthaald;  en  wie  in  het  begin  van  Esther  de  beschrijving  naleest 
van  den  grooten  maaltijd,  dien  koning  Ahasveros  te  Susan  voor  zijn  volk 
bereidde,  zal  zien,  dat  het  waarlijk  bij  dezen  maaltijd  niet  aan  pracht 
ontbrak.  Op  een  soort  rustbedden  lag  men  aan  lange  tafels  aan  ;  die  tafels 
en  die  rustbedden  stonden  op  parketvloeren  van  mozaiek ;  en  over  heel 
de  uitgestrektheid  waren  prachtige  gordijnen  gespannen,  die  verbonden 
waren  aan  marmeren  pilaren.  En  te  midden  van  die  pracht  at  en  dronk 


92  ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    III. 

men  soms  dagen  lang;  want  zulk  een  maaltijd  liep  niet  af  met  één  eten, 
maar  bestond  in  een  gastvrije  herbergmg  door  den  koning  van  de  ver- 
tegenwoordigers zijns  volks  uit  al  de  steden  en  gauwen.  Toen  de  keizer 
van  Rusland  de  laatste  maal  in  Moskou  gekroond  is,  gaf  ook  hij  nog 
soortgelijken  maaltijd  aan  zijn  volk  ;  en  een  groot  koning  in  het  Oosten 
toont  nog  altijd  juist  door  zulk  een  praalvertoon  zijn  macht. 

Hoofddenkbeeld  nu  bij  deze  koninklijke  maaltijden  is,  dat  zulk  een 
Oostersch  vorst  optreedt  als  de  machtige  verzorger,  bestuurder  en  onder- 
houder van  zijn  volk,  en  tevens  dat  hij  dit  door  hem  verzorgde  volk  alzoo 
genadiglijk  in  zijn  koninklijke  tegenwoordigheid  toelaat.  Ware  dit  laatste  er 
niet  bij  bedoeld,  dan  kon  zulk  een  maaltijd  op  's  konings  kosten  ook  elders 
zijn  gegeven,  in  elke  stad  afzonderlijk.  Maar  dit  mocht  niet.  Allen  moesten 
uit  heel  het  land  in  de  koninklijke  residentie  saam  vloeien,  en  in  die  resi- 
dentie ontsloot  zich  dan  voor  het  volk  de  poorte  van  het  geducht  paleis 
en  het  was  binnen  dit  paleis  dat  ze  zich  verzadigden  met  's  konings 
goed. 

En  nu  heeft  men  van  hier  uit  nog  slechts  ééne  schrede  verder  te  gaan, 
om  te  komen  tot  die  maaltijden  waarop  hier  bijzonderlijk  dient  gelet,  t.  w. 
de  offermaaltijden  in  den  tempel. 

Het  gronddenkbeeld  toch  van  deze  maaltijden  die  men  nagenoeg  bij  alle 
volken,  en  zoo  ook  bij  Israël  terugvindt,  was  even  als  bij  deze  koninklijke 
maaltijden,  dat  men  ten  disch  genoodigd  wierd  door  de  godheid,  aan  wie 
men  met  de  zijnen  in  een  der  zalen  van  den  tempel  aan  den  disch  van 
dezen  god  ging  aanzitten;  als  in  zijn  tegenwoordigheid  er  at  en  dronk; 
en  gedurende  geheel  dezen  maaltijd  zich  beschouwde  als  de  gast  van  den 
ongezienen  god,  die  in  zijn  priesters  vertegenwoordigd  was. 

In  een  volgend  hoofdstuk  bespreken  we  deze  offermaaltijden  broeder, 
maar  reeds  nu  blykt  dan  toch  hoe  we  uit  de  eenvoudige  gedachte  van 
den  gemeenschappelijken  maaltijd,  gelijk  God  dien  in  de  Scheppingsordi- 
nantiën  inlegde,  vanzelf  door  het  huislijke  maal,  het  koninklijke  maal  en 
het  offermaal  henen,  aankomen  bij  een  voorstelling,  die  ongemerkt  in  het 
heilig  Avondmaal  des  Heeren  overloopt. 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    IV.  93 


VIERDE  HOOFDSTUK. 

Komt,  eet  van  mijn  brood,  en  drinkt  vanden  wijn 
dien  ik  gemengd  heb. 

Spreuk.  9:  5. 

Komt  alzoo  het  heilig  Avondmaal  op  uit  de  algemeene  beteekenis,  die 
de  maaltijd,  krachtens  de  ordinantie  der  Schepping,  onder  menschen  heeft, 
toch  dient  deze  algemeene  beteekenis  nog  nader  beperkt  door  wat  ook 
onder  Israël  de  offermaaltijden  waren. 

Offermaaltijden  zijn  in  geheel  de  oudheid  een  zeer  bekend  verschijnsel. 
Men  vindt  ze  bij  schier  alle  volkeren  in  min  of  meer  volkomen  vorm; 
vooral  bij  die  offeranden,  die  een  uiting  van  dankbaarheid  of  verheuging 
des  harten  waren.  Men  trok  dan  met  zijn  magen  en  vrienden  op  naar  het 
heiligdom,  den  tempel  of  de  kapel,  waar  de  godheid  aan  wie  men  offeren 
wilde,  vereerd  wierd.  Nam  derwaarts  mee,  of  bestelde  er  door  de  zorg  der 
priesters,  al  wat  voor  een  rijkelijk  feestmaal  noodig  was;  offerde  hier- 
van een  deel  op  het  altaar  of  gaf  het  aan  den  priester,  opdat  ook  hij  feest 
mocht  vieren;  en  zette  zich  dan  aan  den  disch,  om  saam  als  onder  de 
schuts  en  hoede  der  in  het  afgodsbeeld  tegenwoordige  godheid,  zich  te 
verkwikken  en  te  verheugen.  De  heilige  apostel,  die  in  den  brief  aan  de 
kerk  van  Corinthe  deze  heidensche  offermalen  met  het  heilig  Avondmaal 
in  verband  brengt,  noemt  ze  daar  , tafelen  der  duivelen"  (1  Cor.  X:  21), 
waarbij  onder  „duivelen"  te  verstaan  zijn  de  afgoden,  in  wier  tempel  men 
saamkwam;  en  tegenover  deze  „tafelen  der  duivelen"  stelde  hij  nu  het 
heilig  Avondmaal  als  de  „Tafel  des  Heeren,"  d.  i.  het  offermaal  van  hem 
die  de  macht  der  duivelen  en  hun  werken  verbroken  had. 

Soortgelijke  offermalen  nu  had  de  Heere  ook  in  de  dagen  des  Ouden 
Verbonds  voor  zijn  volk  Israël  ingesteld.  Niet  uit  de  Heidenworeld  was 
deze  gewoonte  onder  Israël  ingeslopen ;  maar  de  drang  der  menschelijke 
natuur,  die  tot  het  aanrichten  van  zulke  offermalen  leidde,  en  die  ze  ook 
onder  de  Heidenen  deed  aanrichten,  wierd  door  den  Heere  ook  in  Israël 
geëerd,  en  door  zijn  verbond  geheiligd. 

Zoo  vinden  we  dan  ook  in  Leviticus  VII:  11  vv.  de  schikkingen  die  voor 
zulk  een  offermaal  onder  Israël  gemaakt  waren.  Het  is  een  dankoffer  dat 
ons  daar  wordt  geteekend.  Hiertoe  nu  ging  de  Jood  die  offeren  zou  met 
zijn  vrienden  en  magen  naar  het  heiligdom,  en  bracht  daar  ten  eerste  het 
dier  dat  hij  offeren  zou,  en  voorts  „ongezuurde  koeken  met  olie  gemengd;" 
dan    „ongezuurde    vladen    met  olie  bestreken,"  en  benevens  deze  koeken 


94  ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    IV, 


en  vladen  nog  „gedeesemd  brood."  De  maaltijd  zou  dus  bestaan  uit  vleesch, 
brood,  koeken  en  vladen;  waarbij  de  vermenging  en  bestrijking  met  olie 
ons  geen  te  onaangenamen  indruk  moet  geven,  naardien  de  oliën  in  Pa- 
lestina uiterst  fijn  en  geurig  waren.  Een  deel  van  het  vleesch  wierd  dan 
geofferd;  een  deel  van  het  vleesch,  van  de  vladen  en  van  de  koeken  aan 
de  priesters  gegeven;  en  het  overige  kwam  op  tafel;  en  aan  die  tafel 
moest  het  vleesch  van  het  offer  nog  den  eigen  dag  gegeten,  terwijl  het 
overige  ook  nog  den  tweeden  dag  kon  genuttigd  worden.  Maar  langer 
mocht  het  feest  ook  niet  duren.  Wat  den  derden  dag  nog  overig  was, 
moest  verbrand  worden.  Zoo  ziet  men  dus  dat  deze  maaltijden  bij  het 
heiligdom  een  soort  heilige  offermalen  waren,  waarbij  alleen  wie  Levitisch 
rein  was  mocht  aanzitten ;  waar  al  het  geofferde  als  heilig  wierd  beschouwd. 
zoodat  het  na  den  derden  morgen  moest  verbrand  worden;  en  waarbij 
voorts  ingetogen  vreugde  heerschen  moest,  want  het  waren  dankoff'ers  en 
lofoffers  die  er  aanleiding  toe  gaven. 

Dringt  men  in  de  geestelijke  beteekenis  dezer  offermalen  in,  dan  springt 
het  terstond  in  het  oog.  dat  al  wat  naar  het  heiligdom  gebracht  wierd, 
zoodra  het  er  was,  h'Uiy  wierd,  d  w.  z.  niet  meer  het  eigendom  van  den 
offeraar  was  maar  in  het  eigendom  van  Jehova  was  overgegaan.  Van  dat 
oogenblik  af  was  dus  Jehova  de  Gastheer,  die  aan  s'/;';^  disch  met  s/)'»  goed 
zijn  volk  verkwikte,  en  van  wiens  Tafel  niets  mocht  worden  medegeno- 
men. De  priester  die  ook  zijn  deel  ontving  trad  daarbij  wel  als  dienaar 
des  Heeren  op,  maar  de  eigenlijke  ongeziene  Gastheer,  wiens  verborgen 
tegenwoordigheid  deze  maaltijden  tot  een  offermaal  stempelde,  was  Jehova 
zelf.  Dat  was  dan  ook  de  bewegende  oorzaak  waarom  deze  offermalen  ter 
plaatse  van  de  offerande  gehouden  wierden.  Het  was  om  's  Heeren  te- 
genwoordigheid te  doen;  om  door  Hem  gespijsd  en  verkwikt  te  worden, 
en  in  zijn  hooge  tegenwoordigheid  te  verkeeren.  De  Jood  bracht  zijn  offe- 
rande, maar  de  Heere  onthaalde  wie  Hem  offer  bracht. 

Feitelijk  spreekt  dus  in  de  offerande  zich  niets  uit,  wat  ook  niet  reeds 
in  den  gewonen  maaltijd  lag.  Ook  toch  bij  den  huislijken  disch  is  God 
de  Schenker  en  de  Uitdeeler  en  treedt  de  huisvader  in  den  naam  des  Hee- 
ren op.  Er  wordt  gebeden,  als  om  de  tegenwoordigheid  des  Heeren  bij  den 
disch  aan  te  kondigen;  en  er  wordt  gedankt  als  om,  eer  men  weggaat, 
nogmaals  den  Goddelijken  Gastheer  de  eere  zijns  naams  te  geven.  In  den 
grond  dus  is  elke  maaltijd  onder  godvruchtige  lieden  een  offermaal.  Ze 
zijn  eiken  morgen  en  eiken  avond  bij  den  Heere  te  gast.  Dan  geven  ze 
Hem  de  eere  en  laten  ze  zich  door  Hem  begenadigen,  en  ook  de  maaltijd 
leidt  ze  niet  van  God  af,  maar  brengt  ze  weer  tot  Hem. 

Daar  nu  echter  het  gewone  leven  in  den  regel  te  onrein,  te  onheilig  en 


ZOKD.    XXVIII.    HOOFDSTUK   IV.  95 


te  ondoordacht  is,  om  den  gewonen  maaltijd  in  dit  heilig  karakter  te  hou- 
den, en  alzoo  de  gewone  spijziging  tot  een  aanbidding  in  geest  en  waar- 
heid te  maken,  staat  nu  naast  dezen  gewonen  maaltijd  het  heilige  offer- 
maal,  evenzoo  als  de  Dag  des  Heeren  van  de  dagen  der  week  te  onder- 
scheiden. Zoo  had  God  het  in  Israël,  het  volk  der  heilige  ceremoniën,  in- 
gesteld, en  zoo  spreekt  de  waarheid  van  deze  instelling,  ook  zonder  deze 
vormelijke  ceremoniën,  ons.  Christenen,  nog  eveneens  toe.  En  doel  zoo- 
wel als  strekking  nu  van  deze  dischceremoniën  was,  om  hetgeen  de  maal- 
tijd altoos  zijn  moest,  maar  eigenlijk  nooit  was,  in  het  heiligdom  des  Hee- 
ren te  verwerkelijken.  Zoo  bezat  het  offerraaal  de  macht,  om  den  zin  en 
de  hooge  beteekenis  van  den  gewonen  maaltijd  onder  Israël  levendig  te 
houden;  en  tevens  om  het  volk  te  doen  beseffen,  dat  het  naderen  tot  Je- 
hova en  het  verkeeren  in  zijn  gemeenschap  volstrekt  niet  tegen  spijs  en 
drank,  d.  i.  tegen  den  eisch  der  natuur  overstond,  maar  veeleer  voor  hun 
leven  in  die  natuur  onmisbaar  was. 

"Welken  omvang  deze  offermalen  in  Israël  erlangd  hebben  weten  we 
niet.  Of  het  volk  in  den  regel  deze  ceremoniën  nakwam,  of  gemakshalve 
thuis  zijn  festijnen  aanrichte,  is  moeilijk  uit  te  maken.  Maar  hetgeen 
waaromtrent  we  niet  in  het  onzekere  verkeeren,  is  de  nawerking  die  van 
dit  offermaal  in  de  Agape  's  te  bespeuren  viel,  en  het  spoor  dat  dit  heilig 
offermaal  achterliet  in  het  Avondmaal  zelf.  Had  niet  bij  Joden  en  Heide- 
nen de  gewoonte  der  offermalen  bestaan,  dan  is  het  zeer  de  vraag,  of  ooit 
de  Agape's  zouden  zijn  opgekomen.  Maar  nu  én  de  Joden  én  de  Heidenen 
die  straks  tot  den  Christus  bekeerd  wierden,  lange  jaren  gewoon  geweest 
waren,  om  in  het  heiligdom  des  Heeren  of  in  den  afgodstempel  in  een 
zaal  saam  te  komen;  daar  spijs  en  drank  saam  te  brengen;  en  alzoo  op 
het  heilige  erf  hun  offermaal  te  vieren,  was  het  geheel  natuurlijk,  dat  ze 
eenmaal  tot  Christus  bekeerd,  deze  offermalen  wilden  bijhouden;  nu  na- 
tuurlijk niet  meer  in  den  tempel  te  Sion  noch  in  den  afgodstempel,  maar 
aan  de  plaatsen  van  hun  eeredienst.  Iets  wat  te  meer  voor  de  hand  lag, 
waar  de  viering  van  het  heilig  Avondmaal  toch  reeds  tot  het  „aanzitten 
aan  een  tafel"  in  de  kerkzalen  leidde,  en  men  dan  elk  in  zijn  korf  slechts 
de  noodige  spijs  en  drank  had  mede  te  brengen  om  na  afloop  van  het 
Avondmaal,  een  gezellig  en  stichtelijk  offermaal  met  elkander,  als  voor 
het  aangezicht  des  Heeren  te  vieren. 

En  even  duidelijk  is  het,  dat  er  zekere  samenhang  bestaat  tusschen  dit 
offermaal  en  het  heilig  Avondmaal  zelf.  Men  gevoelt  dit  reeds  terstond 
aan  het  besef  van  de  bijzondere  tegenwoordigheid  des  Heeren  in  het 
heilig  Avondmaal,  dat  alle  eeuwen  door  dit  Sacrament  begeleid  heeft.  Bij 


96  ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK   IV. 

het  offermaal  was  Jehova  de  Noodiger,  de  Gastheer,  de  Uitdeeler,  en  het 
was  aan  zijn  tafel,  en  in  zijn  tegenwoordigheid,  dat  men  aanzat  en  spijsde 
en  dronk.  En  het  is  uit  dat  diepe  besef  van  de  tegenwoordigheid  des 
Heeren  aan  de  heilige  plaats,  en  met  name  op  het  oogenblik  van  zoo  heilig 
aanzitten,  dat  steeds  sterker  in  de  kerk  het  besef  opkwam  van  de  plaat- 
selijke fegeniüoordigheid  des  Heeren  in  het  Avondmaal.  En  op  zich  zelf  lag 
hier  dan  ook  niets  verkeerds  in,  en  moet  veeleer  staande  gehouden,  dat 
een  Avondmaal,  waarbij  de  tegenwoordigheid  des  Heeren  77iet  gezocht  en 
genoten  wordt,  eigenlek  geen  Avondmaal  voor  u  is.  Slechts  ging  men 
daarin  mis,  dat  men  deze  plaatselijke  tegenwoordigheid  des  Heeren  bij  het 
Avondmaal  steeds  zinlijker  opvatte.  Israël  had  bij  zijn  offermaal  genoeg 
aan  de  wetenschap  van  's  Heeren  geestelijke  tegenwoordigheid;  maar  de 
Heiden  genoot  niet  of  hij  moest  in  het  afgodsbeeld  de  tegenwoordigheid 
van  zijn  afgod  zien.  En  zoo  nu  ook  nam  de  dorst  en  het  verlangen,  om 
bij  het  heilig  Avondmaal  's  Heeren  tegenwoordigheid  zinlijk  op  te  vatten, 
vooral  na  de  oppervlakkige  bekeering  der  onbeschaafde  volken,  hand  over 

^  hand  toe.  Eerst  ging  men  er  toen  toe  over,  om  weer  de  heilige  plaats  te 
wijden,  alsof  Gods  tegenwoordigheid  op  bijzondere  wijze  aan  een  gewijde 
plaats  verbonden  was.  En  daardoor  eenmaal  op  het  dwaalspoor  geleid, 
wilde  men  toen  ook  den  Christus  zien.  Hij  was  er,  en  men  zag  er  de 
symbolen  van  zijn  vleesch  en  bloed.  En  zoo  vloeiden  toen  die  twee,  het 
geloof  aan  zijn  tegenwoordigheid  en  het  zien  van  de  symbolen  van  zijn 
vleesch  en  bloed  allengs  in  elkander  tot  ze  één  wierden  voor  het  zielsbe- 

r-sef,  en  men  zei:  „De  Heere  is  in  het  brood  en  in  den  wijn!"  en  zoo  ont- 
stond de  Roomsche  en  Luthersche  dwaling. 

Toch  is  ook  hiermee  nog  niet  genoeg  gezegd.  De  band  toch  die  dit 
heilig  offermaal  met  de  Sacramenteele  plechtigheid  van  's  Heeren  Avond- 
maal verbindt,  ligt  nog  dieper  in  de  instelling  zelve.  Geli.ik  toch  de  hei- 
lige Doop  saamhangt  met  de  Besnijdenis,  zoo  hangt  ook  het  heilig  Avond- 
maal saam  met  het  Pascha  onder  Israël.  En  al  kunnen  we  hier  nu  niet 
op  de  omvangrijke  en  veelzijdige  beteekenis  van  dat  Pascha  ingaan,  zoo- 

•  veel  staat  toch  vast,  dat  ook  het  Pascha  onder  Israël  uit  een  maaltijd 
bestond.  Het  opnemen  van  het  lam,  het  in  huis  halen  van  het  lam,  het 
slachten  van  het  lam,  het  bestrijken  van  de  deurposten  enz.  ging  wel 
vooraf,   maar  zijn  glorie  vond  het  Pascha  toch  eerst  in  den  Paaschmaa? 

■^  tijd,  als  de  huisvader  al  de  leden  van  zijn  gezin  saamriep ;  denkelijk  ook 
de  vrouwen ;  en  met  deze  saam  onder  lof-  en  dankzegging  het  Pascha  at. 
We  zien  dan  ook  dat  Jezus,  als  hij  het  heilig  Avondmaal  zal  gaan  in- 
stellen,   en    daartoe    het   Pascha   uitkiest,  tot  zijn  jongeren  niet  over  het 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    IV.  9' 


slachten  van  het  lam  spreekt,  maar  wel  over  de  opperzaal,  waar  de  Ta- 
fel voor  het  Pascha  zal  worden  aangericht.  Meer  nog,  dat  bij  het  Pascha 
zelf  van  het  slachten  van  het  lam  niet  eens  melding  wordt  gemaakt,  en 
aller  aandacht  wordt  saamgetrokken  op  het  feit  dat  Jezus  met  de  zijnen 
aan  den  disch  aanzit.  En  eindelijk  dat  in  al  wat  Jezus  spreekt  en  doet 
aan  dien  disch  de  handeUng  die  hij  instelt,  geheel  op  een  aan  te  richten 
maaltijd  betrekking  heeft.  Zijn  jongeren  moesten  iets  doen  tot  zijn  ge- 
dachtenis ;  maar  hetgeen  ze  tot  zijn  gedachtenis  doen  moesten,  bepaalde 
zich  geheel  tot  het  nemen  van  spijs  en  drank,  dus  tot  hetgeen  op  een 
maaltijd  betrekking  had.  Zoo  is  het  dus  duidelijk  en  doorzichtig,  dat  het 
heilig  Avondmaal  als  zoodanig,  krachtens  de  instelling  zelve,  met  den 
Paaschmaaltijd  saamhangt,  en  dient  derhalve  op  het  eigenaardige  van 
dezen  Paaschmaaltijd  nader  de  aandacht  gevestigd. 

Dat  ook  de  Paaschmaaltijd  een  offermaal  was,  is  ontegenzeggelijk.  Im- 
mers de  hoofdschotel  bij  dezen  maaltijd  bestond  uit  het  Paaschlam,  en 
het  Paaschlam  was  geslacht,  ten  einde  met  zijn  vergoten  bloed  verzoening 
te  doen  en  Israël  voor  den  worgengel  te  dekken.  Het  was  intusschen 
nog  geen  offermaal  aan  de  heilige  plaatse,  eenvoudig  omdat  Israël  nog 
geen  Tabernakel  bezat,  en  hun  gesteldheid  in  Egypte  het  aanzitten  aan 
een  gezamelijken  maaltijd  verbood.  Er  is,  als  Israël  uit  Gosen  optrekt,  in 
Israël  nog  geen  priesterstand  en  nog  geen  onderscheiding  tusschen  het 
gewijde  en  ongewijde.  De  vader  is  nog  priester  in  zijn  huis.  Onder  die 
omstandigheden  kon  het  offermaal  dus  niet  anders  dan  in  de  huisgezin- 
nen genoten  worden ;  en  wel  met  de  bepaling  er  bij,  die  we  straks  ook 
in  het  offermaal  van  Leviticus  VII  vonden,  t.  w.  dat  hetgeen  niet  gegeten 
wierd,  moest  worden  verbrand ;  een  bewijs  alzoo  dat  ook  het  Paaschlam 
als  een  „Lam  des  Heeren"  wierd  beschouwdt,  dat  in  zijn  eigendom  was 
overgegaan,  en  nu  door  Hem  als  Gastheer  onder  de  leden  van  dit  gezin 
wierd  uitgedeeld.  In  den  grond  dus  met  het  later  offermaal  één,  staat 
het  geestelijk  daarboven.  Werd  toch  later  de  tegenwoordigheid  des  Heeren 
aan  de  heilige  plaatse  bij  Silo  of  op  Sion  verbonden,  hier  bij  den  Paasch- 
maaltijd is  het  nog  de  alomtegenwoordigheid  van  God,  wiens  heilige  ge- 
meenschap in  elk  hart  genoten  wordt,  mits  het  hart  maar  uitga  naar 
zijn  Redder.  "Wat  dit  punt  betreft  ligt  het  Pascha  dus  nog  buiten  Israëls 
ceremonieelen  dienst,  en  wees  daardoor  rechtstreeks  op  die  „ware  aan- 
bidders, die  den  Vader  zouden  aanbidden  in  geest  en  waarheid."  Geeste- 
lijk en  natuurlijk  leven  liggen  hier  nog  dooreengemengd.  De  tente  waarin 
het  saamwoont  is  nog  de  Tente,  waarin  ook  Jehova  intrekt  om  te  ver- 
nachten. Want  wel  is  dit  later  veranderd,  en  is,  toen  Sions  tempel  ver- 
rezen   was,    de    viering  van  het  Pascha  aan  het  opgaan  naar  Jeruzalem 

E    VOTO    DORDR.    III.  7 


98  ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK   IV. 


\ 


verbonden,  maar  in  zijn  instelling  was  dit  niet  zoo.  Toen  bleef  een  iege- 
lijk waar  hij  was  en  vierde  in  zijn  eigen  woonstede  het  Pascha  des  Hee- 
ren.  En  in  dien  zin  nu  is  de  Paaschdisch  feitelijk  in  den  Verbondsdisch 
des  Nieuwen  Testaments  voortgezet.  Ook  tot  dezen  disch  toch  treedt  een 
iegelijk  in  de  plaatse  zijner  woning  toe.  De  geloovigen  van  elke  stad  of- 
elk  dorp  worden  geacht  één  geestelijk  huishouden  te  vormen,  en  dit 
geestelijke  gezin  vereenigd  zich  om  in  de  tegenwoordigheid  des  Heeren, 
aan  zijn  disch,  te  genieten  wat  hi,i  uitreikt. 

Juist  hieruit  blijkt  dan  ook  hoe  diep  het  wezen  van  het  heilig  Avond- 
maal wordt  aangerand,  zoodra  men  de  Tafel  des  Heeren  zonder  tafel 
viert,  gelijk,  met  uitzondering  van  de  meeste  Calvinisten,  nog  steeds  alle 
Christenen  doen.  Dit  voelt  men  wel  niet  zoo,  omdat  men  dan  het  altaar 
de  Tafel  des  Heeren  7ioemt,  en  in  vele  kerken  ook  metterdaad  een  soort 
tafel  als  altaar  bezigt.  Maar  natuurlijk  dit  redt  de  zaak  niet.  De  tafel  toch 
is  bij  den  disch  niet  een  soort  aanrecht,  om  allerlei  spijzen  op  te  zetten, 
opdat  een  iegelijk  tot  deze  aanrecht  toetrede,  om  er  iets  af  te  nemen, 
maar  de  hoofdbedoeling  van  de  tafel  is,  dat  de  personen  die  genood  zi^jn 
er  zich  om  scharen,  gaan  aanzitten,  en  nu  als  aanzittende  gasten  gespijsd 
worden.  Ook  bij  groote  partijen,  als  het  getal  der  genooden  te  groot  is 
en  de  zaal  te  klein  en  de  disch  niet  zooveel  plaatsen  biedt,  doet  men  het 
wel  op  de  losse  manier,  dat  of  de  spijs  door  de  zaal  wordt  rondgediend, 
of  van  een  buffet  door  ieder  genomen  wordt  wat  hij  verlangt;  maar  in 
zulk  een  geval  is  er  ook  geen  maal,  geen  disch,  geen  maaltijd  geweest ; 
was  het  gezellig  verkeer  of  het  aanhooren  van  toespraken  hoofdzaak ;  en 
strekte    het   ronddienen    alleen    om    dorst   en    honger  te  voorkomen.  En 

<y  toch  dat  is  het  eigenlijk  wat  er  in  de  meeste  niet-Calvinistische  kerken 
van  het  heilig  Avondmaal  is  gemaakt.  In  de  Roomsche  kerk  gaat  een 
ieder  de  trap  van  het  altaar  op  en  ontvangt  als  communie  van  den  pries- 
ter een  klein  oblaat.  In  de  Engelsche  Bisschoppelijke  kerk  gaat  het  even- 
zoo dat  men  neerknielt  voor  het  hek  van  het  altaar,  en  in  die  knielende 
houding  zich  een  stukje  brood  en  een  teug  wijns  laat  reiken  door  den 
geestelijke.  In  de  Luthersche  kerk  is  het  of  een  tafel  of  een  soort  altaar 
waar  men  toetreedt,  om  staande  of  knielende  te  communiceeren.  En 
elders  draagt  men  dan  brood  en  wijn  weer  door  heel  de  kerk  rond,  ter- 
wijl een  iegelijk  op  zijn  plaats  blijft  zitten. 

Wat  aanleiding  tot  deze  vervorming  van  het  heilig  Avondmaal  gaf,  was 
oorspronkelijk  echter  niet  de  zucht  der  hiërarchen,  om  als  offerende  pries- 

"  ters  op  te  treden.  De  aanleiding  was  doodeenvoudig  een  practische  moei- 
lijkheid,  die   ook    door   onze   Calvinistische    Avondmaalsviering  nog  vol- 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK   IV.  99 

strekt  niet  overwonnen  is".  Deze  moeilijkheid  bestaat  namelijk  in  het  groot 
aantal  van  de  geloovigen.  Is  dit  nog  klein,  gelyk  in  de  eerste  Christen- 
gemeenten, dan  kunnen  allen  nog  in  ééne  zaal  geborgen  voorden  en  aan 
één  disch  saam  aanzitten,  zooals  dit  thans  in  enkele  dorpjes  nog  zou 
kunnen.  Maar  als  het  getal  der  geloovigen  die  aanzitten  tot  honderden 
uitdijt,  wordt  de  zaak  moeilijker,  en  bijna  ondoenlijk  zoo  die  honderden 
tot  duizenden  en  tienduizenden  worden.  Wat  men  daar  nu  voor  in  de  plaats 
stelde,  dat  achtereenvolgens  telkens  groepjes  van  80  of  hoogstens  100 
personen,  na  elkander  aan  dezelfde  tafel  zouden  gaan  aanzitten,  is  na- 
tuurlyk  slechts  een  redmiddel  in  den  nood,  maar  waarbij  veel  van  het 
stichtelijke,  aangrijpende  en  symbolische  te  loor  gaat.  Slechts  enkelen  zit- 
ten dan  saam  aan,  en  niet  meer  de  geheele  gemeente.  Dat  tien-,  twaalf- 
maal  herhalen  van  dezelfde  plechtigheid  mat  altoos  af,  en  eindigt  met 
den  plechtigen  indruk  te  verzwakken.  En  de  kortheid  van  tijd  dringt 
dan  tot  zekere  gehaastheid.  Immers  enkele  minuten  zit  men  aan,  langer 
niet;  en  dan  moet  men  weer  voor  anderen  plaats  maken.  Ook  zonder 
nu  te  rekenen  met  het  lange  wachten  en  vele  dringen  wat  deze  wijze 
van  doen  met  zich  brengt,  is  er  dus  in  deze  manier  van  Avondmaalvie- 
ren  nog  altoos  iets  dat  onbevredigd  laat,  en  blijft  nog  altoos  het  ideaal 
onbereikt,  om  de  geheele  schare  der  geloovigen,  zonder  jacht  of  haast, 
stil  en  rustig  aan  één  gemeenschappelijken  disch  te  doen  aanzitten.  Dit 
nu  heeft  toen  aanleiding  gegeven,  dat  men  eerst  niet  meer  aan  den  Disch 
ging  aanzitten,  maar  er  bij  stotid ;  zoodat  men  half  loopende  aan  den 
disch  deelnam  ;  en  eindelijk  dat  heel  de  disch  verdween,  en  in  een  uit- 
reiken van  brood  en  wijn,  straks  van  brood  alleen,  door  den  priester  ver- 
vangen werd.  Men  verheffe  zich  als  Calvinist  dus  tegenover  de  Luther- 
schen  en  Episcopalen  niet  al  te  zeer,  alsof  het  bij  ons  reeds  alles  toe- 
ging gelijk  het  behoorde,  en  alsof  er  voor  hun  afwijking  geen  aanleiding 
had  bestaan.  Maar  ook  bij  de  erkentenis,  dat  onze  wijze  van  Avondmaals- 
viering nog  steeds  gebrekkig  blijft,  late  men  zich  toch  nimmer  dezen 
roem  nemen,  dat  onze  Calvinistische  vaderen  door  de  Tafel,  in  eigenlijken 
zin,  weer  in  het  midden  der  Gemeente  aan  te  richten,  de  grondgedachte 
van  dew  heiligen  maaltijd  weer  hersteld  hebben.  Die  grondgedachte  mag 
dan  ook  niet  losgelaten,  en  tienmaal  beter  een  Calvinistische  Avondmaals- 
viering met  veel  ongerief,  dan  een  Avondmaalsviering  waarbij  het  maal 
als  zoodanig  te  loor  gaat.  De  geloovigen  die  tot  het  Avondmaal  naderen, 
zijn  geen  onmondige  kinderkens,  die  door  den  priester  moeten  gevoed 
worden,  en  daartoe  voor  hem  nederknielen  ;  en  ook  zijn  ze  geen  bedelen- 
de personen,  die  door  de  milddadigheid  van  den  priester  moeten  onder- 
houden   worden.    Neen,    ze   zijn    geloovigen,    leden  van  het  Lichaam  des 


-r 


100  ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK   IV. 

Heeren,  die  zelven  daarom  toetreden,  om  den  dood  des  Heeren  te  geden- 
ken,   en   om    dit  te  doen  niet  hoofd  voor  hoofd,  op  de  rij  af,  als  één  ge- 
heel.   Eén   brood   is    het,   zoo   zijn  wij  velen  één  lichaam.  Maar  eigenlijk 
moest  dan  ook  geheel  de  schare  der  geloovigen,  voorzoover  ze  onder  één 
kerkeraad   leeft,   gelijktijdig   aan    één    tafel  gaan  aanzitten,  en  saam,  op 
hetzelfde   oogenblik,    als   broeders   en  zusters    van    één   gezin,  het  brood 
en   den  wijn  nemen.  Zelfs  de  aanrichting  van  meer  dan  één  Avondmaal 
in   onderscheidene    kerkgebouwen,    breekt   deze    eenheid  en  doet  daarom 
altoos  aan  den  vollen  indruk  te  kort.  Maar  ook  waar  in  zeer  talrijke  ge- 
meenten aan  deze  splitsing  naar  kerkgebouwen  niets  te  doen  is,  ware  het 
toch  hoog  gewenscht,  dat  althans  in  hetzelfde  kerkgebouw  éénzelfde  disch 
allen,  en  dat  wel  te  gelijker  tijd,  vereenigen  kon.  Waaruit  voortvloeit,  dat 
de    toeleg  altoos  moet  zijn,  om  de  tafel  zoo  groot  mogelijk  te  nemen,  op- 
dat de  repetitie  der  tafels  zoo  klein  mogelijk  zij ;  alsook  dat  hij  de  split- 
sing in  onderscheidene  tafels  de  indeeling  in  tafels  voor  mannen  en  vrou- 
wen, voor  ouden  en  jongen,  en  vooral,  die  voor  meer  en  minder  aanzien- 
lijke   personen,    niet   alleen    geen    zin   heeft,  maar  zelfs  moet  afgekeurd. 
Dat  een  vader  en  moeder  met  hun  zoon  en  dochter  tot  het  heilig  Avond- 
maal  komende   niet   eens  saam  kunnen  aanzitten,  maar  man  en  vrouw, 
broeder   en    zuster    apart  moeten  gaan  is  met  de  grondgedachte  van  het 
Avondmaal  in  strijd.  En  dat  er,  gelijk  in  de  meeste  plaatsen,  eerst  ruim 
baan  wordt  gemaakt  voor  de  heeren  en  dames,  om  daarna  de  meer  een- 
voudige  gemeenteleden    te    laten  troetreden,  is  bij  het  heilig  Avondmaal 
een    nimmer   te    vergoelijken   ivereldsch   verschijnsel.    Het  volmaakte  zal 
daarom    op    aarde  in  onze  beperkte  toestanden  wel  niet  te  bereiken  zijn, 
maar  zaak  is  het  dan  toch,  dat  de  grondgedachte  van  het  Sacrament  des 
Avond maals   zooveel    mogelijk    geëerbiedigd    en    bewaard    blijke,    en    die 
grondgedachte    nu   is   dat  het  Avondmaal  voor  alle  ding  een  maal  blijve, 
en    dat   bij    dat   maal    de   gemeente  aanzitte,  gelijk  ze  in  Christus  is,  in 
wien  niet  is  man  noch  vrouw,  rijk  noch  arm. 


ZOND.   XXVIII.   HOOFDSTUK.   V.  101 


VIJFDE  HOOFDSTUK. 


Want  ook 

ons 

Pascha 

is 

voor 

ons 

ge 

slacht, 

name- 

lijk  Christus. 

1 

Por.  5 

:  7h. 

Sluit  zoo  het  heilig  Avondmaal  zich  reeds  als  maaltijd  of  o  ff  er  maal 
rechtstreeks  aan  het  Joodsche  Pascha  aan,  toch  bestaat  tiisschen  beide 
plechtigheden  een  nog  inniger  verband.  Ook  al  gaat  men  toch  te  ver,  door 
het  Pascha  als  Sacrament  met  het  heilig  Avondmaal  geheel  op  één  lijn 
te  stellen,  toch  is  het  onbetwistbaar,  dat  ook  aan  het  Joodsche  Pascha 
tot  op  zekere  hoogte  een  Sacramenteel  karakter  toekomt.  De  verhouding 
tiisschen  beide  is  dan  ook  ongeveer  dezelfde  als  tusschen  de  Besnijdenis 
en  den  heiligen  Doop.  Tusschen  deze  beide  plechtigheden  legde  de  heilige 
apostel  Paulus  den  band,  toen  hij  aan  de  kerk  van  Colosse  (II :  11,  12) 
schreef:  Gij  zijt  in  Christus  „besneden  met  eene  besnijdenis,  die  niet  met 
handen  geschiedt  in  de  uittrekking  van  het  lichaam  der  zonden  des 
vleesches,  door  de  besnijdenis  van  Christus,  zijnde  met  hem  begraven  in 
den  Doop  in  welken  gij  ook  met  hem  opgewekt  zijt."  En  evenzoo  legt 
dezelfde  apostel  den  band  tusschen  Pascha  en  Avondmaal  als  hij  aan  de 
kerk  van  Corinthe  (1  Br,  V  :  7)  schrijft:  „Zuiver  dan  den  oude  zuurdeesem 
uit,  opdat  gij  een  nieuw  deeg  zijn  moogt:  want  ook  óns  Pascha  is  voor 
ons  geslacht,  namelijk  Christus";  woorden  die  immers  geen  andere  uit- 
legging toelieten  dan  deze:  Gelijk  Israël  zijn  Pascha  heeft,  zoo  hebben 
ook  wij  ons  Pascha,  want  ook  ons  Pascha  is  voor  ons  geslacht. 

Het   verschil    tusschen    beide    plechtigheden  hangt  dan  ook  alleen  aan 
het  verschil  tuschen  de  beide  bedeelingen.  Onder  de  bedeeling  des  Ouden 
Verbonds  is  de  Messias  nog  niet  geopenbaard ;  moet  dus  alles  symbolisch 
toegaan;  en  deswege  wordt  het  sj-mbolisch  lam  telkens  weer  feitelijk  ge- 
slacht en  het  bloed  van  dit  lam  feitelijk  vergoten ;  terwijl  bij  ons  Pascha 
onder  de  bedeeling  des  Xieuwen  Testaments,  de  vleeschwording  des  Woords 
en  het  kruis  van  Golgotha  achter  ons  liggen,  zoodat  het  Lam  Gods,  ons 
Pascha,    éénmaal  geslacht  zijnde,  niet  meer  sterft,  en  alzoo  het  bloedige 
uit   de    afbeelding    van    de    voor  ons  gebrachte  offerande  wegvalt.  Sprak 
alzoo    het  teeken  bij  Israël  sterker,  in  zooverre  het  dooden  van  een  lam 
en  het  vergieten  van  zijn  bloed  de  zinnen  sterker  aangrypt,  dan  het  breken 
van   brood    en    het    plengen  van  wijn,  hier  staat  tegenover  dat  de  actie, 
die  nu  bij  het  heilig  Avondmaal  van  den  verhoogden  Heiland  uitgaat,  bij 
het  Joodsche  Pascha  nog  geen  plaats  kon  grijpen,  overmits  Christus  nog 


102  ZOND.    XXVni.   HOOFDSTUK   V. 

niet  verheerlijkt  was.  Wil  men  dus  beide,  zoo  het  Joodsche  Pascha  als 
ons  heilig  Avondmaal  een  Sacrament  noemen,  zoo  hebben  we  hier  geen 
overwegende  bedenking  tegen,  mits  er  dan  maar  bij  worde  gevoegd,  dat 
het  Joodsche  Pascha,  evenals  de  Besnijdenis,  een  Sacrament  was  over- 
eenkomstig de  geaardheid  van  de  Bedeeling  der  schaduwen,  en  dus  nooit 
met  onze  Sacramenten  geheel  op  één  lijn  mag  gesteld. 

Er  openbaart  zich  wel  eens  zekere  zucht,  om  elk  onderscheid  tusschen 
den  staat  en  conditie  van  het  volk  van  God  onder  het  Oude  en  Nieuwe 
Testament  geheel  op  te  heffen;  en  tegenover  de  voorstelling  dieindertyd 
door  Coccejus  en  zijn  volgelingen  van  het  sterke  onderscheid  tusschen 
beide  bedeelingen  werd  gegeven,  is  vasthouden  aan  de  eenheid  die  beider 
staat  verbindt  zeker  plicht;  mits  men  hierin  nu  maar  niet  te  ver  ga,  en 
de  duidelijke  grens  die  de  Heilige  Schrift  tusschen  beide  bedeelingen  ge- 
trokken heeft,  niet  uitwissche.  Er  bestaat  ongetwijfeld  voor  de  geloovigen 
onder  het  Oude  en  de  geloovigen  onder  het  Nieuwe  Verbond  eenheid  van 
grond  en  uitgangspunt,  en  het  is  de  eere  van  onze  Gereformeerde  kerken 
hierop  steeds  met  nadruk  gewezen  te  hebben.  Die  eenheid  toch  van  grond 
en  uitgangspunt  ligt  in  de  BesluitenGods.  Ghrisf i\s  is  aller  UiddelasiV  omdat 
God  hem  als  zoodanig  in  zijn  Besluit  besteld  en  gesteld  heeft,  Hij  komt 
niet  in  het  Besluit  als  onze  Middelaar  voor,  omdat  hij  feitelijk  onze  Mid- 
delaar geworden  is,  maar  hy  is  feitelijk  onze  Middelaar  geworden,  omdat 
God  hem  in  zijn  Besluit  tot  Middelaar  gesteld  had.  In  zooverre  dus  wijzen 
de  profetiën  van  Vorst-Messias  onder  het  Oud  Verbond  niet  op  iets  dat 
nog  moet  komen,  maar  op  iets  dat  er  in  het  Besluit  reeds  is;  alleen  met 
dit  verschil,  dat  het  onder  het  Oude  Testament  nog  slechts  geopenbaard 
was  in  het  Woord,  terwijl  het  in  de  dagen  der  Nieuwe  Bedeeling  openbaar 
wierd  in  het  vleesch.  En  daar  nu  het  geloof  zich  altoos  op  het  Woord  richt, 
en  wel  met  name  op  het  Woord  van  Gods  raadsbesluit,  zoo  lag  het  ge- 
loof voor  de  vaderen  des  Ouden  Verbonds  even  vast  als  het  onze,  en 
heeft  ook  onder  hen  „de  rechtvaardige  door  het  geloof  geleefd."  Maar 
hoe  sterk  men  deze  eenheid  van  conditie  onder  de  geloovigen  van  beide 
bedeelingen  ook  vasthoude,  toch  mag  daarom  het  verschil  in  openbaring  niet 
uit  het  oog  verloren.  Bethlehem,  Golgotha  en  de  Olijfberg  spreken  ons  van 
feiten,  die  allerminst  als  bykomstig  mogen  beschouwd  worden,  als  ware 
het  ons  genoeg,  dat  de  Middelaar  in  het  raadsbesluit  besteld  was;  want 
immers  het  raadsbesluit  zou  geen  besluit  zijn  geweest,  indien  de  aldus 
bestelde  Middelaar  niet  ook  feitelijk  gekomen  ware.  Dit  komen  van  den 
Christus  en  het  brengen  van  zijn  zelfofferande,  laat  derhalve  de  zaken 
niet  gelijk  ze  zijn,  maar  brengt  er  een  daadwerkelijke  verandering  in  te 
weeg.   Wat   dusver   in  symbolische  afschaduwing  als  toekomstig  lag  aan- 


ZOND.   XXVIII.    HOOFDSTUK   V.  103 


geduid,  gaat  na  Golgotha  over  in  de  symbolische  teekening,  die  de  her- 
innering van  het  gebeurde  opwekt,  Israël  moest  op  den  komenden  dood 
van  den  Messias  gevï^ezen  worden,  wij  vieren  gedachtenis  van  den  dood 
des  Heeren  die  plaats  greep. 

In  Pascha  en  Avondmaal  beide  is  dus  de  ééne  groote  gedachte  uit  Gods 
raadsbesluit  van  de  verzoening  der  zonde  door  een  Lam  dat  geslacht  wierd 
en  welks  bloed  wierd  vergoten.  In  het  blood  is  het  leven,  en  alleen  door  de 
verbrijzeling  van  het  zondige  leven  in  den  dood,  is  verzoening  van  zonde  voor 
God  bestaanbaar.  Dat  is  de  principieele  gedachte,  die  zoowel  in  het  Pascha  van 
Israël,  als  in  ons  Avond  maal  ligt  aangeduid  en  uit  gesproken,  maar  hoe  ver- 
schillend is  niet  de  wijze  waarop  die  ééne  groote  Gods  gedachte  in  beide  instel- 
lingen aan  het  woord  komt!  Dit  voelt  ge  nooit  beter  dan  door  streng  vastte 
houden  aan  de  historie.  Als  de  slachting  van  hetPaaschlam  onder  Israël  wordt 
ingesteld  is  er  sprake  van  nationale  ellende,  van  nationale  uitredding, 
zonder  dat  er  van  geestelijke  ellende,  geestelijk  doodsgevaar  of  geestelijke 
uitredding  ook  maar  met  een  woord  gerept  wordt.  Ge  hebt  te  doen  niet 
met  den  Duivel,  maar  met  Pharao,  niet  met  de  demonen,  niet  met  sol- 
daten en  ruiterij  en  strijdwagens;  er  is  sprake  niet  van  „geloovigen",  maar 
van  ,.het  volk  van  Israël  met  hun  vermengden  hoop";  het  gevaar  waar- 
aan ze  bloot  staan  is  niet  de  eeuwige  verdoemenis,  maar  de  tyrannie  van 
den  aardschen  heescher  in  Egypteland;  wat  ontweken  moet  worden  is 
niet  de  eeuwige  rampzaligheid,  maar  de  dood  van  hun  eerstgeboren  kin- 
derkens,  runderen,  schapen  en  ezels;  en  de  redding  die  wordt  te  weeg 
gebracht  is  dat  hun  eerstgeborenen  niet  sterven,  en  dat  zij  droogvoets 
door  de  Roode  zee  komen  en  zoo  aan  de  tyrannie  van  Egypte  ontsnappen. 
Alles  dus  uitwendig  en  nationaal,  van  een  geestelijke  en  inwendige  redding 
is  geen  sprake.  En  het  Pascha,  dat  als  gedenkfeest  ter  gedachtenis  van 
deze  redding  wierd  ingesteld,  was  dus  op  zich  zelf  niets  dan  een  nationale 
gedachtenisviering  op  de  wijs  als  wij  onze  gedenkdagen  vieren  van  de 
verlossing  van  Spanjes  tyrannie  en  den  slag  bij  Waterloo. 

Dit  kan  niet  nuchter  genoeg  op  den  voorgrond  worden  gesteld,  en 
altoos  weer  moet  bij  het  Pascha  van  deze  historische  feiten  worden 
uitgegaan.  Zelfs  de  ongezuurde  broeden  en  het  staande  eten  van  het 
lam  zijn  bijkomstige  bijzonderheden,  die  altoos  moeten  afgeleid  van  de 
bijzondere  omstandigheden,  waarin  Israël  zich  voor  zijn  tocht  uit  Egypte- 
land bevond.  Ge  weet  dan  ook,  hoe  de  Heilige  Schrift  telkens,  als  Israël 
tot  den  dienst  des  Heeren  wordt  opgeroepen,  altoos  weer  dat  historische 
en  nationale  feit  op  den  voorgrond  stelt:  Gij  zijt  door  uw  God  als  volk 
uit   Egypteland,    uit    het    diensthuis   uitgeleid,  en  deswege  moet  ge  Hem 


104  ZOKD.   XXVIII.   HOOFDSTUK   V. 

als  uw  Heere  en  Koning  dienen  De  overgang  op  het  geestelijke  ligt  dus 
niet  in  het  Paaschlam  als  zoodanig,  maar  alleen  hierin,  dat  het  volk  van 
Israël,  waaraan  deze  redding  ten  deel  viel.  door  God  besteld  was,  om  in 
al  zijn  lotgevallen,  zinbeeldig  het  geestelijk  bestaan  en  het  geesteiyk  lot 
van  's  Heeren  uitverkoren  volk  af  te  beelden.  Het  is  dus  niet  zoo  dat  Israël, 
omdat  het  toevallig  in  Egypte  was  geleid  en  zoo  wonderbaar  uit  Egypte 
gered  is,  deswege  de  geestelijke  redding  van  's  Heeren  volk  afschaduwt; 
maar  omgekeerd  is  Israël  opzettelijk  naar  Egypte  geleid,  opzettelijk  in 
Egypte  aan  zoo  bittere  tyrannie  onderworpen,  en  opzettelijk  uit  Egypte 
door  zoo  machtig  wonder  uitgeleid,  opdat  het  deze  afschaduwing  van 
's  Heeren  geestelijk  volk  in  zijn  nationaal  bestaan  en  nationale  historie  ver- 
toonen  zou.  Pharao  is  er  toe  verwekt,  opdat  de  Heere  aan  hem  zijn  ge- 
rechtigheid betoonen  zou.  Reeds  aan  Abraham  wordt  in  den  droom  ge- 
openbaard, dat  zijn  nakomelingen  vier  eeuwen  lang  vreemdelingen  in 
Egypte  zullen  zijn.  En  daarom  alleen  wordt  „de  sterke  hand  en  de  uit- 
gestrekte arm  des  Heeren"  hun  zoo  machtig  openbaar,  omdat  op  deze 
verlossing  uit  het  diensthuis  heel  de  Mozaïsche  bedeeling  steunen  zou. 

Bij  het  Pascha  der  Joden  moet  ge  dus  tweeërlei  ineenvloeiende  symbolen 
wel  onderscheiden.  In  de  eerste  plaats  toch  is  het  volk  van  Israël  in  zijn 
nationaal  bestaan  een  symbool  of  zinbeeld  van  het  geestelijk  volk  van  God ; 
^  en  in  de  tweede  plaats  is  de  Paaschmaaltijd  een  symbolische  herinnering 
aan  hetgeen  God  Israël  ten  behoeve  bij  de  uitredding  uit  Egypte  gedaan 
had.  Wat  Israël  onderging  was  een  symbool,  en  op  zijn  beurt  was  het 
Paaschlam  een  symbolische  herinnering  aan  wat  dit  symbolische  volk 
ondergaan  had.  En  overmits  nu  niet  het  volk  zelf  deze  gedachtenisvie- 
ring instelde,  maar  God  het  Pascha  verordineerde,  zoo  kon  het  wel  niet 
anders  of  de  Heihge  Geest  moest  dit  symbolisch  Pascha  zóó  doen  aan 
richten,  dat  tevens  de  geestelijke  strekking  er  in  uitkwam,  of  er  althans 
op  verborgene  wyze  in  sprak.  En  wie  dan  ook  met  eenige  opmerkzaam- 
heid nagaat,  wat  omtrent  dat  Lam  bij  Israël  verordend  was,  hoe  het 
moest  geslacht  en  hoe  het  moest  gegeten  worden;  en  daarnaast  legt  al 
wat  het  Nieuwe  Testament  ons  bij  monde  van  Johannes  den  Dooper  en 
de  heilige  Apostelen  over  „het  Lam  Gods,  dat  de  zonde  der  wereld  weg- 
neemt," bericht,  die  ziet  en  voelt  terstond,  hoe  de  Heilige  Geest  reeds 
vanouds  in  dit  nationaal  gedenkfeest  een  geestelijke  beduidenis  heeft  ge- 
legd; en  hoe  allengs  de  dagen  voor  de  geloovigen  ook  in  Israël  gekomen 
zijn,  dat  bij  dit  Pascha  de  uitredding  uit  Egypte  eingenlijk  bijzaak  voor 
hen  werd,  en  hoofdzaak  de  geestelijke  verlossing  uit  het  diensthuis  der 
zonde.  Dat  juist  een  lam  gekozen  wierd ;  dat  aan  dit  lam  geen  been  mocht 
gebroken;  dat  het  bloed  van  dit  lam  aan  de  deurposten  moest  gestreken, 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK   V.  105 

en  daarna  zijn  vleesch  gegeten;  dat  het  geslacht  moest  tusschen  twee 
avonden;  dat  het  genuttigd  wierd  met  bittere  kruiden;  en  dat  alleen  de 
besnedenen  er  van  mochten  medeëten,  waren  altegader  bijzonderheden, 
die  in  de  nationale  gedachtenisviering  geen  genoegzame  verklaring  vinden, 
en  die  eerst  tot  haar  recht  komen,  zoo  ge  tot  de  geestelijke  zaak,  die 
erin  afgeschaduwd  word,  doordringt. 

Doch  er  is  meer.  Niet  alleen  toch  dat  het  Joodsche  Pascha  op  die  wijs 
door  de  geestelijke  belofte  die  er  in  lag  afgeschaduwd,  in  zekere  symbo- 
lische betrekking  met  het  heilig  Avondmaal  stond,  maar  ook  feitelijk  heeft 
de  Christus  beide  met  elkaar  in  verband  gezet.  Hij  is  zelf  toch  als  het 
Paaschlam  op  het  Paaschf'eest  gestorven,  en  heeft  het  Avondmaaal  inge- 
steld met  brood  en  wijn,  die  van  den  Paaschdisch  genomen  waren.  In  de 
veel  besproken  vraag,  hoe  de  dagen  van  het  Pascha,  waarop  Jezus  stierf 
moeten  gerekend  worden;  of  Jezus  vóór  het  Pascha,  of  als  Paaschoffer 
op  het  feest  gestorven  is,  zullen  we  ons  hier  niet  verdiepen.  Deze  soort  vraag- 
stukken toch  zullen  bij  ontstentenis  van  de  noodige  gegevens  wel  nooit 
tot  volkomen  helderheid  worden  gebracht;  en  bovendien  toont  heel  de 
openbaring  aan  hoe  de  nauwkeurigheid  Gods  een  geheel  andere  is  dan  de 
nauwkeurigheid  der  menschen.  Zooveel  is  ons  genoeg,  dat  de  Christus  zelf 
zijn  eigen  sterven  met  het  toenmalig  Paaschfeest  in  verband  heeft  gezet 
en  zelfs  zijn  apostelen  op  dat  verband  heeft  gewezen.  Door  zijn  eigen 
keuze  ging  de  Heere  zijn  dood  juist  tegen  het  Paaschfeest  te  gemoet.  Hij 
had  ook  vroeger  of  later  naar  Jeruzalem  kunnen  gaan,  maar  hij  ging  op- 
zettelijk in  de  dagen  van  het  groote  Pascha  naar  de  tempelstad  op.  Hij 
ging  derwaarts  op,  zeker  wetende  dat  zijn  einde  nabij  was.  En  hij  ver- 
klaarde uitdrukkelijk  aan  zi.jn  jongeren,  dat  hij  zeer  begeerd  had  „dit  Pa- 
scha met  hen  te  eten."  Ja  zelfs  de  geheele  toebereiding  van  dat  Pascha 
leidde  hij  in  met  de  woorden:  „Gij  weet  dat  na  twee  dagen  het  Pascha 
is,  en  de  Zoon  des  menschen  zal  overgeleverd  worden,  om  gekruisigd  te 
worden."  En  of  nu  al  de  leden  van  het  Sanhedrin  een  besluit  nemen;  „Niet 
op  het  feest,  opdat  er  geen  oproer  kome  onder  het  volk,"  het  is  toch  tij- 
dens het  Paaschfeest  geschied. 

Zoo  verbond  ook  Christus  dus  de  zaak  waarop  het  heilig  Avondmaal 
doelde,  aan  het  Joodsche  Pascha.  Doelt  dat  Avondmaal  op  zijn  dood,  wel- 
nu die  dood  is  door  Jezus  opzettelijk  aan  het  Joodsche  Paaschfeest  ver- 
bonden. Maar  ook  de  instelling  zelve  van  het  heilig  Avondmaal  stelde  hij 
rechtstreeks  met  dat  Joodsche  Pascha  in  verband.  Natuurlijk  had  de  Heere 
dit  zijn  heilig  Avondmaal  ook  vroeger  kunnen  instellen;  want  dagelijks 
zat  hij  met  zijn  jongeren  aan,  dagelijks  at  en  dronk  hij  met  hen,  en  da- 
gelijks was  er  brood  en  wijn  op  te  tafel  waaraan  hij  met  hen  aanzat.  En 


106  ZOXD.   XXVIII.    HOOFDSTUK   Y. 

ook  het  breken  van  het  brood  en  het  laten  rondgaan  van  den  beker  was 
niet  iets,  dat  enkel  bij  het  Pascha  plaats  greep,  mtar  ook  bij  andere  maal- 
tijden gewoonte  was.  Zelfs  weten  we  zeer  bepaaldelijk,  dat  Jezus  én  bij 
gelegenheid  der  zalving  te  Bethanië,  én  bij  de  voetwasschiug  met  zijn 
jongeren  aanzat.  En  toch  heeft  de  Christus  niet  bij  één  van  deze  vooraf- 
gaande maaltijden,  maar  zeer  bepaaldelijk  bij  deze  Paaschmaaltijd  het 
heilig  Avondmaal  ingesteld.  Er  is  dus  geen  sprake  van  dat  deze  verbin- 
ding van  het  Avondmaal  met  het  Pascha  toevalig  zou  zijn.  Ze  is  opzette- 
.yk  en  moet  in  dit  opzettelijk  verband  begrepen  worden. 

De  beweegreden  hiertoe  nu  voelt  men  terstond,  zoo  men  let  op  wat  de 
Christus  bij  het  Avondmaal  sprak  van  het  Nieuwe  Verhond.  Hiervan  had 
hij  vroeger  nooit  gesproken.  Hij  was  geworden  uit  eene  vrouw,  geworden 
onder  de  wet,  en  was  alzoo  hoogepriesterlijk  voor  ons  in  de  oude  Bedee- 
ling der  schaduwen  en  in  het  Oude  Verbond  ingegaan.  Als  staande  onder 
dit  Oude  Verbond  was  hij  besneden  op  den  achtsten  dag;  als  zijnde  onder 
dat  Verbond  was  hij  als  eengeborene  van  Maria  gelost;  als  levende  onder 
dat  Oude  Verbond  was  hij  op  de  groote  feesten  mee  opgegaan  naar  Jeru- 
zalem, en  had  den  tempel  op  Sion  als  de  woonstede  Gods  geëerd.  Maarnu 
was  het  einde  van  dezen  toestand  gekomen.  Gelijk  dit  Oude  Verbond  van 
God  met  het  volk  der  schaduwen  eens  bij  Horeb  zijn  aanvang  had  geno- 
men, zoo  moest  het  even  stellig  in  een  bepaald  feit  zijn  einde  vinden;  en 
dit  feit  zou  zijn  het  brengen  van  het  waarachtig  zoenoffer,  waarop  alle 
offerande  onder  Israël  gedoeld  had.  Daarom  zou  straks  terwijl  hij  op  Gol- 
gotha  stierf,  het  voorhangsel  des  temdels  scheuren  van  boven  tot  bene- 
den, en  daarom  moest  het  thans  voor  zyn  jongeren  uitgesproken,  dat  het 

»  einde  van  het  Oude  Verbond  nabij  was.  Straks  opgestaan  van  den  disch 
zou  hij  met  zijn  jongeren  naar  Gethsémané  alleen  naar  Golgotha  gaan, 
om  zijn  bloedige  offerande  te  volbrengen.  Zooals  hij  daar  met  zyn  jonge- 

^  ren  aanzat  was  het  dan  ook  voor  het  Oud  Verbond  de  laatste  ure.  Het 
einde  was  er,  en  door  Golgotha  zelf  zou  aan  het  Pascha  voor  altoos,  ge- 
lijk het  dusver  in  zijn  symbolischen  vorm  bestaan  had,  een  einde  worde 
gemaakt.  Daarom  sprak  hij  tot  zijn  jongeren,  na  eerst  met  hen  het  bloed 
van  het  Paaschlam  vergoten  te  hebben  (dat  nog  des  Ouden  Testaments 
was):  hetgeen,  waar  we  nu  met  dezen  beker  aan  toekomen,  is  het  bloed 
niet  meer  des  Oude  maar  des  Nieuwen  Testaments.  Het  spreekt  toch  van- 
zelf, dat  toen  Jezus  met  zijn  jongeren  Pascha  ging  vieren,  ook  door  zyn 
jongeren  een  lam  gekocht  en  bij  den  tempel  geslacht  was  en  na  uitgie- 
ting van  het  bloed,  naar  de  Paaschzaal  was  heengetogen,  om  daar  door 
Jezus  met  zijn  jongeren  gegeten  te  worden.  Welnu,  dat  was  nog  het  bloed 
des   Ouden  Testaments  geweest;  en  het  is  kennelijk  in  tegenstelling  met 


ZOND.    XXVIII,    HUOFDSTUK   V.  107 

dat  bloed  des  Ouden  Testaments,  dat  de  Christus  bij  de  opneming  van  den 
beker  tot  zijn  jongeren  van  een  ander  bloed,  van  het  bloed  des  Nieuwen 
Testaments  spreekt,  en  dat  bloed  qualificeert  als  een  bloed,  ..dat  voor  velen 
vergoten  wordt  tot  vergeving  der  zonden."  Men  stelle  zicli  dus  de  zaak 
niet  voor,  alsof  Jezus  alleen  brood  en  wijn  had  gebruikt.  Hij  had  zeer  be-  ' 
geerd  dit  Pascha  met  zijn  jongeren  te  eten,  en  het  Pascha  eten  was  zeer 
bepaaldelijk  het  eten  van  het  geslachte  lam. 

Eerst  heeft  Jezus  dus  het  gewone  Pascha  geregeld  laten  afloopen.  Hij 
leefde  zoolang  hij  op  Golgotha  nog  niet  was  gestorven,  nog  altoos  onder 
de  wet  van  het  Oude  Verbond,  en  moest  die  wet  dus  houden  tot  het 
laatste  oogenblik  toe.  En  eerst  toen  die  eigenlijke  Paaschmaaltyd  geëindigd 
was,  en  het  toe  was  gekomen  aan  de  ceremoniën,  die  bij  de  latere  Joden 
op  den  eigenlijken  Paaschraaaltijd  volgden,  toen  eerst  heeft  Jezus  het  brood 
en  den  wijn  genomen  en  het  heilig  Avondmaal  ingesteld.  De  gang  van 
zulk  een  Paaschviering  toch  was  in  de  dagen  van  Jezus  ongeveer  de  vol- 
gende. Men  ging  op  naar  Jeruzalem  en  zocht  dan  bij  vrienden  en  magen, 
of  ook  door  huur  een  zaal  of  localiteit  meester  te  worden,  waar  men  het 
Pascha  vieren  zou.  Dan  kocht  men  een  lam  van  de  vele  herders  die  daar- 
toe naar  Jeruzalem  waren  opgegaan.  Met  dit  lam  ging  men  naar  den 
voorhof  des  tempels,  waar  het  geslacht  wierd  in  bijzijn  der  Levieten,  die 
met  gouden  schalen  gereed  stonden,  om  het  bloed  van  de  geslachte  lam- 
meren op  te  vangen,  en  dit  van  hand  tot  hand  over  te  geven,  tot  het 
uit  kon  gegoten  bij  het  altaar.  Na  afloop  dezer  plechtigheid  wierd  het  lam 
dan  huiswaarts  gedragen  en  gebraden,  zoodat  het  gereed  was  op  de  ure 
waarop  de  maaltijd  begon.  Was  men  nu  aangezeten,  dan  ving  men  aan 
met  eerst  een  beker  te  vullen,  en  dien  te  laten  rondgaan;  waarbij  dan 
een  dankzegging  tot  God  wierd  gedaan.  Na  afloop  van  deze  eerste  plech- 
tigheid wierden  bittere  kruiden  opgezet  met  een  schotel  moes,  waarin  die 
kruiden  gedoopt,  en  daarna  genuttigd  wierden.  En  eerst  dan  kwam  het 
lam  zelf  op  den  disch,  verzeld  van  de  ongezuurde  broeden  en  de  Cherózeth 
en  de  Chagiga.  Was  dit  alles  opgezet;  dan  ging  weer  de  beker  rond; 
wierd  de  uittocht  uit  Egypte  door  den  huisvader  verhaald;  zong  men  lof; 
en  ging  dan  eindelijk  tot  het  eten  van  het  Lam  en  de  ongezuurde  brooden 
of  Mazzöth  over.  Daarop  zat  men  een  tijdlang  rustig  bijeen,  sprak  met 
elkander,  en  at  dan  wat  van  het  lam  nog  over  was,  dronk  nogmaals  een 
beker,  zong  lof  en  dankte,  en  besloot  den  disch  met  het  zingen  van  Psalm 
CXV-CXVm,  en  straks  van  Ps.  CXX-CXXXVn,  telkens  met  het  rondgaan 
van  een  beker  afgewisseld.  En  overmits  we  nu  weten,  dat  Jezus  met  zijn 
discipelen  den  lofzang  na  de  instelling  van  het  Avondmaal  gezongen  heeft, 


108  ZOND.   XXVIIL    HOOFDSTUK   VI. 


en  het  eten  van  het  Paaschlani  moet  zijn  voorafgaan,  ligt  het  vermoeden 
voor  de  hand,  dat  de  instelling  van  het  Avondmaal  heeft  plaats  gehad 
onder  het  rustig  aanzitten  tusschen  het  eerste  en  het  tweede  eten  van 
het  lam. 

Ge  ziet  dus  feitelijk  aan  den  Paaschdisch  het  Oude  Verbond  in  het 
Nieuwe  overgaan.  De  schaduwen  wijken  terug  en  de  volle  werkelijkheid 
der  verzoening  komt.  Het  lam,  dat  voor  het  Pascha  geslacht  was,  verliest 
zijn  beduidenis,  en  Jezus  wijst  op  zich  zelf  als  het  ware,  wezenlijke 
Paaschlam,  waarvan  zoo  straks  het  bloed  staat  vergoten  te  worden.  En 
het  Avondmaal  wordt  reeds  nu,  en  niet  pas  na  zijn  opstanding  ingesteld, 
omdat  deze  instelling  voor  zijn  jongeren  nogmaals  een  plechtige  profetie 
moest  zijn  van  hetgeen  op  Golgotha  te  gebeuren  stond.  Al  is  dus  het 
hoofdkarakter  van  het  heilig  Avondmaal  de  maaltijd,  en  wel  zeer  bepaal- 
delijk een  offermaal  in  de  heilige  plaatse,  toch  heeft  het  door  zijn  ont- 
leening aan  het  Joodsche  Pascha  een  nóg  bepaalder,  een  nóg  nader  om- 
schreven beteekenis  ontvangen.  Juist  hierdoor  is  het  een  offermaal  geworden 
waaraan  de  gedachtenis  kleeft  van  de  verlossing  uit  het  diensthuis  door 
het  bloed  dat  vergoten  wierd;  verlossing  nu  van  onder  den  geestelijken 
Pharao,  dewelke  is  Satan,  door  het  bloed  van  het  heilig  Godslam,  dat  de 
zonde  der  wereld  wegneemt. 


ZESDE  HOOFDSTUK. 


In    het  zweet  uws  aanschijns  zult  gij  biood  eten. 

Gen.  3:  19a. 


De  door  Christus  voor  het  heilig  Avondmaal  verordende  Teekenen  zijn 
Brood  en  Wijn.  Ook  hier  dus  is  evenals  by  den  heiligen  Doop  het  sacra- 
menteele  teeken  uit  de  natuur  genomen,  en  wel  uit  die  natuurlijke  din- 
gen, die  tot  de  meest  gewone  behooren.  Water,  brood  en  wijn  behoorden, 
althans  in  de  landen  waar  Jezus  optrad  en  waar  het  heilig  Avondmaal 
is  ingesteld,  tot  de  gewone  ingrediënten  van  elke  huishouding.  Zelfs  de 
arme  man  dronk  in  Israël  toch  wijn. 

Let  er  nu  op,  dat  de  Heere  geen  hoomvruchten  kiest,  en  ook  niet  die- 
renvleesch  neemt.  In  edel  ooft  zit  veel  rijker  poëzie  dan  in  een  stuk  brood 
en  een  tros  muskadeldruiven  maken  veel  rijker  effect  dan  een  kan  wijn. 
Toch    kiest    de    Heere    voor  dezen  geestelijken  maaltijd  niet  dat  poëtisch 


ZOND.   XXVIII.   HOOFDSTUK   VI.  109 

schoone  als  teeken,  maar  het  simpele  brood  en  den  gewonen  volksdrank. 
Dat  moet  zoo,  omdat  het  heilig  Avondmaal  niet  thuis  hoort  in  het  Para- 
dijs, waar  de  mensch  van  ooft  leefde,  maar  aangericht  wordt  in  de  be- 
deeling der  zonde,  waarvan  de  Almachtige  sprak  :  „In  het  zweet  uws 
aanschijns  zult  gij  brood  eten."  Brood  is  na  het  Paradijs  dus  het  gewone 
meest  algemeene  voedingsmiddel,  en  zoodanig  ook  in  het  heilig  Avond- 
maal. En  is  alzoo  door  brood  en  voeding  afgebeeld,  dan  komt  bij  dat 
brood  de  ivijn  om  de  verhooging  en  verheffing  des  levens  voor  te  stellen. 
Want  „wijn"  heeft,  naar  de  Schrift,  deze  bestemming,  dat  hij  het  hart 
verheugt,  de  gezonken  levensgeesten  weer  opheft,  en  daardoor  het  leven 
siert.  Waar  nu  Chritsus  gekomen  is,  niet  alleen  om  ons  geestelijk  leven 
te  voeden,  maar  ook  om  het  geestelijk  leven  uit  zijn  ingezonkenheid  oj) 
te  heffen,  komt  als  teeken,  naast  het  brood,  ook  de  wijn,  om  deze  ver- 
heffing en  verhooging  van  het  geestelijk  leven  af  te  beelden. 

Daarentegen  wordt  bij  het  heilig  Avondmaal  niet  evenals  bij  Israëls 
offermaal  vleesch  aangeboden.  En  ook  dit  verdient  onze  aandacht,  want 
op  de  Paaschtafel  stond  vleesch ;  het  vleesch  van  het  geslachte  lam.  Zelfs 
stond  dit  vleesch  van  het  geslachte  lam  op  die  tafel  als  afschaduwing 
van  het  sterven  van  Christus.  Daarom  mocht  er  geen  been  aan  gebroken 
worden.  Op  zich  zelf  zou  het  dus  zeer  voor  de  hand  hebben  gelegen,  zoo 
de  Heere  Jezus  meer  nog  dan  in  het  brood,  juist  in  het  vleesch  van  dat 
lam  een  teeken  van  zijn  lijden  en  sterven  had  gezien,  en  er  moet  dus  een 
reden  voor  zijn,  waarom  de  Heere  dit  vleesch  voorbij  ging  en  alleen  het 
brood  nam ;  en  dat  wel  op  een  oogenblik,  waarop  hij  ongetwijfeld  zelf, 
evenals  al  zijne  discipelen,  van  het  Paaschlam  had  gegeten. 

Dit  nu  hangt  saam  met  wat  we  van  de  Sacramenten  in  het  algemeen 
hebben  gezegd,  dat  ze  op  de  scheppingsordinantiën  teruggaan ;  en  in  die 
schepping  was  het  dier  niet  bestemd  om  door  den  mensch  gegeten  te  » 
worden.  Eigenlijk  zien  we  eerst  na  den  Zondvloed  het  vleeschgebruik  ge- 
wettigd. In  het  slachten  van  een  dier  ligt  altoos  iets  tegennatuurlijks. 
Men  moge  dit  niet  zoo  ontwaren  als  men  met  vleesch  bijna  nooit  anders 
kennis  maakt  dan  in  den  vorm  van  gebraden  vleesch  op  den  disch ;  maar 
men  merkt  dit  wel  terdege,  als  men  een  slachthuis  binnentreedt  of  toe- 
ziet als  allerlei  gevleugeld  gedierte  genioord  wordt.  En  wat  men  ook  van 
de  Vegetariërs  zegge,  toegegeven  moet  dat  zij  wel  terdege  in  onze  maat- 
schappij optreden,  om  dit  besef  van  het  gewelddadige,  dat  in  het  dooden 
van  elk  dier  ligt,  levendig  te  houden  en  weer  te  prikkelen.  Juist  om  dat 
gewelddadige  komt  het  geslachte  dier  dan  ook  in  de  offerande  voor,  en  vormt 
in  die  offerande  het  hoofdbestanddeel.  Er  wordt  ook  wel  koren,  ook  wel  brood, 
ook  wel  een  vlade  geofferd ;  maar  vooreerst  niet  in  alle  offeranden ;  en  ten  twee- 


110  ZOND.    XXVIII,    HOOFDSTUK    VI. 

de  neemt  toch  altoos  het  geslachte  dier  de  hoofdplaats  in  alle  offeranden 
van  den  eersten  rang ;  met  name  in  die  offeranden,  die  rechtstreeks  in 
rapport  staan  met  zonde  en  schuld.  Dan  spiegelt  zich  in  het  leven  van 
het  dier  het  verzondigde  leven  van  den  mensch  af;  en  in  die  offerande 
ziet  en  aanschouwt  de  offeraar,  hoe  zijn  eigen  leven  verbeurd  was ;  hoe 
zijn  eigen  bloed  waarin  zijn  ziele  is.  moet  vergoten  worden ;  en  hoe  de 
dood  is  de  bezoldiging  der  zonde. 

Zoo  was  dus  uiteraard  het  geslachte  dier,  en  bij  het  Pascha  bepaalde- 
lijk het  geslachte  lam  beeld  van  den  Christus  geworpen,  die  als  mensch 
plaatsbekleedend  voor  ons  in  den  dood  zou  gaan.  Maar  juist  daarom  kon 
dan  ook  het  vleesch  geen  sj^mbool  in  het  heilig  Avondmaal  worden,  om- 
dat door  Golgotha  de  afbeeldende  offerdienst  ten  einde  liep,  en  opging  in 
hem  die,  als  ons  Pascha,  en  als  het  Lam  dat  de  zonde  der  wereld  droeg, 
aan  het  kruis  zou  sterven.  Terwijl  dus  in  het  Oud-Testamentisch  Pascha 
het  lam  het  middelpunt  op  den  disch  vormt,  en  brood  on  w;jn  slechts 
bij  dat  lam  bijkwamen,  zoo  wordt  na  onder  liet  Nieuwe  Testamentj  de 
Christus  zelf  het  middelpunt  van  den  disch,  en  stelt  hij  brood  en  wijn 
niet  meer  in  betrekking  tot  het  Paaschlam,  maar  tot  zichzelf.  Hij  zelf 
is  dus  als  het  ongeziene  Lam  Gods  bij  elke  Avondmaalsbediening  tegen- 
woordig, gelijk  hij  tegenwoordig  was  bij  de  instelling  er  van  ;  en  brood  en 
wijn  komen  er  slechts  bij.  Een  punt  daarom  van  zoo  hoog  belang,  om- 
dat reeds  hierin  de  ontzaglijke  dwaling  uitkomt  èn  van  de  Eoomsche  èn 
van  de  Grieksche,  èn  ten  deele  ook  van  de  Luthersche  kerk,  die  den 
Christus  iyi  brood  en  wijn  zoeken,  in  stee  van  te  belijden,  dat  de  Christus 
als  het  ware  Paaschlam,  buiten  brood  en  wijn,  ongezien  en  geestelijk  aan- 
wezig is,  en  het  brood  en  den  wijn  slechts  met  zichzelven  in  betrekking 
stelt.  De  Luthersche  kerk  heeft  wel  beseft  dat  zulks  niet  zuiver  was,  en 
daarom,  de  tegenwoordigheid  des  Heeren  ook  bij  en  onde?'  de  teekenèn 
van  brood  en  wijn  beleden,  maar  door  te  zeggen,  dat  Christus  „bij,  onder 
en  in"  die  teekenen  gevonden  wierd,  verzuimde  ze  toch  de  grondfout  der 
Roomsche  en  Grieksche  kerk  uit  te  zuiveren. 

Hieruit  volgt  dat  het  recht  verstand  van  de  teekenen  in  het  heilig 
Avondmaal  geheel  afhangt  van  het  rechte  inzicht  in  de  verhouding  waarin 
de  Christus  dit  btood  en  dezen  wijn  tot  zichzelven  gesteld  heeft.  Ze  ver- 
vangen den  Christus  niet,  maar  rekenen  bij  den  Christus  bij;  juist zooals 
het  bij  de  instelling  van  het  heilig  Avondmaal  gezien  wierdj  onjuist  zoo- 
als het  onder  het  Oude  Testament  op  eiken  Paaschdisch  was  geweest. 
Op  eiken  Paaschdisch  stond  de  schotel  met  het  lam  in  het  midden,  en 
brood  en  wijn  stonden  daarnaast.  En  toen  Jezus  het  heilig  Avondmaal 
instelde,    zat    hij    daar   zelf   en  zijn  jongeren  zagen  en  hoorden  hem,  en 


ZOND.   XXVIII.    HOOFDSTUK   VI.  111 


het  brood  en  de  wijn  waren  deelen  van  den  disch,  die  er  slechts  bijkwa 
men.  Juist  wordt  de  lijn  van  het  heilig  Avondmaal  dus  alleen  dan  ge- 
trokken, zoo  ook  bij  ons  Avondmaal  de  Christus  zelf  tegenwoordig  is  als 
het  heilige  Godslam  dat  geslacht  wierd,  en  zoo  brood  en  wijn  bij  hem 
bijkomen,  op  hem  wijzen  en  van  hem  getuigen.  Doet  nu  de  Roomsche, 
Grieksche,  en  ten  deele  de  Luthersche  kerk  hieraan  te  kort,  door  de  pre- 
sentie van  Christus  in  het  broed  en  in  den  wyn  te  zoeken,  toch  dient 
eveneens  opgemerkt,  dat  ook  zij  het  heilig  Avondmaal  verkrachten,  die 
niets  dan  brood  en  wijn  zonder  den  Christus  hebben.  Evenmin  toch  als 
onder  het  Oude  Verbond  brood  en  wijn  zonder  Paaschlam  ooit  Pascha 
maakten,  evenmin  kan  er  ooit  onder  het  Nieuwe  Verbond  Avondmaal 
worden  gehouden,  zoo  er  niets  dan  brood  en  wijn  is,  en  zoo  de  Christus 
zelf  er  niet  bij  is.  Dan  toch  ontbreekt  er  het  Lam  Gods,  en  hebben  we 
wel  teekenen,  maar  geen  Avondmaal.  Men  zij  dus  onzerzijds  met  zijn 
bestrijding  van  Rome  zeer  voorzichtig.  Wie  toch  tegen  Rome  zich  op- 
maakt, terwijl  hij  zelf  een  Avondmaal  enkel  met  brood  en  wijn  viert, 
verliest  het;  en  dan  eerst  staat  ge  ook  tegenover  deze  dwaling  sterk, 
zoo  ge  zulk  een  viering  van  het  heilig  Avondmaal  bepleit,  waarbij  de 
Christus  persoonlijk,  zij  het  ook  ongezien,  zelf  tegenwoordig  is,  en  waar 
brood  en  wijn  bij  hem  als  het  eigenlijke  Lam  Gods  dat  geslacht  wierd 
bijkomen. 

Wat  nu  deze  betrekking  aangaat,  waarin  de  Christus  dit  brood  en  dezen 
wijn  tot  zich  zelven  geplaatst  heeft  hier  hebt  ge  wel  te  ondenscheiden 
tusschen  drieërlei  •  1^.  tusschen  wat  dit  brood  en  deze  wijn  op  zich  zelf 
van  den  Christus  afbeelden ;  20.  tusschen  wat  het  als  gebroken  brood  en 
vergoten  wijn  van  den  Christus  te  zeggen  heeft;  en  30.  tusschen  hetgeen 
het  als  gegeten  brood  en  gedronken  wijn  teekent  van  uwe  betrekking  tot 
den  Heiland. 

Worde  elke  dezer  drie  kortelijk  toegelicht. 

Met  het  oog  op  het  brood  heeft  Jezus  zelf  gezegd  :  „Ik  ben  het  brood 
des  levens",  en  van  den  wijn  :  „Ik  ben  de  ware  wijnstok".  Het  gaat  dus 
volstrekt  niet  aan,  om  gelijk  vele  uitleggers  deden,  Jezus'  sterke  uitspra- 
ken in  Johannes  VI  geheel  van  het  heilig  Avondmaal  af  te  scheiden.  Als 
Jezus  zegt :  „Ik  ben  het  brood  des  levens ;  indien  g\]  mijn  vleesch  niet 
eet  en  mijn  bloed  niet  drinkt,  zoo  hebt  gij  geen  leven  in  u  zelven;  want 
mijn  vleesch  is  waarlijk  spijs  en  mijn  bloed  is  waarlyk  drank ;  die  myn 
vleesch  eet  en  mijn  bloed  drinkt,  die  blijft  in  mijn  en  ik  in  hem",  —  dan 
gaat  zeker  feil  wie  deze  woorden  rechtstreeks  op  het  Avondmaal  laat  slaan, 
als   ware   hier   sprake   van   een    sacramenteel  in  zich  opnemen  van  den 


112  ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    VI. 

Christus ;  maar  vergist  zich  toch  evenzeer  wie  oordeeld,  dat  deze  uitspra- 
ken   niets   met    het    heilig    Avondmaal    uitstaande  hebben.  Dit  nu  merkt 
men    niet,    zoolang  men  by  het  Avondmaal  alleen  op  het  gebroken  brood 
en  den  vergoten  wijn  ziet,  want  daarvan  is  in  Johannes  VI,  althans  niet 
in  de  eerste  plaats,  sprake ;  maar  hiervoor  gaat  het  oog  aanstonds  open, 
zoo    men    bij    het    heilig    Avondmaal  in  de  eerste  plaats  vraagt  wat  het 
brood,    als    brood,  ook  nog  eer  het  gebroken  is  en  de  wijn  als  wijn,  ook 
nog  eer  hij  vergoten  is,  ons  van  den  Christus  te  zeggen  hebben.  Dan  toch 
blijkt  terstond,  dat  Jezus  zelf  voor  zijn  kerk  zijn  wil,  wat  brood  voor  het 
lichaam    is,    en    dat  het  brood  ook  als  zoodanig  in  het  Avondmaal  voor- 
komt. Geeft  nu  Jezus  in  Johannes  -VI  den  algemeenen  zin  aan,  waarin  wij 
die  voeding  onzer  zielen  door  hem  hebben  te  verstaan,  en  komt  hiervan 
in    het  heilig  Avondmaal  een  bepaalde  toepassing  voor,  dan  is  het  duide- 
lijk, hoe  Johannes  VI  ons  wel  terdege  helpt,  om  het  heilig  Avondmaal  te 
leeren    verstaan.    Ja,    we  gaan  verder.  Staat  eenmaal  vast,  dat  Johannes 
VI  den  algemeenen  zin  aanduidt  waarin  het  brood  ook  in  het  heilig  Avond- 
maal   is    op    te    vatten,    dan  zijn  we  lang  niet  vreemd  aan  de  gedachte, 
dat    de    Christus,    die    vooruit   wist,    dat  en  hoe  hij  zijn  Avondmaal  zou 
instellen,    bij    de    keuze    zijner    woorden    te  Kapernaüm  ook  wel  terdege 
aan  het  heilig  Avondmaal  gedacht  en  zich  daarnaar  gericht  heeft.  Alleen 
daaruit   toch    verklaart  het  zich,   dat  hij  in  Johannes  VI,  niet  enkel  van 
zijn    vleesch,   maar  ook  van  zijn  bloed  spreekt,  en  dit  bloed  laat  drinken; 
iets,    wat   bij   de  voeding  als  zoodanig  niet  voorkomt.  Wel  toch  laat  het 
zich  denken,  dat  men  in  het  vleesch,  dat  men  nuttigt,  ook  enkele  drop- 
pelen bloeds,  ongemerkt,  over  de  lippen  brengt,  maar  een  maaltijd  waar- 
bij   vleesch    gegeten    en   bloed   uit  den  beker  gedronken  ivierd,  ware  onder 
kanibalen    mogelijk,    maar   in  de  fijne  kieschheid,  waarmee  Jezus  steeds 
zijn    beelden    koos  ondenkbaar.  Met  opzicht  tot  Johannes  VI,  zouden  we 
dus  liefst  deze  meening  voorstaan  :  1^.  dat  het  niet  rechtstreeks  doelt  op 
het  sacramenteele  eten  van  den  Christus  en  het  drinken  van  zijn  bloed; 
maar   dat    het    2'J.    wel    terdege    die    algemeene  betrekking  tusschen  het 
brood    en   den  Christus  aanduidt,  waarop  ook  het  geheim  van  het  brood 
in  het  Avondmaal  gebaseerd  is ;  en  3o.  dat  de  woorden  waarin  Jezus  zich 
te  Kapernaüm  uitdrukt  alleen  daaruit  te  verklaren  zijn,  dat  hij  onder  het 
spreken  het  oog  óók  op  het  Avondmaal  had. 

Hierdoor  nu  wordt  de  beteekenis  van  het  brood  in  het  Avondmaal 
volkomen  verklaard.  Gij  eet  als  mensch  brood,  omdat  zonder  voeding  uw 
leven  bezwijken  zou ;  maar  als  ge  het  brood  gegeten  hebt,  sterkt  dat  uw 
leven  slechts  voor  een  oogenblik  ;  straks  komt  de  honger  weer;  en  hoe 
dikwijls  ge  dan  ook  het  nemen  van  dit  brood  hernieuwt,  eindelijk  moet 


ZOND.    XX VIII.    HOOFDSTUK    VI.  113 

g;j  het  tocli  opgeven  ;  en  eens  komt  de  ure  dat  het  brood  u  niet  meer 
helpt ;  maar  ge  sterft.  Dit  was  zelfs  met  het  manna  het  geval  geweest : 
„Uwe  vaderen  hebben  het  manna  in  de  woestijn  gegeten  en  zij  zijn  ge- 
storven." Aardsch  brood  baat  dus  slechts  voor  een  tijd  eii  in  schijn  ;  ive- 
zenlijke  hulpe  is  voor  u,  o  mensch,  bij  dit  aardsche  brood  niet  te  vinden. 
En  hoe  zou  dit  ook  kunnen  *?  Gij  staal  immers  verre  boven  het  planten- 
rijk,  en  hoe  zou  dan  een  vrucht  van  het  plantenrijk  uw  inzinkend  men- 
schelijk  leven  duurzaam  behoeden  kunnen  ?  Neen,  wat  u  alleen  redden 
kan  is  een  macht  en  kracht  van  meerde?'  dan  gij  zijt,  en  die  daarom  in 
staat  is  u  op  te  houden.  Daar  gij  nu  op  aarde  het  hoogste  schepsel  zijt, 
kan  de  aarde  u  deze  kracht  of  macht  niet  opleveren,  en  moet  dus  het 
brood  dat  waarlijk  redden  zal,  u  wel  uit  den  hemel  toekomen. 

Dat  onderwees  G-od  zijn  volk  symbolisch  in  de  woestijn,  door  hun  het 
manna,  d.  i.  een  uit  den  hemel  nederdalend  brood  te  geven.  Maar  Israël 
verstond  die  onderwijzing  niet.  Het  zag  dit  zinbeeldige  brood  voor  het 
echte  brood  aan,  en  zoo  stierven  ze  toch.  Maar  nu  komt  Jezus  en  zegt : 
Ik  ben  uit  den  hemel,  en  ik  ben  voor  u,  o  mensch,  dat  lüezenlijke  brood, 
dat  in  het  manna  slechts  afgeschaduwt  was:  „Ik  ben  dat  levende  brood 
dat  uit  den  hemel  is  nedergeda,ald  ;  zoo  iemand  van  dit  brood  eet  die  zal 
in  der  eeuwigheid  leven."  Zoo  blijft  er  dus  geen  zweem  zelfs  van  ondui- 
delijkheid meer  over.  Aardsch  brood  helpt  wel  om  de  vernielende  macht 
die  ons  wil  doen  verkwijnen  en  bezwijken,  tijdelijk  en  voor  een  wijle 
tegen  te  houden,  maar  op  den  duur  is  er  geen  baat  bij,  In  Christus  daar- 
entegen is  ons  een  hemelsche  kracht  geboden,  die  macht  heeft  om  de 
vernieling  die  ons  bezwijken  doet,  daadwerkelijk  te  stuiten,  te  overwinnen 
en  te  niet  te  doen,  met  het  heerlijk  gevolg,  dat  we  voor  eeuwig  aan  de 
macht  van  het  verderf  ontkomen. 

Dat  de  Christus,  en  niet  het  aardsche  brood,  dit  doel  treffen  kan,  ligt 
in  den  geestelijken  oorsprong  der  zonde.  School  de  zonde  in  het  vleesch, 
dan  kon  een  aardsch  brood  ons  redden.  Maar  zoo  is  het  niet.  De  zonde 
is  een  worm  die  in  de  ziel  knaagt  en  slechts  van  uit  de  ziel  ons  het 
lichaam  verzwakt  en  aantast.  Aardsch  brood  kan  dus  die  nadeelige  wer- 
king op  het  lichaam  wel  temperen,  maar  kan  nooit  de  ziel  voor  verster- 
ving bewaren.  Dat  kan  alleen  hij,  die  met  goddelijk  vermogen  onze  ziel 
zelve  ondersteunen  kan  ;  in  onze  ziel  zich  laat  opnemen ;  en  in  de  ziel 
zelve  een  steunpunt  des  levens  wil  worden.  Zoo  toch  doodt  hij  de  kiem 
van  de  vernieling  in  ons.  Zoo  redt  hij  ons  geestelijk  leven.  En  door  de 
redding  van  ons  geestelijk  leven  redt  hij  ten  slotte  ook  ons  lichaam,  en 
voert  het  op  tot  een  staat  van  heerlijkheid,  die  aardsch  brood  ons  nooit 
had    kunnen    schenken.    En    overmits   dit  nu  zonder  zijn  vleesch  wording 

E   VOTO   DORDR.    III.  8 


114  ZO^'D.   XXVIII.    HOOFDSTUK    VI. 


niet  had  kunnen  plaats  grijpen,  „zoo  is  hij  zelf  ons  vleesch  en  ons  bloed 
deelachtig  geworden,  opdat  hij  door  den  dood  te  niet  zou  doen  dengene 
die  het  geweld  des  doods  had,  namelijk  den  Duivel."  Vandaar  dat  er  zon- 
der „zijn  vleesch  en  bloed"  voor  ons  geen  gemeenschap  met  den  Middelaar 
is;  dat  hij  eerst  door  vleesch  en  bloed  aan  te  nemen  de  gestalte  verkreeg, 
waarin  hij  de  voeding  onzer  ziel  kon  tot  stand  brengen ;  en  dat  alzoo 
niet  de  Zone  Gods,  maar  eerst  de  i)i  vleesch  en  bloed  verschenen  Middelaar 
voor  ons  geworden  is,  wat  we  als  spijze  ten  eeuwigen  leven  behoeven. 
Van  den  wijn  hetzelfde  te  herhalen  ware  nutteloos.  Ook  de  wijn  toch  kan 
wel  een  tijdelijke  verheffing  van  onzen  geest  te  weeg  brengen  en  zoo 
vreugde  in  het  hart  brengen,  maar  slechts  voorbijgaande,  en,  helaas,  zoo 
licht  verleidende  tot  zonde.  De  aardsche  wijnstok  is  daardoor  van  het  ge- 
slacht van  de  kinderen  der  menschen  evenzeer  een  vloek  als  een  zegen 
geworden.  En  daarom  plaatst  Jezus  nu  tegenover  dien  aardschen  wijn- 
stok zichzelven,  als  de  echte  ware  wijnstok,  omdat  alleen  uit  hem  die 
levensverheuging  kan  worden  ingedronken,  die  metterdaad  heel  onzen 
persoon  als  mensch  verheft,  ons  troost,  en  maakt  dat  we  ons  over  den 
weedom  des  harten  henenzetten. 

Nu  echter  komt  in  de  tweede  plaats,  dit  brood  en  deze  wijn  in  het 
heilig  Avondmaal  niet  enkel  voor  als  zoodanig,  maar  in  een  bepaalde 
gestalte.  Het  brood  wordt  gebroken  en  de  wijn  wordt  vergoten.  Het  brood 
strekt  dus  ook  wel  tot  voeding  en  de  wijn  tot  verheuging;  maar  toch  op 
dat  gebroken  zijn  van  het  brood  en  dat  vergoten  zijn  van  den  wijn  valt  de 
nadruk.  Op  zich  zelf  had  ook  zonder  dat  breken  het  denkbeeld  van  den 
dood  reeds  in  het  brood  als  zoodanig  kunnen  verstaan  worden.  Brood 
komt  van  de  tarwekorrel,  en  deze  tarwekorrel  valt  in  de  aarde  en  sterft, 
om  vrucht  voort  te  brengen.  Is  de  tarwe  op  den  akker  gerijpt,  dan  komt 
ten  tweeden  male  het  beeld  des  doods  op,  als  de  maaier  uitgaat  en  de 
sikkel  in  de  halmen  wordt  geslagen,  en  de  gemaaide  halmen  het  hoofd 
buigen  en  neerzijgen.  En  als  daarna  het  koren  uit  de  airen  wordt  uitge- 
dorscht,  en  het  gedorschte  koren  in  den  molen  tot  meel  wordt  vermalen, 
vervolgt  het  beeld  der  verbrijzeling  en  des  doods  het  koren  tot  op  het 
oogenblik  dat  het  brood  wordt.  En  wel  is  dit  bij  den  wijn  niet  zoo  sterk, 
want  de  druif  groeit  aan  de  rank,  maar  ook  toch  de  druiventros  wordt, 
als  hij  rijp  is,  afgesneden,  en  komt  als  zoodanig  ook  in  de  Schrift  als 
beeld  des  doods  voor  (die  de  geesten  der  vorsten  als  druiven  afsnijdt, 
Ps.  LXXVI:  18).  En  is  hij  afgesneden,  dan  gaat  de  druiventros  in  den 
wijnpersbak  om  vertreden  en  verbrijzeld  te  worden,  en  zoo  eerst  ontstaat 
de  ivijn.  Zoo  in  het  brood  als  in  den  wijn  school  dus  het  beeld  des  doods 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK    VI.  115 

reeds   van    nature.    Doch'  hierop    wijst    de  Heere  ons  in  zijn  Avondmaal 
7iiet.  Neen,  hij  neemt  bij  het  Avondmaal  dat  brood  en  dien  wijn  gelijk  ze 
daar  op  den  disch  staan,  en  hij  neemt  ze  naar  het  gebruik,  dat  aan  dien 
disch  voor  brood  en  wijn  in  zwang  was.  Immers  dat  breken  van  het  brood 
was  niet  iets  opzettelijks,  wat  Jezus  nu  voor  het  eerst  of  wat  Jezus  alleen 
deed.    Elk    huisvader    brak  aan  den  Paaschdisch  de  Mazzuth,  die  men  nu 
nog  onder  den  naam  van  Joodsch  Paaschbrood  in  onze  groote  steden  zien 
kan.  Deze  groote,  platte,  ronde,  ongezuurde  broeden,  waren  er  op  aange- 
legd om  gebroken,  en  in  stukken  rondgedeeld  te  worden.  Snijden  kon  men 
ze   niet,   en    voor  één  persoon  was  zulk  een  brood  te  groot.  En  zoo  ook 
wierd  de  wijn  niet  toen  pas  door  Jezus,  maar  aan  eiken  Paaschdisch  ver- 
goten, doordien  uit  één  beker,  die  rondging,  allen  saam  dronken,  en  deze 
beker  tot  vijf  maal  gevuld  wierd.  Dit  herhaaldelijk  vullen  van  den  éénen 
groeten  beker,  te  midden  der  plechtige  stilte,  maakte  ook  door  het  ruischen 
van  den  wijn  indruk,  en  het  is  hierop  dat  Jezus  doelt,  als  hij  den  beker 
opneemt  en  daarbij  spreekt  van  „zijn  vergoten  bloed."  Heilige,  goddelijke 
eenvoud  is  dus  in  deze  instelling,  nog  veel  meer  dan  tvij  vermoeden,  die 
in    het   dagelijksch    leven  aan  geen  breken  van  het  brood,  noch  aan  dat 
plechtig  uitgieten  van  den  wijn  gewoon  zijn.  Maar  voor  de  discipelen,  die 
gedurig  het  brood  braken,  en  aan  die  plechtige  gieting  van  den  wijn  ge- 
woon   waren,   was  er  in  het  heilig  Avondmaal  letterlijk  niets  bijzonders. 
Alles  ging  geheel  gewoon  toe.  Alleen  maar,  toen  het  nu  aan  het  breken 
toekwam,    lei  Jezus  op  eenmaal  in  dat  gewone  broodbreken  een  peilloos 
diepe    beteekenis,    en    evenzoo    in  dat  gieten  van  den  wijn  in  den  beker 
een  nameloos  diepen  zin.  Nu  toch  wierp  hij  op  dat  brood  de  schaduw  van 
zijn  eigen  lichaam,  op  dat  breken  van  het  brood  de  schaduw  van  zijn  kruis, 
en    als    de    wijn    wordt  uitgegoten  doet  hij  ons  in  dat  uitgieten  van  den 
wijn    het    ruischen  hooren  van  zyn  bloed  dat  vergoten  wordt  voor  veler 
zonden. 

En  hierbij  komt  dan  nu  nog  in  de  derde  plaats,  dat  Jezus  dit  brood  en 
dezen  wijn  ronddeelt,  aan  zijn  jongeren  geeft  en  hun  gebiedt,  dat  ze  die 
zullen  eten  en  drinken.  Het  is  dus  ook  een  gegeten  brood  en  een  gedron- 
ken wijn,  waarop  gelet  moet,  want  eerst  in  dat  eten  en  drinken  wordt 
de  heilige  symboliek  voleind.  Eten  toch  of  drinken  is:  een  ons  eerst  vreemd 
bestanddeel  in  ons  opnemen,  en  nu  de  goddelijko  bewerking  ondergaan, 
dat  het  met  en  door  goddelijken  zegen  in  ons  eigen  vleesch  en  bloed  wordt 
omgezet.  „Die  mijn  vleesch  eet  en  mijn  bloed  drinkt,  die  blijft  in  mij  en 
ik  in  hem."  Hier  is  dus  een  heilige  teekening  van  de  allehnnigste  ge- 
meenschap, waarin  goddelijke  werking  óns  met  dien  Christus  en  den 
Christus    met  ons  brengt;  mits,  en  dit  worde  nooit  uit  het  oog  verloren 


116  ZOND.   XXVIII.    HOOFDSTUK   VIL 


niet  met  dien  Christus  in  het  afgetrokkene,  maar  met  den  Christus,  die 
vleesch  en  bloed  heeft,  d.  i.  met  den  Middelaar  na  zijn  vleeschwording;  en 
wel  met  den  Middelaar  die  zich  als  het  Lam  Gods  voor  ons  in  den  dood 
heeft  gegeven,  d.  w.  z.  met  hem  die  zijn  vleesch  voor  ors  breken,  zijn 
bloed  voor  ons  vergieten  liet. 

De  betrekking  waarin  de  Christus  bij  het  Avondmaal  dat  brood  en  de 
wijn  tot  zich  zei  ven  plaatst,  is  zoodoendedoorzichtbaar  als  glas  geworden. 

Hij  zelf  is  bij  dien  disch  het  Lam  Gods,  maar  hij  voegt  aan  zien  zelven 
brood  en  wijn  toe,  in  dezen  drieërlei  zin:  Ten  eerste  dat  in  dat  brood  en 
dien  wijn  zijn  beeld  ligt.  Hij  is  het  brood  des  levens  en  de  ware  wijn- 
T  stok.  Ten  andere  dat  in  het  breken  van  dat  brood  en  het  vergieten  van 
dien  wijn  het  beeld  van  zijn  sterven  ligt.  En  ten  derde  dat  het  eten  van 
dat  brood  en  het  drinken  van  dien  wijn  de  vereeniging  afbeeldt  en  de 
gemeenschap  afschaduwt,  waarin  hij  treedt  met  de  zijnen. 


ZEVENDE  HOOFDSTUK. 


Voorwaar,  ik  zeg  u,  dat  ik  niet  meer  zal  drinken 
van  de  vrucht  des  wijnstoks,  tot  op  dien  dag,  wan- 
neer ik  dezelve  nieuw  zal  drinken  in  het  koninkrijk 
Gods. 

Mare.  14:  25. 


Zoo  is  dan  de  instelling  van  het  heilig  Avondmaal  en  de  symboliek  der 
Teekenen  in  dit  Sacrament  genoegzaam  toegelicht,  zoodat  ons  eer  we 
met  de  XXIXste  Zondagsafdeeling  tot  de  Goddelijke  actie  in  dit  Sacrament 
overgaan,  nog  slechts  één  punt  ter  bespreking  rest,  om  alsdan  met  dit 
hoofdstuk  de  bespreking  van  de  XXVHIste  Zondagsafdeeling  ten  einde  te 
brengen.  Van  de  drie  Zondagsafdeehngen  toch,  die  onze  Heidelberger  aan  de 
bespreking  van  het  heilig  Avondmaal  wijdt,  behandelt  de  eerste  (XXVHI) 
'de  instelling  en  symboliek  van  het  Avondmaal,  de  ^i^eecZe  (XXIX)  de  actie 
die  van  God  en  Christuswege  in  dit  Sacrament  uitgaat,  en  de  dercZ^  (XXX) 
de  Mis  en  het  gebruik  van  het  Avondmaal.  Al  zijn  deze  Zondagsafdee- 
lingen  dus  breed  opgesteld  en  al  schijnen  ze  soms  ineen  te  vloeien,  toch 
doen  ze  dit  in  der  waarheid  niet,  mits  men  den  onderscheiden  inhoud 
van  elk  dezer  drie  Zondagen  maar  uit  elkander  wil  houden  en  niet 
verwart. 

De  splitsing  van  deze  drie  Zondagen  is  door  onze  opstellers  bedoeld  als 


ZOND.   XXVIII.    HOOFDSTUK   VIL  117 


splitsing  ter  afzonderlijke  bespreking  van  de  instelling,  van  de  werking  en 
van  het  gebruik  van  dit  Sacrament;  maar  zoo,  dat  ze  om  volledig  te  zijn, 
by  de  instelling  ook  de  symboliek,  en  bij  het  gebruik  ook  het  misbruik 
ter  sprake  brengen;  doch  voor  het  overige  loopt  de  indeeling  zuiver.  Bij 
Zondag  XXIX  moet  gehandeld  van  de  kracht  die  in  dit  Sacrament  als 
Sacrament  werkt.  En  bij  Zondag  XXX  is  gebruik  en  ynisbruik  aan  de 
orde. 

Indien  men  nu  op  deze  wijze  den  inhoud  van  deze  drie  Zondagsafdee- 
lingen  uit  elkaar  houdt,  zal  men  den  gedachtengang  van  de  opstellers, 
zonder  veel  moeite  kunnen  nagaan;  terwijl  ook  in  den  XXVIIIsten  Zondag 
zelven  de  75ste,  76ste  en  77ste  Vraag  even  geleidelijk  op  elkaar  volgen. 
Immers  in  Vraag  77  wordt  de  instelling  als  Goddelijke  ordinantie  aange- 
diend; terwijl  in  Vraag  75  was  aangeduid,  om  wat  reden  het  heilig  Avond- 
maal onder  de  Sacramenten  zij  te  rekenen;  en  in  Vraag  76  het  speciale 
karakter  van  dit  Sacrament  in  het  licht  wordt  gesteld.  Eerst  dus  wordt 
er  op  gewezen,  dat  ge  met  een  Sacrament  te  doen  hebt,  overmits  ook 
het  heilig  Avondmaal  u  „een  teeken  en  zegel"  is,  waardoor  ge  verzekerd 
wordt  van  uw  gemeenschap  aan  „Christus  en  dien  gekruist."  Dan  wordt, 
in  Vraag  76  aangetoond,  hoe  deze  verzekering  in  dit  Sacrament  toegaat. 
En  ten  slotte  wordt  u  in  Vraag  77  bewezen,  dat  het  Avondmaal  als  Sacra- 
m.ent,  van  goddelijken  oorsprong  is.  Daarop  volgt  dan  in  Zondag  XXIX 
eene  bespreking  van  de  Goddelijke  actie  in  dit  Sacrament;  en  dat  wel 
in  twee  Vragen  (78  en  79),  waarvan  de  eerste  u  zegt,  waarin  deze  Godde- 
lijke actie  niet  en  de  tweede  u  toont,  waarin  deze  Goddelijke  actie  wel 
bestaat.  En  eindelijk  komt  dan  Zondag  XXX,  die  uw  aandacht  eerst  be- 
paalt bij  het  misbruik  van  dit  Sacrament  in  de  Mis;  daarin  in  Vraag  81 
het  gebruik  van  dit  Sacrament  bespreekt;  en  eindelijk  in  Vraag  82,  opkomt 
tegen  de  verwaarloozing,  en  het  verschil  aanwijst  tusschen  het  goed  ge- 
bruik en  het  booze  misbruik,  dat  maar  al  te  zeer  insloop. 

Zooveel  ter  toelichting  van  den  loop  der  drie  Zondags-afdeelingen  over 
het  heilig  Avondmaal,  waaruit  blijkt,  dat  bij  dezen  eersten  Zondag  alleen 
nog  datgene  te  bespreken  is,  wat  met  opzicht  tot  de  insteUing  en  betee- 
kenis  van  het  heilig  Avondmaal  dusver  onbesproken  bleef.  En  dit  nu 
betreft  in  hoofdzaak  den  samenhang  die  tusschen  het  heilig  Avondmaal 
en  de  Toekomst  des  Heeren  bestaat. 

Gelijk  duidelijk  werd  aangeduid,  is  de  grondvorm  voor  het  heilig  Avond- 
maal ontleend  aan  den  gewonen  menschelijken  maaltijd,  die  door  Gods 
ordinantie,  in  de  schepping  zelve  van  's  menschen  natuur,  geboden  lag. 
Juist   daarom    echter,    omdat    de  maaltijd  geen  vinding  van  menschehjk 


118  ZOND.   XXVIIL   HOOFDSTUK    VIL 

practisch  vernuft,  maar  een  rechtstreekse h  uitvloeisel  van  Gods  schepping 
is,  ligt  er  in  dien  maaltijd  iets  ivezenlijks  en  onvergankelijks,  ook  al  is  het 
dat  wij  niet  in  staat  zijn  dit  onvergankelijke  in  het  denkbeeld  van  den 
maaltijd  los  te  maken  van  den  vorm,  waarin  wij  dien  kennen  en  gebruiken. 
Met  dit  blijvende  en  onvergankelijke  in  den  maaltijd  hangt  het  dan  ook  saam, 
at  de  Heilige  Schrift  ons  de  gelukzaligheid  des  hemels  meer  dan  eens 
in  het  beeld  van  een  maaltijd  toekent.  We  herinneren  slechts  aan  wat 
ge  in  Jesaia  XXV:  6  leest:  „En  de  Heere  der  heirscharen  zal  op  dezen  berg 
allen  volken  eenen  vetten  maaltijd  bereiden,  een  maaltijd  van  reinen 
wijn,  van  vet  vol  mergs,  van  reine  wijnen,  die  gezuiverd  zijn".  Waarbij 
voorts  verwezen  zij  naar  Matth.  VIII :  11;  „Velen  zullen  komen  van  Oosten 
en  Westen,  en  zullen  met  Abraham,  Izaak  en  Jakob  ««n^iï^en  in  het  konink- 
rijk Gods,"  En  om  niet  meer  te  noemen  naar  het  beeld  van  de  bruiloft, 
waarin  de  heerlijkheid,  die  ons  beidt,  herhaaldelijk  geteekend  wordt.  Toch 
mag  dit  niet  verstaan  van  een  maaltijd  in  aardse  hen  zin.  We  weten  toch 
dat  de  gezahgden  niet  eten  noch  drinken  in  eigenlijken  zin,  maar  als 
engelen  Gods  in  hemel  den  zijn ;  dat  de  „buik"  inhet  lichaam  der  heerlijkheid 
niet  meer  zijn  tegenwoordige  functie  zal  hebben,  want  dat  God  „beide 
den  buik  en  de  spijze  zal  te  niet  doen"  (1  Cor.  VI :  13) ;  en  ten  overvloede 
,,dat  vleesch  en  bloed",  die  door  de  spijzen  onderhouden  worden,  het  ko- 
ninkrijk van  God  niet  zullen  beërven.  Zoo  nu  echter  desniettemin  in  den 
staat  der  heerlijkheid  gedurig  gewezen  wordt,  op  het  aanzitten  aan  een 
maaltijd,  aan  een  bruiloft,  en  op  een  drinken  uit  den  stroom  des  levens 
en  een  eten  van  de  boomen,  die  in  het  Paradijs  van  God  zijn,  dan  blijkt 
hieruit,  dat  er  in  den  maaltijd  nog  een  diepere  gedachte  ligt,  die  het  ons 
niet  gelukt  van  den  tegenwoordigen  vorm  der  maaltijden  los  te  maken» 
maar  die  toch  met  ons  in  de  eeuwigheid  overgaat. 

Ge  moogt  toch  niet  zeggen:  „Dit  alles  is  slechts  beeldspraak".  Zoo  zoudt 
ge  wél  kunnen  spreken,  zoo  gij  zelf  de  wereld  en  die  wereld  de  men- 
schelijke  natuur  de  idéé  van  den  maaltijd  geschapen  hadt.  Dan  zoudt  ge 
kunnen  zeggen:  „God  heeft  in  zijn  Woord  de  beelden  voor  de  heerlijkheid 
des  hemels  aan  ons  taalgebruik  onlteend.  Maar  nu  dit  niet  zoo  is,  maar 
God  zelf  den  maaltijd  schiep,  en  dus  in  dien  maaltijd  zijn  eigen  godde- 
lijke gedachte  belichaamde,  nu  schikt  Hij  zich  niet  naar  uw  taalgebruik, 
maar  spreekt  zijn  eigen  taal  en  gebruikt  beelden,  die  Hij  zelf  uitgedacht 
en  verwezenlijkt  heeft.  En  waar  nu  de  Heilige  Schrift  ons  beide,  èn  het 
Sacrament  van  het  heilig  Avondmaal,  èn  de  eeuwige  heerlijkheid  in  het 
•  beeld  van  den  maaltijd  voor  oogen  stelt,  daar  ligt  het  vermoeden  voor 
de  hand  dat  in  het  heilig  Avondmaal  ook  een  heenwijzing  ligt  op  de 
toekomst    van  onzen  Heere  Jezus  Christus. 


ZOND.    XXVIIL    HOOFDSTUK    VIL  119 

Hierin  nu  worden  we  bevestigd,  door  wat  de  Heere  Jezus  zelf  bij  de 
instelling  van  het  heilig  Avondmaal  zoo  nadrukkelijk  verklaarde  t.  w., 
„dat  hij  niet  weer  drinken  zou  van  deze  vrucht  des  wijnstoks,  totdat 
hij  dezelve  nieuw  zou  drinken  in  het  koninkrijk  zijns  Vaders."  Al  ont- 
kennen we  toch  niet,  dat  deze  profetie  aanvankelijk  reeds  kan  vervuld 
zyn  na  Jezus'  opstanding  (hoewel  het  onzeker  is,  of  Jezus  toen  nog  wijn 
gedronken  heeft),  zoo  toonen  toch  deze  plechtige  woorden  reeds  door  hun 
majestueassen  klank,  dat  ei'  een  dieper  zin  in  lag;  en  nooit  zal  de  kerke 
Gods  met  de  verklaring  dezer  woorden  vrede  nemen,  tenzij  men  er  een 
profetie  in  leze,  die  doorgaat  tot  in  het  rijk  der  heerlijkheid;  en  dit  ..nieuw 
drinken  van  den  wijn  in  het  koninkrijk  Gods"  doet  slaan  op  de  hruüoft 
des  Lams.  Welke  in  dat  koninkrijk  der  hemelen  de  beteekenis  van  „de 
vrucht  des  wijnstoks"  zal  zijn,  en  wat  te  verstaan  zij  onder  het  .,nieuw" 
drinken  van  den  wijn,  is  ons  niet  geopenbaard,  en  zonder  openbaring 
voor  niemand  uit  te  maken.  We  missen  in  deze  bedeeling  eenvoudig  het 
orgaan,  om  ons  van  dat  rijk  der  heerlijkheid  een  juiste  voorstelling  te 
vormen.  Om  dat  te  kunnen  doen,  zal  men  zelf  eerst  in  het  lichaam  der 
heerlijkheid  moeten  zijn  opgestaan.  Alle  nadere  poging  tot  verklaring  lijdt 
hier  dus  schipbreuk,  en  het  verst  komt  nog  hij,  die  zich  zonder  meer 
met  de  eenvoudige  en  toch  zoo  rijke  beelden  der  Heilige  Schrift  verge- 
noegen laat.  Dan  tach  verliest  hij  zich  niet  in  gepeins  over  dingen,  die 
hier  beneden  toch  aan  zijn  kennis  en  inzicht  ontsnappen,  en  hou  It  slechts 
deze  waarheid  vast,  dat  het  heilig  Avondmaal  met  de  bruiloft  des  Lams 
in  tweeledig  verband  staat;  ten  eerste  in  zooverre  het  die  afschaduwd, 
en  ten  andere  in  zooverre  het  die  voorbereidt. 

Het  schaduwt  die  af;  want  het  heilig  Avondmaal  bedoelt  op  aarde  een 
maaltijd  aan  te  richten,  waarbij  Jezus  de  gastheer  is,  en  slechts  zijn  uit- 
verkorenen met  hem  aanzitten ;  en  wel  zulk  een  maaltijd,  waaraan  spijs 
en  drank  slechts  dragers  zijn  van  een  geestelijk  iets,  zoodat  dit  geeste- 
lijke en  niet  het  uitwendige  de  hoofdzaak  en  het  eigenlijke  is.  Deze  af- 
schaduwing valt  natuurlijk  geheel  weg,  zoo  men  de  tegenwoordigheid  van 
Christus  bij  het  Avondmaal  vallen  laat.  Dan  toch  zitten  er  alleen  de  ver- 
losten des  Heeren  aan,  en  het  spreekt  vanzelf,  dat  enkel  de  vrienden  des 
Bruidegoms  zonder  den  Bruidegom  geen  bruiloft  kunnen  afschaduwen. 
Maar  houdt  men  daarentegen,  gelijk  we  zoo  sterk  maanden,  onverbidde- 
lyk  vast  aan  de  voorstelling,  dat  Christus,  ongezien  en  onzienlijk,  bij  elk 
Avondmaal  tegenwoordig  is,  en  dat  eerst  door  die  ongeziene  tegenwoor- 
digheid de  schaduw  van  zijn  beeld  op  brood  en  wijn  valt,  dan  geeft 
metterdaad  het  heilig  Avondmaal  ons  een  beeld  in  het  klein  van  wat  de 
bruiloft  des  Lams  eens  zijn  zal,  én  door  het  opgaan  van  alle  zielsverlangen 


120  ZOND.   XXVIII.    HOOFDSTUK    VIL 


in  de  gemeenschap  met  Christus;  én  door  den  vrede  en  de  rust  waarin 
allen  saam  om  den  Heere  als  het  middelpunt  van  aller  hart  vereenigd 
zijn:  én  door  het  geestelijke,  en  toch  weer  ook  uitwendig  karakter  van 
dezen  disch.  Ook  in  1  Corinthe  worden  we  op  dien  saamhang  tusschen 
het    Avondmaal    en  de  Toekomst  des  Heeren  nogmaals  gewezen,  als  het 

<-  heet:  „Gedenkt  den  dood  des  Heeren  totdat  Hij  komt''  Dan  eerst  als  hij 
komt,  en  door  die  komst  ook  deze  schaduwachtige  profetie  in  haar  ver- 
vulling overgaat,  znl  er  voor  het  Sacrament  van  het  Avondmaal  geen 
plaatse  meer  zijn,  en  het  Avondmaal  overgaan  in  de  bruiloft  zelf,  die  het 
had  afgeschaduwd.  En  evenzoo  bereidt  het  heilig  Avondmaal  die  bruiloft 
van  het  Lam  voor,  want  het  is  een  voorsmaak  van  die  bruiloft,  die  ons 
reeds  nu  gegund  wordt,  waardoor  we  bewerkt  en  in  ons  geloof  gesterkt 
worden,  ja  waardoor  we  nu  reeds  gewend  worden  aan  die  geestelijke  ge- 
meenschap met  onzen  Heiland  en  aan  het  broederlijk  verkeer  met  broe- 
deren, ook  met  dezulken  die  we  in  de  menschelijke  maatschappij  nauwlijks 
hadden  gekend.  En  zoo  strekt  zich  dan  het  heilig  Avondmaal  uit  van  de 
Schepping  waarin  het  zijn  eerste  vezelen  droef  tot  aan  de  Toekomst  des 
Heeren  Jezus,  waarmee  de  nieuwe  Schepping  zal  ingaan,  en  juist  daardoor 
is  het  Sacrament  van  het  heilig  Avondmaal,  zoo  ge  wilt,  een  geheel  ge- 
concentreerde vertooning  van  heel  uw  Christelijke  belijdenis.  Al  wat  in 
de  Xn  Geloofsartikelen  uiteenvalt,  ligt  in  het  Sacrament  van  het  heilig 
Avondmaal  als  voor  uw  oogen  in  heilig  perspectief  geteekend.  Het  is  er 
>^  niet  in  uitgesproken,  maar  zoo  ge  de  gouden  draden  van  uw  heilige  be- 
lijdenis tot  één  prachtig  kunstgeheel  ineen  wilt  zien  gestrengeld,  ga  dan 
waar  het  heihg  Avondmaal  bediend  wordt;  en,  zoo  ge  daarbij  in  stilte 
uw  geloofsartikelen  bij  u  zelven  herhaalt,  zult  gij  zelf  bevinden,  dat  geen 
dier  heilige  draden  in  dit  schoone  kunstweefsel  wordt  gemist.  Er  is  uw 
schepping;  er  is  uw  zonde;  er  is  uw  Verlosser;  er  is  zijn  kruis;  er  is  uw 
geloof  oni  hem  aan  te  nemen;  er  is  het  beeld  der  kerk  in  het  klein;  er 
is  de  profetie  van  zijn  toekomst,  van  uw  opstanding  en  van  uw  eeuwige 
heerlijkheid.  En  zoo  zal  dit  heilig  Avondmaal,  dat  nu  voor  achttien  eeuwen 
wierd  ingesteld,  dan  ook  blijven  voortduren  tot  dat  het  Teeken  van  den 
Zoon  des  menschen  in  de  wolken  gezien  word.  Nu  reeds  achttien  eeuwen 

'  hield  het  stand,  en  hoe  ook  in  de  toekomst  vervolging  en  verdrukking 
voor  de  kerk  van  Christus  moge  aanstaande  zijn,  de  uitverkorenen  zullen 
niet  verleid,  Christus'  kerk  zal  niet  overweldigd  worden;  en  al  was  het 
dan  ook  in  slechts  kleinen  kring,  het  Sacrament  des  heiligen  Avondmaals 
zal  ter  gedachtenisse  van  Jezus'  dood  gevierd  blijven,  zoolang  er  menschen 
op  deze  aarde  wonen;  tot  eens  het  Maranatha,  omslaat  in  het  gejubel  van 
Gods    kinderen:  „Zie,  de  Heere  is  gekomen,  en  zijne  heiligen  met  hem!" 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK   VIL  121 


Nog  enkele  vraagstukken  van  ondergeschikt  belang  vorderen  ten  slotte 
een  korte  bespreking. 

Allereerst  de  vraag,  of  een  Sacrament  noodzakelijk  uit  slechts  één  teeken 
moet  bestaan.  Dit  is  zoo  in  den  Doop,  en  op  dien  grond  hebben  vele  god- 
geleerden in  de  middeleeuwen  staande  gehouden,  dat  ook  in  het  heilig 
Avondmaal  het  teeken  eenvoudig  moest  zijn,  en  niet  uit  twee  elementen 
kon  bestaan;  een  voorstelling  die  natuurlijk  samenhing  met  de  toen  allengs 
ingeslopen  practijk,  om  het  Sacrament  des  Avondmaals  zonder  den  wijn 
te  bedienen.  Bij  het  opdragen  van  de  Mis  wierd  dan  nog  wel  ook  de  wijn 
gebezigd,  maar  bij  het  communiceere  der  leekeii bediende  men  het  Avond- 
maal alleen  onder  het  teeken  van  het  brood.  Hierop  nu  dient  geantwoord 
dat  ons  nergens  een  regel  gegeven  is  waaruit  zou  zijn  af  te  leiden,  dat 
het  Sacrament  aan  de  eenheid  van  het  teeken  gebonden  zou  zijn,  en  dat 
bij  ontstentenis  van  dezen  regel,  alle  recht  ontbreekt  om  er  het  Sacra- 
ment naar  te  veranderen.  Geantwoord  dat  wij  het  Sacrament  hebben 
te  bedienen  gelijk  het  ingesteld  is,  en  dat  het  ingesteld  is  niet  met 
één  teeken,  maar  onder  de  beide  teekenen  van  brood  en  wijn.  En 
voorts  geantwoord,  dat  de  bewering,  dat  het  lichaan  het  bloed  in  zich  be- 
sluit, en  dat  derhalve  zoo  het  brood  het  lichaam  des  Heeren  is.  hier  ook 
het  tweede  teeken  in  besloten  ligt  volkomen  juist  is,  zoo  men  eenveran- 
dering van  het  brood  in  het  wezenlijk  lichaam  des  Heeren  aanneemt; 
maar  dat  dan  ook  juist  reeds  deze  gevolgtrekking  op  zich  zelf  de  onhoud- 
baarheid van  heel  dit  voorgeven  aantoont.  Ware  het  toch  zoo,  dat  Chris- 
tus bij  de  instelling  van  het  heilig  Avondmaal  bedoeld  had  te  zeggen,  dat 
in  dit  brood  als  zoodanig  zijn  eigen  lichaam  reeds  aanwezig  was,  dan  wa- 
re verbreking  van  dit  lichaam  niet  mogelijk  geweest,  zonder  dat  tegelijker 
tijd  de  uitgieting  van  zijn  bloed  daarin  lag  opgesloten.  Immers  het  lichaam 
van  Christus  is  niet  in  eigenlijken  zin  verbroken.  De  ledematen  zijn  hem 
niet  van  het  lijf  gerukt,  en  zelfs  na  zijn  sterven  is  hem  geen  been  ge- 
broken geworden.  De  verbreking  van  het  lichaam  had  dus  slechts  in  zoo- 
verre plaats,  als  er  bloedstorting  bij  voorkwam.  Zoo  zijn  dus  beide  begrip-  y 
pen,  de  verbreking  van  het  lichaam  en  de  vergieting  van  zijn  bloed  onaf- 
scheidelijk één.  En  ware  het  derhalve  Jezus  bedoeling  geweest,  om  van 
het  brood  zijn  wezenlijk  lichaam  te  maken;  en  alzoo  in  de  verbreking  van 
het  brood  zijn  vollen  dood  af  te  beelden :  zoo  zou  daarna  voor  een  opne- 
men van  den  drinkbeker  en  een  afzonderlijk  handelen  met  zijn  bloed  geen 
plaats  zijn  geweest.  Nu  Jezus  daarentegen  naast  de  breking  van  het 
brood  nog  afzonderlijk  de  vergieting  van  den  wijn  als  de  uitgieting  van 
zijn  bloed  plaatst,  zoo  volgt  hieruit  dat  de  vergieting  van  zijn  bloed  niet 
reeds    vooraf   in    de    breking  van  het  brood  kon  begrepen  zijn.  En  is  dit 


122  ZÖXD.    XXVIII.    HOOFDSTUK   VIL 

zoo,  was  in  de  breking  van  het  brood  niet  ook  tegelijk  de  uitgieting  van 
het  bloed  begrepen,  zoo  volgt  hieruit,  dat  ook  het  bloed  zelf  niet  in  het 
brood  kan  gesymboliseerd  zijn.  Zoo  ziet  dus  het  brood  alleen  op  het  vleesch 
van  het  lichaam,  en  de  wijn  alleen  op  het  bloed,  en  is  eerst  in  de  saam- 
voeging van  beide  teekenen  de  symbolische  afschaduwig  van  geheel  het 
lichaam  des  Heeren  gegeven.  Daarom  kan  noch  mag  men  met  één  teeken 
volstaan,  maar  moet  het  Sacrament  des  Avondsmaals  altoos  onder  beide 
teekenen  bediend  worden. 

Toch  ga  men  hierin  ook  weer  niet  te  ver,  als  ware  met  de  onderschei- 
ding tusschen  brood  en  wijn  een  anatomische  ontleding  van  het  lichaam 

•   des  Heeren  in  zijn  bestanddeelen  gesymboliseerd.  Alle  anatomische  voor- 

<  stelling  blijve  hier  verre.  Watinhet  Avondmaal  bedoc?lt  is,  de  voorstelling 
te  hulp  te  komen,  heizij  bij  de  herinnering,  hetzij  bij  de  verbeelding 
van  wat  op  Golgotha  plaats  greep.  Als  aan  een  uitgetogen  mensch  het 
leven  geweldadig  benomen  wordt,  g-eeft  het  lijk  ons  vleesch  en  bloed  te 
aanschouwen ;  het  witte  blanke  vleesch,  en  het  roode  bloed  in  hun  schrei- 
ende tegenstelling.  Niet  meer  het  bloed,  dat  in  het  lichaam  bruist,  om  het 
blank    der  huid  met  vurig  purper  te  doorgloeien;  maar  vleesch  en  bloed 

^  gescheiden,  uiteengerukt,  en  nu  dat  roode  bloed  het  blank  van  het  vleesch 
bezoedelend.  Eerst  in  die  tegenstelling  van  het  blank  en  rood,  en  in  hun 

T onnatuurlijke  bijeenvoeging  ligt  het  beeld  vanden  gewelddadigen  ^ooi\.l£,n 
wijl  nu  .Jezus'  bedoeling  was,  de  heugenis  van  dat  ontzettend  oogenblik, 
toen  hij  op  Golgotha  stierf,  te  bestendigen,  heeft  hij  in  brood  en  wijn  dat 
vleesch  en  dat  bloed  voor  ons  afgeschaduwd,  om,  juist  door  de  tegenstel- 
ling en  bijeenvoeging  van  die  beide  altoos  weer  den  indruk  van  zijn  ster- 
ven in  ons  te  vernieuwen  en  te  verlevendigen.  Omdat  brood  de  kleur  heeft 
.-<  van  het  vleesch  des  menschen,  en  het  bloed  een  gelijke  kleur  als  de  wijn 
daarom  wierden  brood  en  wijn  hier  onderscheiden  en  samengevoegd.  En 
te  meer  koos  de  Heere  Jezus  de  teekenen  van  brood  en  wijn,  omdat 
brood  evenals  het  vleesch  een  vaste  stof  is,  die  hierin  onderscheiden  is 
van  het  vloeibare  dat  aan  bloed  en  wijn  gemeen  is.  Terwijl  ton  slotte  nog 
zij  opgemerkt,  dat  brood  het  algemeen  door  God  verordende  voedingsmid- 
del, waaruit  het  vleesch  gevoed  wordt;  terwijl  omgekeerd  de  ivijn  in  nau- 
wer rapport  met  het  bloed,  treedt,  daardoor  sneller  zijn  werking  door  heel 
het  lichaam  doet  gevoelen.  Natuurlijk  niet  alsof  het  brood  niet  ook  ons 
bloed  zou  voeden,  en  alsof  ooit  anders  dan  uit  ons  bloed  de  voeding  aan 
het  vleesch  zou  toekomen,  maar  genomen  naar  de  nauwere  verwantschap, 
die  tusschen  deze  beide  deelen  van  ons  lichaam  en  deze  beide  elementen 
in  het  Avondmaal  onloochenbaar  is. 
Hiermee  hangt  de  quaestie  van  het  gezuurde  of  ongezuurde  brood  bij  het 


ZOND.    XXVIII.    HOOFDSTUK   VII.  123 


heilig  Avondmaal  dan  ook  rechtstreeks  samen.  Dat  het  brood  bij  het 
Pascha  ojjgezuurd  moest  zijn,  staat  vast,  en  ook  dat  Christus  zelf  zulk 
ongezuurd  brood  bij  de  instelling  van  het  heilig  Avondmaal  aan  zijn 
jongeren  heeft  uitgedeeld.  Hieruit  volgt  echter  nog  in  het  minst  niet,  dat 
deswege  zulk  brood  steeds  moet  gebezigd  worden.  Dit  zou  wel  zoo  zijn 
indien  hij  opzettelijk  dit  ongezuurde  brood  genomen,  of  op  dit  ongezuurde 
gewezen  had;  maar  is  niet  zoo,  nu  bij  eenvoudig  het  brood  nam,  dat  ge- 
reed lag  en  over  het  eigenaardig  of  bijzonder  karakter  van  dat  brood  geen 
woord  sprak.  Nu  toch  behoort  dat  ongezuurde  tot  den  ceremonieelen  dienst 
van  het  Oude  Testament,  die  met  Golgotha  vanzelf  wegviel ;  en  is  de  eenige 
eisch,  die  ons  gesteld  wordt,  dat  we  gewoon  brood,  zooals  het  voorhanden 
is,  bezigen  zullen.  Men  mag  dus  zoowel  gezuurd  als  ongezuurd  brood  bezigen 
mits  ge  maar  noch  aan  dat  gezuurde  noch  aan  dat  ongezuurde  eenige 
beteekenis  of  waardij  hecht.  Hetzelfde  geldt  van  den  wijn.  Jezus  heeft 
ongetwijfeld  „wijn  met  water  gemengd,"  gebezigd,  maar  hieruit  volgt  nog 
volstrekt  niet,  dat  ook  wij  bij  het  heilig  Avondmaal  (gelijk  de  Roomschen  ,^ 
zeggen)  water  in  den  wijn  mengen  moeten.  Er  zijn  landen,  en  Palestina 
hoort  er  toe,  waar  de  wijn  zoo  zwaar  en  gevuld  is,  dat  hij  altoos  met 
water  gedronken;  en  er  zijn  andere  landen,  gelijk  ten  onzent,  waar  men 
dunner  en  minder  zwaren  wijn  gebruikt,  en  er  niet  dan  bij  uitzondering 
water  in  mengt.  Ook  hierin  moet  dus  elk  land  zijn  eigen  gebruik  volgen 
In  landen  waar  men  buiten  het  Avondmaal  den  wijn  gemengd  pleegt  te 
drinken,  gebruike  men  gemengden  wijn  ook  bij  het  Avondmaal;  maar  in 
landen  waar  men  den  wijn  zoogoed  als  nooit  mengt,  zij  ong&mengde  wijn 
regel;  en  wel  niet  witte,  maar  zeer  bepaaldelijke  roode  wijn,  omdat  God 
het  bloed  niet  wit,  maar  rood  geschapen  heeft. 

En  wat  nu  eindelijk  de  vraag  betreft,  of  men,  in  gevallen  van  nood, 
ook  zonder  brood  en  zonder  wijn  Avondmaal  zou  kunnen  vieren,  zoo  heeft 
de  Christelijke  kerk  steeds  geoordeeld,  dat  de  genadewerking  van  den 
Christus  niet  verydeld  wordt  door  toevallige  en  van  onzen  wil  onafhan- 
kelijke ontstentenis  van  de  elementen;  en  dat,  waar  in  tijden  van  nood  of 
belegering  of  schipbreuk,  zulk  een  geval  zich  mocht  voordoen,  elk  anderv 
voedsel  het  brood  en  elke  andere  drank  den  wijn  vervangen  kan.  Waar 
echter  geen  onmogelijkheid  bestaat  om  de  elementen  van  brood  en  wijn 
te  erlangen;  en  slechts  traagheid  of  spaarzaamheid  in  het  spel  komt,  is 
uiteraard  het  gebruik  van  andere  elementen  niet  geoorloofd.  Evenmin  als 
geoorloofd  is,  wat  thans  enkele  teetotalers  van  Engelsche  herkomst  drijven 
die,  omdat  ze  beloofd  hebben,  zich  van  wijn  te  onthouden,  water  in  plaats 
van  wijn  bij  het  heilig  Avondmaal  bezigen.  Men  mag  eenvoudig  als  Chris- 
ten   geen    belofte    doen,  die  een   verbod  in  zich  sluit  om  het  Avondmaal 


124  ZOND.   XXVIII.   HOOFDSTUK   VIL 


des  Heeren  naar  zijn  instelling  te  bedienen  en  te  gebruiken.  En  ook  al 
had  men  bij  het  afleggen  van  zijn  gelofte,  dit  er  naar  zyn  intentie  inge- 
.  legd,  toch  zou  deze  intentie  voor  God  nimmer  gelden.  Niet  eigen  wilkeur, 
noch  eenige  theorie,  noch  eigen  geloften  en  verklaringen  maar  alleen  Gods 
Woord  geeft  ons  den  regel  aan,  hoe  het  Sacrament  bediend  moet,  en 
wee  hem,  die  dien  van  God  gegeven  regel  uit  geestelijke  overdrijving 
schendt. 


Z  o  N  D  A  G  S  A  F  D  E  E  L  I  N  G    XX I X. 


%>aag;  98.    Wordt  dan  uit  brood  en  wijn  het  wezenlijk  lichaam  en  bloed  van  Christus  ? 

Antwoord.  Neen;  maar  gelijkerwijs  het  water  in  den  Doop  niet  in  het  bloed  van  Chris- 
tus veranderd  wordt,  noch  de  afwassching  der  zonden  zelve  is  (waarvan  het  alleen 
een  Goddelijk  waarteeken  en  verzekering  is),  alzoo  wordt  ook  het  brood  in  het 
Nachtmaal  niet  het  lichaam  van  Christus  zelf,  hoewel  het  naar  den  aard  en  de 
eigenschap  der  Sacrament  en  het  lichaam  van  Christus  Jezus  genaamd  wordt. 

Vraag  99.  "Waarom  noemt  dan  Christus  het  brood  zijn  lichaam  en  den  drinkbeker  zijn 
bloed,  of  het  Nieuwe  Verbond  in  zijn  bloed,  en  Paulus  de  gemeenschap  des  lichaams 
en  bloeds  van  Christus  ? 

Antwoord.  Christus  spreekt  alzoo  niet  zonder  groote  oorzaak  :  namelijk  niet  alleen  om 
ons  daarmede  te  leeren,  dat,  gelijk  als  brood  en  wijn  dit  tijdelijk  leven  onderhouden 
alzoo  ook  zijn  gekruist  lichaam  en  zijn  vergoten  bloed  de  waarachtige  spijs  en  drank 
zijn,  waardoor  onze  zielen  ten  eeuwigen  leven  gevoed  worden;  maar  veelmeer 
om  ons  door  deze  zichtbare  teekenen  en  panden  te  verzekeren,  dat  wij  zoo  waar- 
achtiglijk  zijns  waren  lichaams  en  bloeds  door  de  werkinge  des  Heiligen  Geestes 
deelachtig  worden,  als  wij  deze  heilige  waarteekenen  met  den  lichamelij ken  mond 
tot  zijner  gedachtenis  ontvangen,  en  dat  al  zijn  lijden  en  gehoorzaamheid  zoo 
zekerlijk  onze  eigen  zij,  als  hadden  wij  zelven  in  onze  eigene  personen  alles  geleden 
en  Gode  voor  onze  zonden  genoeg  gedaan. 


EERSTE  HOOFDSTUK. 


Jezus  dan  zeide  tot  hen  :  Voorwaar,  voorwaar  zeg 
ik  ulieden:  tenzij  dat  gij  het  vleesch  des  Zoons  des 
menschen  eet,  en  zijn  bloed  drinkt,  zoo  hebt  gij 
geen  leven  in  u  zelven. 

Joh.  6:  53. 


In  de  zeven  hoofdstukken  van  de  28ste  Zondagsafdeeling  is  het  Sacrament 
van  het  heilig  Avondmaal  „als  een  door  God  ingesteld  teeken"  besproken. 
Thans  in  deze  tweede  reeks,  hoofdstukken  die  de  29ste  Zondagsafdeeling  gaat 
toelichten,  komt  niet  het  symbolische  teeken,  maar  de  Genadewerking  ter 
sprake,  die  Christus,  uit  de  hemelen,  door  dit  Sacrament  te  weeg  brengt. 


126  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    I. 

De  Catechismus  bespreekt  dit  gewichtig  vraagstuk  in  dier  voege,  dat  hij 
eerst  onderzoekt,  of  de  eertijds  algemeen  gangbare  meening  juist  zij,  dat 
namelijk  brood  en  vrijn  in  vleesch  en  "bloed  veranderd  zouden  woorden 
(Vr.  78).  En,  na  hierop  een  ontkennend  antwoord  te  hebben  gegeven,  on- 
derzoekt hij  dan  in  Vr.  79,  welke  genadewerking  dan  ivel  plaats 
grijpt- 
in de  eeuw  der  Hervorming  toch  vervulde  juist  dat  vraagstuk  de  geesten 
in  zulk  een  hooge  mate,  dat  alle  overige  verschillen  op  den  achtergrond 
geraakten,  en  de  onderscheiden  zienswijze  over  de  Sacramenten  ten  finale 
'de  kerken  op  aarde  rerdeelde  en  i)idee\de.  Tegenover  Rome  stonden  alle 
overige  kerken  om  „de  vervloekte  afgoderij  van  de  Mis" ;  van  de  Anabap- 
tisten scheidde  men  zich  om  de  verwerping  van  den  Kinderdoop:  en  de 
Luthersche  en  Gereformeerde  kerken  gingen  uiteen  op  het  stuk  van  het 
Avondmaal.  Alle  overige  geschillen  hadden  zich  ten  slotte  in  deze  practische 
vraagstukken,  waarmee  elk  geloovig  huisgezin  in  aanraking  kwam,  saam" 
getrokken.  Feitelijk  wierd  het  volk  des  Heeren  gesplitst  door  het  Sacrament. 
Juist  dit  echter  had  ten  gevolge,  dat  na  deze  overspanning  ontspanning 
en  slapheid  volgde,  en  zoo  is  het  geschied,  dat  allengs  een  zeer  laakbare 
onverschilligheid  omtrent  het  Sacrament  is  ingetreden,  die  in  den  aanvang 
dezer  eeuw  zóóver  ging,  dat  men  zich  vroolijk  maakteover  de  kleinzielig- 
heid onzer  vaderen,  die  zich  in  zoo  nietsbeduidende  haarkloverijen,  rakende 
het  Sacrament  konden  verliezen. 

Thans  echter  is  hierin  een  merkbare  keer  ten  goede  gekomen.  De  prijs 
stelling  op  het  Sacrament  nam  toe.  Men  begon  weer  in  te  zien,  dat 
metterdaad  in  het  Sacrament  heel  onze  Christelijke  belijdenis,  als  in  een 
'heilig  middelpunt,  ligt  saamgeplooid,  en  zoo  door  het  optreden  van  de 
Baptisten  in  zake  den  Doop,  als  door  het  Puseyisme  in  zake  het  Avond- 
maal, wierden  de  Christelijke  kerken  haars  ondanks  genoodzaakt, 
weer  op  het  Sacrament  terug  te  gaan,  en  zich  nogmaals  rekenschap  te 
geven  van  de  waarde,  die  zij  aan  het  Sacrament  te  hechten  hadden. 

Hierbij  nu  kwam  alles  aan  op  de  vraag,  of  er  een  genadewerk  aan  het 
Sacrament  verbonden  was,  en  zoo  ja,  welke.  Juist  dus  het  onderwerp  van 
deze  Zondagsafdeeling.  En  te  dezen  opzichte  nu  staat  vierderlei  overtui- 
ging tegenover  elkander,  die  nog  altoos  aan  de  namen  Rome,  Luther 
Zwingli  en  Calvijn  verbonden  zijn.  Rome  leert  dat  uit  brood  en  wijn  het 
werkelijk  lichaam  en  bloed  des  Heeren  wordt.  Luther  leerde  in  zijn  laat- 
ste periode,,  en  de  Luthersche  kerk  met  hem,  dat  het  lichaam  van  Chris- 
tus in,  bij  en  onder  de  teekenen  van  het  Avondmaal  genoten  wordt 
Zwingli  ontkent,  dat  er  bij  of  onder  het  Avondmaal  eenige  buitengewone 
genadewerking   plaats   grijpt.    En    Calvijn    sprak    de   overtuiging  uit,  dat 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    I.  127 

Christus  uit  den  hemel  door  zijnen  Heiligen  Geest  de  zielen  der  geloovi- 
gen  met  zich  zelven  voedt. 

Zvvingli   wijkt   dus  het  verst  af,  in  zooverre  hij  alle  genadewerking  in 
buitengewonen    zin   ontkent,  en  hierdoor  tegen  Rome,  Luther  en  Calvijn 
komt  over  te  staan.  Ja,  men  kan  zeggen,  dat  Zwingli  eigenlijk  alle  Sacra- 
ment als  zoodanig,  loochende.  Naar  Zwingli's  oorspronkelijke  voorstelling, 
verkoor    God    de   zijnen    uit ;    zeker   te  weten  dat  men  uitverkoren  was, 
heette  bij  hem  geloof;  dit  geloof  moest  zich  openbaren  in  de  werken  ;  en 
tot  deze  werken  behoorde  ook  het  Sacrament ;  een  plechtigheid  waarin  al- 
zoo    naar   zijn   eigen    duidelijke   uitspraak,   niet  God  iets  voor  ons,  maar 
wij    iets   voor    God  deden.  Niet  God,  maar  de  mensch  was  in  het  Sacra- 
ment  de    werkende  persoon.  Men  ontving  niets  in  het  Sacrament,  maar 
kwam    er   zijn    plicht   vervullen,    en    zijn    geloof  betuigen.  En  wel  heeft 
Zwingli  later  in  zijn  brief  aan  Frans  I  toegegeven,  dat  het  heilig  Avond- 
maal het  geloof  sterkte,  maar  hij  gaf  dit  alleen  in  dien  zin  toe,  dat  de  tee- 
kenen van  het  heilig  Avondmaal  onze  zinnen  op  heilige  wyze  bezig  hielden. 
waar  ze  anders  licht  met  zondige  gedachten  konden  vervuld  worden.  In 
de  Hervormingseeuw  drukte  men  dit  niet  onjuist  uit,  door  te  zeggen,  dat 
Zwingli  in  de  Sacramenteele  bestanddeelen  slechts  nuda  signa  zag,  d.  w.  z. 
niets  dan  een  teeken.  En  metterdaad,  welke  moeite  Zwmgli  zich  ook  ge- 
geven   moge    hebben,   om  kerkelijk  het  heilig  Avondmaal  toch  in  eere  te 
houden,  het  feit  stond  nu  eenmaal  vast,  dat  het  voor  hem  ö'ee>i  Sacrament 
meer  was ;  dat  er  alzoo  geen  Sacramenteele  kracht  van  uitging  op  de  ziel ; 
en  dat  het  uit  dien  hoofde  feitelijk  op  één  lijn  kwam  te  staan,  met  aller- 
lei andere    verschijnselen  die  een  stichtelijken  indruk  op  ons  kunnen  ma- 
ken,  zooals    het   firmament,  een  sterfbed,  een  biddend  kind,  en  wat  dies 
meer  zij. 

Het  zou  dan  ook  bijna  onnoodig  zijn  op  deze  platte  en  matte  Zwingli- 
aansche  zienswijze  nog  de  aandacht  te  vestigen,  indien  niet  ook  hier  te 
lande  van  oudsher  soortgelijke  meening  was  voorgestaan.  Er  is  èn  in  de 
Nederlandsche  nationaliteit  een  karaktertrek  die  sterke  verwantschap 
toont,  en  het  best  kan  omschreven,  als  te  geringe  dorst  naar  het  ideaal. 
Niet  alsof  in  tijden  van  hooge  spanning  der  geesten  ook  de  Zwitsers  en 
Hollanders  niet  bezield  kunnen  worden.  Dit  leert  ons  de  historie  wel  an-  -^ 
ders ;  en  ook  heeft  het  noch  in  Zwitserland  noch  in  ons  land  ooit  aan 
ideale  persoonlijkheden  ontbroken.  Denk  slechts  aan  Bilderdijk  en  Da 
Costa.  Maar  dit  neemt  niet  weg,  dat  er  toch  in  beider  nationaliteit,  als 
zoodanig,  iets  plats,  iets  gelijkvloersch  ligt,  dat  ge  noch  bij  de  Italianen, 
noch  bij  den  Franschman,  noch  bij  den  Duitscher,  noch  bij  den  Engelsch- 


128  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK   I. 


man  in  die  mate  aantreft.  Ons  kleeft  de  neiging  aan,  om  met  ons  ge- 
woon nuchter  verstand  alles  te  willen  inzien,  on  wat  in  het  kader  van 
dat  nuchtere  verstand  niet  te  wel  past,  te  belachen  of  te  loochenen.  Van- 
daar dat  zelfs  het  ongeloof  van  den  gewonen  burgerman  ten  onzent  een 
zoo  veel  onverkwikkelijker  karakter  draagt  dan  bij  onze  naburen  te  land 
en  over  zee.  En  dit  nu  was  oorzaak,  dat,  zonder  afspraa,k,  èn  in  Zwit- 
serland èn  in  ons  land,  een  even  nuchtere  en  gelijkvloersche  opvatting 
van  het  Sacrament  ingang  vond,  die  er  nog  bij  duizenden  inzit  en  die 
nog  in  het  laatste  decennie  in  Prof.  Doedes  van  Utrecht  haar  tolk  vond. 
Wel  was  deze  platte,  matte  opvatting  ten  opzichte  van  het  heilig  Avond- 
maal nog  niet  zoo  diep  doorgedrongen ;  maar  het  terrein  van  den  heili- 
gen Doop  had  ze  bijna  geheel  veroverd ;  zoo  zelfs  dat  er  niet  weinige 
predikanten  zijn  geweest,  die,  toen  nu  allengs  de  Gereformeerde  belijde- 
nis van  den  heiligen  Doop  weer  uiteen  wierd  gezet,  hier  zoo  vreemd  te- 
genover stonden,  dat  ze  waanden  met  een  particuliere  liefhebberij  van 
den  schrijver  te  doen  te  hebben,  en  eerst  door  de  reeks  getuigen  van  onze 
uitnemendste  theologen  tot  hun  verbazing  merkten,  hoe  door  en  door 
ongereformeerd  zij  zelven  jaren  lang  in  dit  stuk  gestaan  hadden. 

Ook  ten  opzichte  van  het  heilig  Avondmaal  zij  daarom  van  meet  af 
wel  en  duidelijk  uitgesproken,  dat  ook  door  ons  de  Zwingliaansche  theorie 
van  het  Avondmaal  bewust  en  beslist  verworpen  wordt ;  eenvoudig  wijl 
de  opvatting  van  Zwingli  ons  op  verlies  van  het  Sacrament  zelf  zou  te 
staan  komen. 

In  verband  hiermee  lette  men  er  op,  dat  onder  het  antwoord  op  Vraag 
78  verwezen  wordt  naar  Schriftuurplaatsen  als  Tit.  III:  5  en  Petr.  III: 
21 ;  plaatsen  waarin  niets  omtrent  het  heilig  Avondmaal  staat  te  lezen, 
maar  wel  iets  omtrent  den  heiligen  Doop.  Denk  echter  daarom  niet  dat 
dit  een  vergissing  is,  en  kom  niet  met  uw  potlood,  om  deze  plaatsen 
door  te  schrappen.  Immers  1  Petr.  III :  21  wordt  aangehaald,  om  u  te 
herinneren,  dat  volgens  de  Heilige  Schrift,  het  Sacrament  van  den  Doop 
niet  slechts  iets  afbeeldt  en  vertoont,  maar  ook  iets  doet.  Immers  de 
-  apostel  Petrus  zegt,  dat  de  heilige  Doop  „ons  nu  ook  behoudt."  En  evenzoo 
wordt  op  Tit.  III:  5  gewezen,  waar  de  apostel  betuigt  „dat  Hy  on^  zalig 
maakt  door  het  bad  der  wedergeboorte".  Blijkt  hieruit  nu,  dat  het  ééne 
Sacrament,  de  heihge  Doop,  niet  slechts  iets  afschaduwt  en  verzinnebeeld, 
maar  ook  een  genadewerking  in  zich  draagt,  waardoor  het  iets  doet,  iets 
te  iveeg  brengt,  iets  uitwerkt;  en  wel  een  zoodanig  iets,  dat  ons  behoudt 
en  zalig  maakt ;  dan  is  het  hiermee  uitgemaakt,  dat  zulk  een  genadewer- 
king van  het  wezen  van  het  Sacrament  onafscheidelijk  is,  en  alzoo  ook 
bij    het   heilig    Avondmaal  moet  worden  beleden.  Geheel  in  gelijken  zin. 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    I.  129 


als  waarin  Ef.  V :  26  zégt,  dat  Christus  zijn  kerk  „gereinigd  heeft  met 
het  bad  des  waters  door  het  Woord".  Er  werd  dus  zeer  terecht  naar  deze 
plaatsen  verwezen,  ook  om  duidelijk  te  doen  uitkomen,  hoe  God  ons  in 
den  Doop  niet  maar  enkel  „een  bloot  teeken"  voor  oogen  stelt,  maar  ook 
op  het  oogenblik  de  daad  doet  van  ons  door  dit  teeken  iets  te  verzekeren. 
En  overmits  nu  Doop  en  Avondmaal  voor  onze  Catechismusopstellers  on- 
der één  gezichtspunt  vallen,  protesteeren  ze  wel  ten  ernstigste  tegen 
Rome's  meening,  alsof  de  kracht  dier  genadewerking  in  de  elementen  van 
water,  brood  en  wijn  zelven  zou  liggen ;  maar  houden  niet  te  min  het 
feit,  dat  er  een  Sacramenteele  genadewerking  is,  strikt  vast.  Tegenover 
Zwingli  plaatsen  dus  de  Gereformeerden  zich  naast  Rome,  Luther  en 
Calvijn,  om,  zij  het  ook  op  zeer  onderscheidene  wijzen,  aan  een  Godde- 
lijke genadewerking  bij  het  Sacrament  vast  te  houden.  Wie  met  Zwingli 
staande  houdt,  dat  er  bij  Doop  en  Avondmaal  wel  een  handeling  van  den 
geloovige  ter  eere  Gods,  maar  niet,  en  wel  ten  principale,  een  daad  Gods 
ten  goede  van  den  geloovige  plaats  grijpt,  hoort  niet  bij  ons ;  met  zulk 
een  kunnen  we  saam  geen  kerk  houden  ;  en  diens  plaats  is  veeleer  bij  de 
volgelingen  van  Soci^jn,  ook  in  hun  19de  eeuwsche  gehalte. 

Evenwel,  al  geven  we  voetstoots  toe,  dat  er  in  de  Avondmaalsleer  van 
de  Roomsche  en  Luthersche  kerk  meer  waarheid  schuilt  dan  in  Zwingli's 
voorstelling,  toch  kunnen  de  Gereformeerden  noch  met  Rome  noch  met 
Luther  meegaan. 

Over  Rome's  gevoelen  sta  hier  slechts  een  kort  woord,  omdat  bij  de 
80ste  Vraag  over  „de  Paapsche  Mis"  deze  zijde  der  quaestie  vanzelf  broe- 
der ter  sprake  komt.  Voorshands  zij  het  genoeg  er  op  te  wijzen,  dat 
Rome  zeer  zeker  een  Goddelijke  genadewerking  in  en  door  het  Sacrament 
erkent,  maar  nochtans  hierin  van  de  rechte  lijn  afboog,  dat  het  deze 
genadewerking  door  het  uiterlijk  Sacrament  zelf  liet  tot  stand  komen.  In 
de  Roomsche  Communie  ontvangt  men,  volgens  de  Roomsche  kerkleer, 
de  genadewerking  als  een  kracht  die  in  den  ouwel  inzit;  en  wel  zoo  inzit 
dat  het  brood  zelf  wordt  geacht  veranderd  te  zijn  in  het  lichaam  van 
Christus.  De  genadewerking  wordt  dus  geacht  hierin  te  bestaan,  dat  God 
door  zijn  almacht  ons  voedt  met  Christus.  Daartoe  doet  God  een  Sacra- 
menteel wonder.  Dat  Sacramenteele  wonder  bestaat  hierin,  dat  men  wel 
waant  een  stuk  brood  te  zien,  maar  dat  dit  brood  het  lichaam  van  Chris- 
tus zelf  is;  zoodat  men  alsnu  de  genadewerking  zich  toeeigent,  door  dat 
brood  in  den  mond  te  nemen  en  te  nuttigen.  Gevolg  waarvan  is,  dat  wie 
communiceert  op  de  wijze,  gelijk  zulks  behoort,  met  Christus  innerlijk 
gevoed  wordt.  Maar  die  Christus,  waarmee  hij  gevoed  en  innerlijk  gesterkt 

E   VOTO    DORDR.    III.  o 


130  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    I. 


wordt,  komt  hem  toe  niet  langs  geestelijken  weg  of  door  een  inwerking 
op  zijn  ziel,  maar  in  dat  brood  en  door  een  eten  met  den  mond.  En  w^el 
hebben  de  groote  Scholastieken  dit  met  allerlei  beelden  aannemelijk  zoe- 
ken te  maken,  b.  v.  door  te  zeggen  dat  het  brood  zooveel  als  de  beker 
is.  waarin  het  vocht  der  genade  wordt  ingeschonken;  of  gelijk  Thomas 
van  Aquino  zegt,  dat  het  is  als  de  magnetische  kracht  die  op  een  gegeven 
oogenblik  in  ijzer  kan  schuilen;  maar  alle  deze  beelden  nemen  het  feit 
niet  weg,  dat,  naar  luid  der  Roomsche  kerkleer,  bij  het  Avondmaal  een 
Goddelijk  wonder  plaats  grijpt,  waardoor  het  brood  in  het  lichaam  van 
Christus  veranderd  wordt,  en  dit  veranderde  brood,  nu  mondeling  gegeten 
zijnde,  iets  van  den  Christus  in  den  geloovige  inbrengt.  Dit  noemt  men 
de  Transsubstantiatie,  wat  zeggen  wil:  verandering  door  overgang  van 
zelfstandigheid ;  omdat  het  inhoudt,  dat  de  zelfstandigheid  van  het  brood  ver- 
anderd w^ordt  en  overgaat  in  de  zelfstandigheid  van  het  lichaam  van  Christus. 

ïoen  nu  Luther  in  1517  tegen  de  Roomsche  hiërarchie  den  strijd  aan- 
bond, dacht  hij  er  nog  niet  aan,  aanstonds  met  deze  geheele  voorstelling 
te  breken.  Zelfs  bezigde  hij  aanvankelijk  nog  allerlei  uitdrukkingen,  die 
sterk  aan  de  Roomsche  transsubstantiatie  herinnerden.  Maar  al  spoedig 
zag  toch  ook  Luther  de  noodzakelijkheid  in,  om  ten  deele  de  Roomsche 
kerkleer,  waarin  de  macht  der  hiërarchie  bevestigd  lag,  te  verlaten.  Tegen- 
over de  kerk  die  bij  Rome  de  goddelijke  werking  tot  stand  bracht,  stord 
Luther  aanvankelijk  met  niets  dan  zijn  persoonlijk  geloof.  Niet  de  kerk 
zahgt,  maar  het  geloof  rechtvaardigt,  en  onder  dat  geloof  verstond  Luther 
het  persoonlijk  geloof,  gelijk  het  in  hem  zelf  leefde.  Dit  nu  ook  op  het 
Sacrament  toepassende,  leerde  hij  in  1518-19  dat  het  geloof  het  Sacra- 
ment maakt.  Voor  hem  die  niet  gelooft  is  er  niets  dan  brood  en  wijn, 
maar  die  gelooft,  dat  dat  brood  en  die  wijn  het  lichaam  en  het  bloed  van 
Christus  is,  voor  dien  is  het  dit  ook.  Christus  had  gezegd:  „Indien  ge 
een  geloof  hadt  als  een  mosterdzaadje,  ge  zoudt  tot  dezen  berg  zeggen: 
Word  opgenomen  en  in  de  zee  geworpen,  en  het  zou  alzoo  geschieden." 
En  dit  nu  toegepast  op  het  heilig  Avondmaal,  beduidt,  dat  het  u  bij  het 
Avondmaal  vergaat  naar  uw  geloof.  Gelooft  ge,  dat  brood  en  wijn  het 
lichaam  en  bloed  des  Heeren  zijn,  zoo  worden  ze  dit  ook  voor  u.  Zoo  ge 
het  niet  gelooft,  blijven  ze  wat  ze  zijn.  Eigenlijk  dus  nog  het  Roomsche 
standpunt,  alleen  met  dit  verschil,  dat  het  wonder  tot  stand  komt  niet 
door  wat  de  Priester  doet,  maar  door  hetgeen  elk  aanzittende  gelooft; 
waarbij  dan  nog  op  zeer  averechtsche  wijze  het  zaligmakend  geloof  met 
het  u/owdergeloof  verward  wordt. 

Reeds  spoedig  is  Luther  dan  ook  van  deze  zienswijze  teruggekomen,  en 
reeds  in  1520  stond  hij  op  een  ander  standpunt.  Was  hij  tegen  Rome  op- 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK   I.  131 

getreden  in  den  waan,  dat  het  persoonlijk  geloof  genoegzaam  steunpunt 
bood  tegenover  de  macht  der  kerk,  reeds  na  drie  jaren  zag  hij  in,  dat 
dit  persoonlijk  geloof  zelf  een  steunpunt  noodig  had,  en  dit  greep  Luther  , 
toen  in  het  Woord.  In  dat  Woord  sprak  God.  In  dat  Woord  spraken  de 
krachten  der  Goddelijke  autoriteit.  En  zoo  werd  wel  het  persoonlijk  geloof 
niet  opzij  gezet,  maar  toch  nader  omschreven  als  een  geloof,  dat  gebonden 
was  en  zijn  inhoud  ontleende  aan  dat  Woord.  In  verband  hiermede  nu 
zocht  Luther  toen  ook  het  Sacrament  niet  uit  het  geloof,  maar  uit  dat 
Woord  af  te  leiden.  Het  Woord  is  hem  nu  eigenlijk  het  één  en  al.  By 
dat  Woord  komt  het  Sacrament  slechts  als  zegel  bij.  Het  kan  gemist  5 
worden;  maar  goed  gebruikt  heeft  het  de  uitwerking,  dat  het  geloof  aan 
het  Woord  vaster  in  ons  sta.  Het  Sacrament  brengt  eigenlijk  hetzelfde 
als  het  Woord,  en  kan  alleen  uit  het  Woord  begrepen  worden,  maar  het 
geeft  dit  Woord  in  een  teeken  in  plaats  van  in  letters,  en  bewerkt  ons 
alzoo  op  een  andere  wijze. 

Het  springt  in  het  oog,  dat  Luther  op  die  wijs  bezig  was,  Zwingli  te 
naderen,  en  ware  hij  up  die  lijn  voortgegaan,  noodwendig  bij  vernietiging 
van  het  Sacrament  zou  zijn  uitgekomen.  Vooral  zijn  zeggen,  dat  niet  het 
Sacrament  maar  het  Testament  het  eigenlijke  is,  ontdekte  voor  velen  het 
gevaar,  waaraan  men  blootstond.  Een  gevaar,  dat  Luther  eindelijk  zelf 
inzag,  toen  de  Zwickauerprofeten,  op  dat  thema  voortbordurende,  het 
Sacrament  steeds  geringer  gingen  schatten  en  de  conscientie  des  volks 
door  hem  van  het  Sacrament  wierd  losgemaakt.  Dit  nu  bracht  er  Luther 
omstreeks  1524  toe,  om  nogmaals  zijn  zienswyze  omtrent  het  heilig 
Avondmaal  te  wijzigen,  en,  met  kleine  wijziging,  eigenlijk  op  Thomas  van 
Aquino  en  Hugo  van  St.  Victor  terug  te  gaan.  In  de  eerste  plaats  legde 
Luther  van  nu  af  nadruk  op  de  goddelijke  instelling  van  het  Sacrament.  ' 
Het  was  van  Godswege  ingesteld  en  bond  ons  als  zoodanig,  onverschillig 
of  wij  het  begrepen  en  er  trek  naar  gevoelden  of  niet.  In  de  tweede  plaats 
hing  hij  het  Sacrament  nu  niet  meer  aan  het  Woord,  maar  plaatste  het 
naast  het  Woord,  en  bijna  met  het  Woord  op  één  lijn;  als  zijnde  Woord 
en  Sacrament  de  twee  door  God  verordende  genademiddelen.  En  in  de 
derde  plaats  zocht  hij  voor  Woord  en  Sacrament  deze  ééne  hoofdgedachte  * 
te  winnen,  dat  Woord  en  Sacrament  beide  uitwendige  middelen  waren, 
die  altoos  voorop  moesten  gaan  zou  de  inwendige  genade  volgen.  Luther 
leerde  uit  dien  hoofde,  dat  als  het  Woord  gepredikt  wordt,  door  die  pre- 
diking van  het  Woord  de  geheele  Christus  in  de  ziel  wordt  ingepredikt. 
En  dat  zoo  nu  ook  als  het  heilig  Avondmaal  bediend  wordt,  de  geheele 
Christus  naar  ziel  en  lichaam  aan  de  geloovigen  wordt  uitgedeeld.  Slechts 
met  dit  merkelijk  onderscheid,  dat,  terwijl  bij  de  prediking  van  het  Woord 


132  ZOND.   XXIX.    HOOFDSTUK   I. 

de  Christus  in  de  gemeente  als  geheel  wordt  ingepredikt,  bij  het  uitdeelen 
van  het  heilig  Avondmaal  de  geheele  Christus  persoonlijk  aan  A  of  B 
wordt  aangeboden  en  door  A  en  B,  zoo  ze  gelooven,  wordt  aangenomen 
en  ontvangen.  Juist  echter  door  doze  vooropstelling  van  het  Woord  en 
deze  gelijkstelling  van  het  Sacrament  met  het  Woord,  is  het  noch  aan 
Luther  noch  aan  de  Luthersche  kerk  ooit  gelukt,  te  zeggen  wat  het  Sacra- 
ment nu  deed,  hetgeen  ook  niet  gedaan  v/erd  door  de  prediking  van  het 
Woord.  Het  eigenaardig  karakter  van  het  Sacrament  in  de  Luthersche 
kerk  is  dientengevolge  nooit  tot  zijn  recht  gekomen. 

Nu  weten  intusschen  de  meeste  Lutheranen  van  dit  alles  niets  af,  en 
voor  hen  blijft,  in  zooverre  ze  geloovige  Lutheranen  zijn,  alleen  de  belij- 
denis vaststaan,  dat  wie  met  geloof  brood  en  wijn  ontvangt,  m,  met  en 
onde?'  brood  en  wijn,  het  wezenlijke  lichaam  des  Heeren  ontvangt.  Omdat 
Christus  gezegd  heeft:  „Dit  is  mijn  lichaam"  houden  ze  ook  staande,  dat 
er,  hoe  en  op  wat  wijs  dan  ook,  geloofd  en  beleden  moet,  dat  het  brood 
van  het  Avondmaal  het  lichaam  des  Heeren  wel  waarlyk  is.  En  vraagt 
men  nu  hoe  de  Lutheranen  dit  pogen  waar  te  maken,  dan  hangt  deze 
Avondraaalsleer  bij  hen  geheel  saam  met  hun  leer  van  de  Hemelvaart 
des  Heeren.  Volgens  Gereformeerde  belijdenis  is  Christus  God  en  mensch 
zóó,  dat  de  Goddelijke  natuur  alle  Goddelijke,  maar  ook  de  menschelijke 
natuur  alle  menschelijke  eigenschappen  bezit  en  behoudt.  Als  Jezus  ten 
hemel  vaart  in  ons  menschelijk  lichaam,  blijkt  dus  ook  dit  lichaam  des 
Heeren  aan  een  plaats  in  den  hemel  gebonden,  en  kan,  evenals  tijdens 
zijn  omwandeling  op  aarde,  slechts  op  ééne  plaats  tegelijk  zijn.  Is  hij  dus 
lichamelijk  in  den  hemel,  zoo  kan  hij  niet  tegelijk  op  aarde  aan  duizend 
plaatsen  zijn.  Wel  met  zijn  „genade,  majesteit  en  geest",  maar  uiet  met 
zijn  vleesch  en  bloed.  Zoo  echter  leeren  de  Lutherschen  niet.  Zij  zeggen 
dat  de  beide  naturen  in  Christus  niet  elk  haar  eigenschappen  behielden, 
maar  hare  eigenschappen  over  en  weer  aan  elkander  mededeelden,  zoodat 
met  name  in  den  staat  der  verheerlijking  de  Goddelijke  eigenschappen 
zich  ook  aan  de  menschelijke  ziel  en  het  menschelijk  lichaam  van  den 
Christus  zouden  hebben  meegedeeld.  Gelijk  nu  de  Goddelijke  natuur  overal- 
tegenwoordig  is,  zoo  zeggen  ze,  moet  ook  aan  het  lichaam  des  Heeren 
overaltegenwóordigheid  toegekend  worden;  en  aldus  geschiedt  het,  dat 
deze  lichamelijke  overaltegenwóordigheid  van  den  Christus  (Ubiqueïtas)  by 
het  heilig  Avondmaal  ook  in  het  brood  en  in  den  wijn  is.  Hij  is  dus  niet 
enkel  in  het  brood  en  in  den  wijn,  maar  ook  daarbuiten.  Dus  nietzooals 
Rome  leert,  gaat  brood  en  wijn  in  het  lichaam  en  bloed  des  Heeren  over, 
•maar  tegelijk  met  het  brood  en  den  wijn  is  in,  onder  en  bij  dat  brood 
en  dien  wijn,  ook  de  Christus. 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    II.  133 


Men  noemde  dit  Goncubstantlatie,  in  tegenstelling  met  de  Koomsche 
Transsubstantiatie;  wat  zeggen  wil,  dat  te  zamen  mei  (con)  de  zelfstandig- 
heid van  het  brood  en  den  wijn,  de  zelfstandigheid  van  het  lichaam  des 
Heeren  genoten  werd. 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


Want  uit  Hem,  en  door  Hem,  en  tot  Hem  zijn 
alle  dingen.  Hem  zij  de  heerlijkheid  in  der  eeuwig- 
heid. Amen. 

Rom.  11:  36. 


Bij  het  licht  van  ons  vorig  hoofdstuk,  kan  het  niet  moeilijk  zijn,  duidelijk 
in  te  zien,  hoe  het  de  onderscheidene  meeningen  over  de  Goddelijke  actie  in 
het  heilig  Avondmaal  staat. 

Die  nuchtere,  aan  alle  mystiek  gespeende,  geloovigen,  die  in  Zwingli 
hnn  voornaamsten  tolk  vinden,  zien  in  het  heilig  Avondmaal  alleen  aan 
wat  voor  oogen  is.  Ze  zien  dan  eenige  personen  saamkomen  en  zich  scharen 
om  een  disch.  Ze  zien  er  één  die  voorgaat,  en  die  op  dien  disch  eenig 
brood  breekt  en  een  beker  wijn  rondgeeft.  Ze  hooren  enkele  woorden 
spreken.  En  ze  zien,  dat  de  aanzittenden  brood  nemen  en  dien  wijn  drin- 
ken. Maar  meer  zien  ze  ook  niet.  Ze  zien  er  niets "  van  den  Christus. 
Niets  van  den  Heiligen  Geest.  Er  grijpt  van  hun  besef  geen  enkele  God- 
delijke actie  plaats.  Al  wat  er  plaats  grijpt  is  eene  actie  des  menschen.  De 
mensch  doet  er  iets,  God  niets.  Of  om  het  in  Zwingli's  eigen  woorden  uit 
te  drukken:  De  Avondmaals-ganger  komt  aan  het  heilig  Avondmaal  wel 
om  iets  te  betuigen,  iets  te  verklaren,  iets  te  belijden  aan  God,  maar 
niet  om  iets  te  ontvangen  van  God  en  innerlijk  door  zijn  God  te  worden 
verrijkt. 

Dit  Zwingliaansche  standpunt  nu  is  steeds  door  onze  Gereformeerden 
bestreden  en  verworpen,  zóó  zelfs  dat  de  Zwitsers,  nog  eer  Calvijn  optrad, 
zich  in  hun  Bazelsche  Confessie  reeds  veel  warmer  uitdrukten.  Maar  al 
hebben  ook  onze  kerken  in  haar  Catechismus  en  Belijdenis  dit  doode  en 
dorre  Zwinghanisme  geheel  opzij  gezet,  toch  kankert  deze  Zwingliaansche 
voorstelling  nog  altijd  op  tweeërlei  wijze  by  ons  voort.  Ten  eerste  onder 
de  wereldsche  kerkleden,  die  van  alle  geestelijk  mysterie  afkeerig  zijn, 
omdat  ze  er  geen  oog  voor  hebben.  En  ten  tweede,  en  dat  is  dieper  te 
betreuren,   bij    vele  vrome  kinderen  Gods  die  nog  altijd  wanen,  dat  men 


134  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    II. 


aan  het  heilig  Avondmaal  komt,  alleen  om  iets  aan  (xod  te  brengen  of 
^  voor  God  te  betuigen,  in  stede  dat  men  er  komen  zou  om  iets  van  zijn 
God  te  ontvangen  en  zich  door  zijn  God  te  laten  betuigen;  en  die  nu, 
dit  eigen  getuigenis  niet  krachtig  genoeg  in  hun  eigen  ziel  vindende,  des- 
wege jaar  in  jaar  uit  van  het  heilig  Avondmaal  wegblijven. 

Doch  hierover  nader  in  onze  derde  reeks,  als  we  aan  „het  gebruik"  van 
het  heilig  Avondmaal  toe  zijn.  Thans  zij  het  genoeg,  te  hebben  aange- 
duid, waarin  Zwingli's  standpunt  bestaat,  en  in  hoeverre  het  ook  onder 
ons  nog  voortleeft. 

Tegenover    Zwingli    plaatsen    dus  de  Gereformeerden  zich  op  ééne  lijn 

<  met    de   Roomsche,    Grieksche  en  Luthersche  kerken,  om,  op  grond  van 

Gods   Woord,    staande    te    houden,    dat,  evenals  elk  Sacrament,  zoo  ook 

het    heilig   Avondmaal,    niet   iets   is,    dat  wij  voor  God  doen,  maar  iets, 

^  -waarin  God  iets  doet,  ons  ten  behoeve,  ter  verrijking  van  het  genadeleven 

onzer  ziel. 

Evenwel,  hoezeer  we  in  dit  hoofdpunt  met  deze  kerken  meegaan,  kunnen 
we  deze  kerken  niet  volgen  in  de  voorstelling,  die  ze  van  deze  Goddelijke 
daad  geven.  We  kunnen  niet  instemmen  met  de  Transsubstantiatieleer 
der  Roomsche  kerk,  die  ons  wil  doen  gelooven,  dat  brood  en  wijn,  on- 
der de  zegenspreuk  van  een  priester,  iu  het  waarachtig  lichaam  en  bloed 
des  Heeren  veranderd  wordt.  Wel  stemmen  we  in  met  de  belijdenis  der 
Roomsche  en  ook  der  Grieksche  en  Luthersche  kerken,  dat  Christus  onge- 
.-  zien  in  het  heilig  Avondmaal  tegenwoordig  is,  maar  we  ontkennen  tegen- 
over Rome.  dat  Christus  in  het  brcod  en  in  den  wijn  zou  zijn,  of  ook 
brood  en  wijn  in  zijn  eigen  lichaam  en  bloed  omzet.  Ook  met  de  Griek- 
schen  gaan  we  niet  meê,  die  ten  deze  de  Roomsche  voorstelling  nagenoeg, 
geheel  deelen.  En  wat  de  Lutherschen  aangaat,  zoo  geven  we  hun  gaarne 
de  eer,  dat  ze  een  loffelijke  poging  waagden,  om  de  Roomsche  voorstellingen 
te  zuiveren  en  te  reformeeren;  maar  toch,  wat  ze  daarvoor  in  plaats  stelden 
is  o,  i.  7iiet  in  overeenstemming  te  brengen  met  de  Heilige  Schrift.  Als  zij 
toch  leeren,  dat  Christus,  ook  naar  zijn  lichaam,  in,  bij  en  onder  brood 
en  wijn,  aanwezig  is  en  genoten  wordt,  dan  is  dit,  naar  onze  innigste 
overtuiging,  in  lijnrechten  strijd  met  wat  de  Heilige  Schrift  ons  van  de 
Hemelvaart  des  Heeren  openbaart,  en  met  het  menschelijk  blijven,  en  niet 
alomtegenwoordig  zijn  van  de  menschelijke  natuur  in  den  Christus. 

Het    klinkt  daarom  zoo  zonderling,  als  men  heden  ten  dage  in  ons  land 

zoo    vaak    Lutherschen  ontmoet,  die  zelfs  van  verre  niet  vermoeden,  dat 

een  zeer  ernstig  geschil  hen  van  onze  Gereformeerden  scheidt.  Ze  denken 

-  dan,    dat  Lutherschen  en  Gereformeerden  het  eigenlijk  in  alles  eens  zijn 

en   dat   er  alleen  met  opzicht  tot  het  heilig  Avondmaal  een  kleine,  nau- 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK  II.  135 


welijks  noemenswaarde  "  scliakeering  van  inzicht  bestaat.  Deze  vergissing 
spruit  voort  uit  hun  onbekendheid  met  wat  hun  eigen  Luthersche  kerk 
leert;  en  ook  daaruit,  dat  ze  opgevoed  zijn  in  gezinnen,  en  onderwezen 
door  predikanten,  die  zelven  niet  meer  Luthersch  zijn  en  daarom  de  Lu- 
thersclie  belijdenis  niet  aan  hun  catechisanten  verklaard  hebben.  Zoodra 
er  echter  eenige  degelijke  kennis  van  de  Luthersche  belijdenis  onder  de 
zich  Luthersch  noemenden  terug  keert,  zal  altoos  weer  het  oude  geschil 
van  Marburg  opduiken,  en  wel  terdege  blijken,  dat  de  Luthersche  en  Ge- 
reformeerde kerken  niet  één  zijn  in  heur  belijdenis  ?;aw  t^en  C7?risfHs;  waar 
toch  alles  op  aankomt. 

De  taak  die  thans  op  ons  rust  is  derhalve  duidelijk  te  maken,  wat 
de  Gereformeerde  kerken  dusver  omtrent  de  actie,  die  in  het  Sacrament 
des   heiligen  Avondmaals  plaats  grijpt,  geleerd  hebben. 

Ze  leerden,  dat  er  een  actie  in  het  Sacrament  des  Avondmaals  is.  Want 
wel  verzetten  ze  zich  tegen  wat  Roomsche  schoolgeleerden  staande  hielden 
alsof  het  Sacrament  zelf  in  die  actie  bestond.  Dat  zeiden  ze  is  niet  zoo. 
Het  wezen  van  het  Sacrament  bestaat  daarin,  dat  het  een  teeken  is.  En 
dit  was  volkomen  juist  gezien,  want  de  genadeactie  grypt  ook  buiten  het 
Sacrament  plaats,  en  dus  kan  het  Sacrament  niet  in  die  actie  bestaan. 
Evenals  een  stoomwerktuig  wel  gemaakt  is,  om  actie  te  weeg  te  brengen 
maar  toch  die  actie  zelve  nog  geen  stoomwerktuig  is  noch  dat  stoom- 
werktuig een  actie,  zoo  is  het  ook  hier.  Het  Sacrament  is  ingesteld,  om 
als  voertuig  voor  een  goddelijke  actie  te  dienen,  maar  daarom  blijft  toch 
het  onderscheid  tusschen  dat  Sacrament  zelf,  dat  als  voertuig  dient,  en 
de  actie,  die  hierdoor  te  weeg  wordt  gebracht  bestaan. 

Deze  actie  nu,  die  in  het  heilig  Avondmaal  gewerkt  wordt,  moet  naar 
eisch  der  Christelijke  belijdenis  teruggeleid  tot  den  Drieëenigen  God,  Vader 
Zoon  en  Heilige  Geest;  en  dan  eerst  zal  het  heilig  Avondmaal  in  vollen 
zin  voor  u  leven,  zoo  ge,  op  het  oogenblik,  dat  het  heilig  Avondmaal 
gevierd  wordt,  deze  volle  actie  van  elk  der  drie  Personen  in  het  Goddelijk 
Wezen  ziet  uitgaan. 

Sta  men  ons  daarom  toe,  deze  drievuldige  actie  geleidelijk  te  ontwikke- 
len; waarbij  het  vanzelf  spreekt,  dat  we  deze  drie  werkingen  niet  wezen- 
lijk uit  elkaar  rukken,  daar  ze  in  God  Drieëem'g  haar  eenheid  vinden, 
maar  ze  slechts  duidelijkheidshalve  onderscheiden. 

En  zoo  hebben  we  dan  het  eerst  acht  te  geven  op  de  actie  van  God. 
den  Vader,  in  den  zin,  waarin  ook  onze  Catechismus  onderscheidenlijk, 
van  God  den  Vader,  en  onze  schepping  handelt.  En  dan  springt  het  terstond 
in    het    oog,    dat   het  God  de  Vader  of  onze  Schepping  is,  die  het  brood 


136  ZOND.    XXIX.     HOOFDSTUK    II. 


en  den  wijn  schiep,  gelijk  Hij  ze  schiep;  die  den  Middelaar  verordineerd 
heeft;  en  die  het  heilig  Avondmaal  liet  instellen.  En  wijl  nu  de  Schepper 
geen  Schepper  zou  zijn,  zoo  Hij  niet  tevens  het  door  Hem  gewilde  en 
geordineerde  in  stand  hield,  zoo  is  het  God  de  Vader,  die  bij  elk  Avond- 
maal, het  brood  en  den  wijn  zijn  doet  wat  ze  zijn  en  ze  draagt  door  het 
Woord  zijner  kracht;  die  ons  door  zijn  ordinantie  het  bezit  van  den  Mid- 
delaar bestendigt;  en  die,  dank  zij  zijn  Goddelijk  bestel,  het  Sacrament 
weer  Sacrament  doet  zijn. 

Wel  is  hier  dusver  weinig  op  gelet;  maar  ten  onrechte.  Bij  den  heiligen 
Doop  heeft  onze  kerk  van  meet  af  de  behoefte  gevoeld,  om  dit  eerste 
Sacrament  met  de  belijdenis  van  God  Drieëenig  in  verband  te  zetten.  Van- 
daar in  onze  inleiding  op  de  Doopvragen  die  schoone,  schitterende  zin- 
"^  snede  over  wat  èn  de  Vader,  èn  de  Zoon,  èn  de  Heilige  Geest  in  dit 
Doopssacrament  ons  betuigt  en  verzegelt.  En  dit  standpunt  nu  moet  ook 
bij  het  heihg  Avondmaal  ingenomen,  of  we  worden  ongemerkt  op  de 
Hernhuttersche  lijn  getrokken;  die  zich  vooral  hierdoor  kenmerkt,  dat  ze 
het  eigenlijk  voorwerp  onzer  aanbidding  in  den  Middelaar  als  zoodanig, 
en  niet  in  het  Eeuwige  Wezen,  stelt;  of  wil  men  liever,  zoo  schier  uit- 
sluitend met  den  Middelaar  vervuld  is,  dat  ze  door  hem  niet  tot  het  eeuwige 
Wezen  doordringt. 

En    dit    nu    mag  niet,   mag  ook  niet  bij  het  heilig  Avondmaal,  waarin 
toch  het  brandpunt  van  onze  geheele  religie  ligt. 

Hierbij  nu  achte  niemand  het  vreemd,  dat  we  zoo  sterken  nadruk  leg- 
den op  de  schepping  van  brood  en  wijn.  We  deden  dit  in  navolging  van 
wat  zich  in  Israël  bij  het  Pascha  ontwikkeld  liad,  en  waarin  ook  de  Mid- 
delaar zich  de  onderscheidene  malen,  dat  hij  het  Pascha  gegeten  heeft, 
voegde.  We  weten  toch  met  genoegzame  zekerheid,  dat  de  Joden  de 
gewoonte  hadden,  na  het  rondgaan  van  den  eersten  beker,  zoodra  de 
schotels  op  tafel  stonden,  plechtiglijk  deze  woorden  uit  te  spreken:  „Ge- 
zegend zij  Hij,  die  de  vrucht  der  aarde  geschapen  heeft" ;  terwijl  na  den 
tweeden  beker,  als  het  brood  genomen  wierd,  nogmaals  de  loftoon  werd 
,  aangeheven:  „Gezegend  zij  Hij,  die  het  hrood  uit  de  aarde  heeft  doen  voort- 
komen." Bedenkt  men  nu,  dat  ook  de  Christus  met  zijn  discipelen,  aan 
den  disch,  die  voor  de  instelling  van  het  heilig  Avondmaal  diende,  deze 
zelfde  lofzegging  aanhief,  dan  ziet  men,  hoe  het  volstrekt  niet  gezocht  is, 
zoo  men  bij  het  heilig  Avondmaal  ook  op  den  Schepper  en  Onderhouder 
van  brood  en  wijn  heenwijst. 

Ja,  er  is  nog  een  andere  reden,  die  hiertoe  noopt. 

Immers    het  was    niet  toevallig,    dat  de  Jood  bij  zijn  Paaschdisch  zoo 
met  nadruk  lofzeide  aan  dien  God,  die  het  brood  en  den  wijn  geschapen 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    IL  137 


had.  Ge  weet  toch,  hoe'  het  Pascha  niet  enkel  strekte,  om  Gods  wondere 
daad  in  de  uitvoering  uit  Egypte  te  vereeuwigen,  maar  ook  om  oogstfeest 
te  zyn.  Het  was  een  geaiengd  feest.  God  de  Heere  werkt  én  in  het  rijk 
der  nafiim-  én  in  het  rijk  der  genade;  en  die  twee  staan  niet  los  naast 
elkaar,  maar  zijn  door  elkaar  heengevlochten.  En  zoo  nu  vindt  ge  ook 
bij  Israël  op  zijn  Paaschfeest  een  dubbel  herdenken,  en  een  dubbele  lof- 
zegging.  eenerzijds  voor  wat  God  in  het  rijk  der  natuur  op  den  akker 
deed,  en  anderzijds  voor  wat  Hij  deed  in  het  rijk  der  genade  voor  zijn 
volk.  En  wel  verre  van  deze  beide  nu  te  scheiden,  had  men  die  beide 
dooreengestrengeld,  en  vandaar  dat  aan  den  Paaschdisch  niet  alleen  aan 
de  uitredding  uit  Egypte  werd  gedacht,  maar  dat  ook  Gbd,  de  Schepper 
van  het  brood  en  den  wijn,  verheerlijkt  wierd. 

Toch  gold  dit  aan  den  Joodschen  Paaschdisch  nog  slechts  het  bijkom- 
stige, want  aan  den  Joodschen  Paaschdisch  lag  het  eigenlijk  teeken  niet 
in  het  brood  en  den  wijn,  maar  in  het  Lam.  Doch  voor  ons  is  dit  anders 
geworden.  Het  teeken  van  het  lam  viel  voor  ons  weg,  omdat  wij  het 
wezenlijke  Lam  Gods  bezitten,  'en  zoo  wierd  brood  en  wijn  voor  ons  het 
eigenlijke  teeken.  En  dat  wel  in  dien  zin,  dat  de  ordinantiën  die  God  in 
zijne  schepping,  voor  brood  en  wijn  gegeven  had,  eerst  nu,  in  het  heilig 
Avondmaal,  tot  zijn  rijkste  zinbeeldige  openbaring  kwam. 

Dit  voelt  ge  niet,  zoolang  ge  denkt,  dat  de  gedachte  aan  het  heilig 
Avondmaal  in  God  eerst  is  opgekomen,  toen  het  voor  achttien  eeuwen 
werd  ingesteld.  Dan  toch  schiep  God  de  wereld  zonder  nog  van  een  ko- 
mend Avondmaal  af  te  weten,  en  is  eerst  veertig  eeuwen  daarna  dit  alzoo 
geschapen  brood  voor  het  Avondmaal  in  gebruik  genomen.  Maar  zóó  kunt 
ge  niet  oordeelen,  indien  ge  de  Schrift  gelooft.  Dan  toch  weet  ge  dat 
„Gode  alle  zijne  werken  bekend  zijn  van  eeuwigheid  aan."  En  is  dit  zoo, 
gelijk  ge  immers  toestemt,  dan  staat  het  hiermee  ook  vast,  dat  de  in- 
stelling van  het  heilig  Avondmaal  reeds  voorgenomen  was  in  het  Godde- 
lijk raadsbesluit  nog  eer  de  wereld  was,  en  alvorens  het  eerste  brood  ge- 
schapen werd.  Dit  nu  indenkende,  zult  ge  terstond  gevoelen,  dat  het  brood 
en  de  wijn,  reeds  in  hun  eerste  schepping,,  ook  op  het  heilig  Avondmaal 
zijn  aangelegd,  en  dat  het  reeds  in  Gods  raadsbesluit  vaststond,  dat  de 
nobelste  en  hoogste  aanwending  van  brood  en  wijn  juist  in  dit  Avondmaal 
zou  plaats  grijpen. 

En  let  ge,  in  verband  hiermee,  op  de  nauwe  verwantschap  die  dit  brood 
en  deze  wijn  met  onze  menschelijke  natuur  bezit,  zoowel  om  ons  te  voeden 
en  te  verheffen,  als  om  het  blanke  vleesch  en  het  roode  bloed  des  men- 
schen  af  te  beelden;  en  denkt  ge  hierbij  aan  Jezus'  sterke  betuigingen, 
dat  hy  het  Brood  des  levens  en  de  ware  Wijnstok  was;  ja,  dat  wie  zijn 


138  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    II. 


vleesch  niet  at  en  zijn  bloed  niet  dronk,  geen  leven  in  zich  zelf  kon  heb- 
ben; —  dan  merkt  ge  toch  wel,  hoe  èn  de  Vleeschwording  van  dien 
Christus,  die  at  en  dronk  en  alzoo  zijn  menschelijke  natuur  in  stand 
hield;  èn  de  zinbeeldige  beduidenis  van  brood  en  v\ijn;  èn  ons  eten  van 
het  brood  en  het  drinken  van  den  wijn  als  beeld  van  ons  geloovig  aan- 
nemen van  den  Christus,  reeds  van  meet  af  met  de  Scheppingsordinantie 
samenhing,  er  in  besloten  lag  en  er  zich  uit  ontwikkelde. 

En  daarom  looft  Gods  volk  bij  den  Verbondsdisch  des  Nieuwen  Testa- 
ments  zijn  God  en  Vader  als  onzen  Schepper,  die  zoo  wonderbaar  zijn 
Goddelijke  gedachte  reeds  in  zijn  Schepping  belichaamde,  en  die  nu  nog 
het  brood  uit  de  aarde  voorkomen  en  den  wijn  aan  de  ranken  groeien 
doet,  om  ons  het  heilig  Avondmaal  mogelijk  te  maken. 

Doch  er  is  meer. 

Bij  het  Pascha  hoorde  ook  het  Lam.  En  al  is  nu  bij  het  heilig  Avond- 
maal het  lam  uit  het  teeken  weggevallen,  daarom  viel  toch  het  lam  zelf 
niet  weg.  Integendeel  bij  ons  heilig  Avondmaal  is  dat  lam  veel  wezen- 
lijker dan  bij  het  Joodsche  Pascha.  Daar  toch  deed  het  lam  slechts  sym- 
^  bolischen  dienst.  Het  wees  op  het  heilige  Godslam.  Het  was  een  profetie, 
een  type  van  den  Middelaar,  die  komen  zou,  en  wiens  bloed  voor  ons  zou 
worden  vergoten,  opdat  wij  dien  gekruisten  Christus  ons  zouden  toe- 
eigenen op  gelijke  manier  als  de  Jood  het  geslachte  lam  nuttigde.  Dat 
heilige  Godslam  is  dus  bij  ons  heilig  Avondmaal  wel  terdege  aanwezig, 
alleen  niet  maar  als  profetie  en  type.  maar  in  heilige  werkelijkheid  en 
rijke  vervulling.  Christus  is  voor  ons  dat  Lam,  dat  de  zonden  der  wereld 
wegdraagt,  en  dat  ook  voor  ons  geslacht  werd.  Hierop  komen  we  dan  ook 
nader  terug,  maar  thans  reeds  moet  er  op  gewezen,  dat  het  God  de  Vader 
als  onze  Schepper  is,  die  ons  dat  heilige  Godslam  geeft,  en  maakt  dat  we 
het  aan  het  heilig  Avondmaal  bezitten,  doordien  Hij  den  Middelaar  voor 
ons  verordineerd,  besteld  en  ons  toegebracht  heeft.  „Alzoo  lief  heeft  God 
de  wereld  gehad,  dat  Hij  zijn  eeniggeboren  Zoon  gegeven  heeft."  Gegeven 
niet  in  dien  banalen  zin,  alsof  dit  buiten  den  Christus  om  zou  zijn  ge- 
gaan; maar  dan  toch  zóó,  dat  de  Vader  den  Zoon  opriep  om  zich  als 
Middelaar  te  stellen,  en  dat  gelijk  alle  dingen  zoo  ook  deze  heilige  gave 
uit  den  Vader  is. 

En  ook  hier  is  deze  verordening  van  den  Middelaar  niet  een  afgeloopen 
zaak  van  voor  zestig  en  meer  eeuwen,  ja,  tot  in  de  eeuwigheid  van  het 
raadsbesluit  teruggaande,  maar  het  is  krachtens  dit  raadsbesluit,  dat  God 
de  Vader  dit  heilig  Godslam  in  de  wereld  gezonden  heeft.  Telkens  toch 
wijst  de  Christus  er.  zelf  in  het  Hoogepriesterlijk  gebed  op,  dat  juist  alles 


ZOND.    XXIX.    H00FD"5TÜK    TI.  139 


hangt  aan  het  geloof,  „dat  hem  de  Vader  in  de  wereld  gezonden  heeft." 
Iets  wat  zelfs  nog  nader  moet  bepaald  door  de  opmerking,  dat  Jezus' 
menschelyke  natuur  een  geschapen  natuur  was,  en  dat  dus  de  Vader  den 
Middelaar  Jiet  lichaam  had  toebereid''  toen  hij,  de  Middelaar,  kwam,  om 
zynen  wil  te  doen.  Het  „God  schonk  zijn  Zoon  aan  de  aard,"  moet  dus 
ook  bij  het  heilig  Avondmaal  de  danktoon  zijn,  waarmee  we  tot  den 
Vader  naderen.  Hij  gaf  niet  slechts  het  brood  en  den  wijn,  maar  ook  „het 
Pascha  dat  voor  ons  geslacht  is."  Iets  waarin  tevens  al  de  rijkdom  van 
zijn  Verbondsgenade  ligt  opgesloten. 

Ten  derde  is  ook  de  instelling  van  het  heilig  Avondmaal  een  goddelijke 
instelling.  Want  wel  is  het  heilig  Avondmaal  door  Christus,  als  Middelaar, 
ingesteld;  maar  juist  wijl  hij  dit  als  Middelaar  deed,  deed  hij  het  in  op- 
dracht van  zijn  Vader.  Hij  deed  niets  van  zich  zei  ven,  maar  wat  hij  van 
den  Vader  gehoord  had,  dat  sprak  hij.  Alleen  den  wil  des  Vaders  voerde 
hij,  ook  bij  de  instelling  van  het  heilig  Avondmaal,  uit.  Zoo  dikwijls  ge 
dus  toetreedt  tot  het  heilig  Avondmaal,  vindt  ge  niet  enkel  het  brood  dat 
God  de  Vader  schiep,  en  den  wijn,  dien  Hij  deed  worden,  en  het  heilige 
Godslom,  dat  Hij  u  schonk  en  zond,  maar  ook  een  Avondmaal,  dat  als 
Sacrament,  uit  God  den  Vader  is,  uit  wien  alle  dingen  zijn. 

En  blijkt  reeds  hieruit,  hoe  onvroom  en  ongodsdienstig  het  is,  bij  het 
heilig  Avondmaal  den  eersten  Persoon  in  de  Drieëenheid  uit  het  oog  te 
verliezen,  en  hoe  het  ons  veeleer  betaamt  ook  bij  het  heilig  Avondmaal 
onze  harten  in  dank  en  lof  tot  onzen  Vader  in  den  hemel  te  verheffen, 
nog  duidelijker  komt  dit  uit  zoo  ge  in  u  zei  ven  inkeert. 

Immers,  zoo  ooit  dan  komt  ge  bij  het  heilig  Avondmaal,  om  het  Onze 
Vader  te  bidden.  Eerst  in  dien  heiligen  kring  en  aan  dien  heiligen  disch, 
voelt  ge  ten  volle  wat  het  zegt,  om  te  bidden:  „Uw  naam  worde  gehei- 
ligd, uw  koninkrijk  kome,  uw  wil  geschiede!"  en  evenzoo  wat  het  zegt, 
om  te  bidden  voor  allen  tijdelijken  en  geestelijken  nood.  Maar  dan  springt 
het  ook  in  het  oog,  hoe  ge  eigenlijk  eerst  aan  het  Avondmaal  den  diepen 
zin  gevoelt  van  dat:  „Onze  Vader,  die  in  de  hemelen  z;jt."  Vanouds  had 
daarom  onze  kerk  de  goede  gewoonte,  om  zelfs  tot  twee  maal  toe  het 
„Onze  Vader"  by  het  heilig  Avondmaal  te  bidden.  Zie  het  maar  in  ons 
Avondmaalsformulier.  En  het  is  niets  dan  geestelooze  betweterij,  als  thans 
zoo  dikwijls  dat  Onze  Vader  bij  het  heilig  Avondmaal  wordt  weggelaten, 
alsof  de  tijd  te  kort  schoot,  om  Gods  volk  in  dat  heerlijkste  gebed  de  ziel 
te  doen  uitstorten.  Er  komen  dan  breede  en  lange  toespraken.  Daar  is 
tyd  voor.  Maar  het  „Onze  Vader",  waar  de  aanbidding  in  moet  uitvloeien, 
wordt  of  geheel  vormelyk  er  aan  gehecht,  of  kortheidshalve  weggelaten. 


140  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK   III. 

En  toch  dat  gaat  niet. 

Aan  het  heilig  Avondmaal  komen  Gods  kinderen,  om  de  trouw  van 
hun  Vader  te  genieten,  en  zich  rijker  dan  ooit  in  al  de  schatten  van  dat 
kindschap  Gods  te  gevoelen.  En  dan  zoudt  ge  van  hun  Vade7'  zwegen! 
Dan  zou  dat  Vaderschap)  Gods  bijzaak  zijn!  Dan  zou  op  den  Middelaar 
alleen  alle  aandacht  zijn  samengetrokken !  Ge  gevoelt  zelf,  dat  kan  niet. 
En  daarom  moest  in  dit  korte  v^oord  een  poging,  hoe  zwak  ook,  gewaagd, 
om  bij  het  heilig  Avondmaal  de  eere  van  God  Drieëenig  en  dus  ook  van 
den  Vader,  weer  op  den  voorgrond  te  plaatsen.  Misschien  dat  dit  er  toe 
leiden  mag,  dat  voortaan  bij  de  bediening  van  het  heilig  Avondmaal  de 
aanbidding  van  God  den  Vader  de  plaatse  weer  ga  innemen,  die  haar  toe- 
komt; en  dat  niemand  het  langer  ongeestelijk  achte,  om  bij  dit  heilig 
Sacrament,  weer  door  den  Middelaar  door  te  dringen,  tot  Hem,  uit  wien 
alle  dingen  zijn,  en  uit  wien  ook  de  Middelaar  zelf  is. 

De  ervaring  zal  leeren,  dat  dit  de  bediening  van  het  heilig  Avondmaal 
natumiijker  en  gezonder  maakt,  en  meer  in  waarheid  godvruchtig. 


DERDE  HOOFDSTUK. 


Ik    heb  van    den  Heere  ontvangen,  wat  ik  u  ook 
overgeleverd  heb. 

1  Cor.  11 :  23. 


Thans  moet  in  de  tweede  plaats  de  Goddelijke  actie  in  het  Sacrament 
des  heihgen  Avondmaals  ook  van  de  zijde  des  Middelaars  bezien. 

Ook  hij  toch  werkt  in  het  heilig  Avondmaal,  en  wel  op  drieërlei  wijs.: 
ten  eerste  door  zijn  Dienaren;  ten  tweede  door  zijn  Geloovigen ;  en  ten 
derde  door  den  Heiligen  Geest. 

In  de  eerste  plaats,  zeiden  we,  werkt  de  Middelaar  in  het  heilig  Avond- 
maal door  zijne  Dienaren.  Zeer  ten  onrechte  toch  is  het  voorgesteld,  alsof 
niet  de  Christus,  maar  de  kerk  door  de  bedienaren  van  het  Sacrament 
werkte.  Dit  is  geheel  onjuist,  en  wie  in  deze  onjuiste  gedachte  eenmaal 
meegaat,  bant  de  tegenwoordigheid  van  Christus  bij  het  heilig  Avondmaal 
en  sluit  den  Middelaar  uit.  Want  wel,  dit  spreekt  vanzelf,  kan  de  bedie- 
naar van  het  Sacrament  niet  optreden,  dan  door  de  roeping  en  op  last 
van  een  zichtbare  kerk ;  maar  wie,  door  het  instituut  der  zichtbare  kerk 
heen,  niet  op  zijn  Middelaar  en  Koning  weet  te  zien,  verstaat  van  het  we- 
zen der  kerk  niets. 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    III.  141 


Neen,  de  kerk  mag  niet  beschouwd,  als  in  zich  zelve  bestaande,  maar  moet 
altoos  genomen,  als  van  Christus  uitgaande,  door  hem  in  stand  gehouden, 
en  door  hem  bezield.  Waar  dan  ook  de  kerk  van  Christus  optreedt,  daar 
neemt  ge  een  licht  verschijnsel  waar,  dat  nog  op  datzelfde  oogenblik  van 
Christus  uitstraalt.  Immers,  denkt  ge  u  den  Christus  ook  maar  één  oogen- 
blik weg,  dan  zou  op  datzelfde  oogenblik  ook  die  kerk  verdwenen  zijn. 
Gfelijk  het  schaduwbeeld  plotseling  verdwijnt,  als  de  zon  schuilen  gaat, 
zoo  ook  houdt  de  kerk  op  er  te  zijn,  zoo  ge  u  den  Christus  weg- 
denkt. 

Ge  moet  das  niet  zeggen :  vóór  achttien  eeuwen  heeft  Christus  zijn 
apostelen  bevel  gegeven,  en  als  nawerking  van  dat  bevel  zijn  er  nu  nog  ^ 
kerken.  Dit  toch  is  volkomen  onwaar.  Als  toch  de  Middelaai'  niet  al  die 
eeuwen  door  wedergeboorte  en  geloof  in  de  harten  had  gewerkt,  en  al 
die  eeuwen  door  mannen  bekwaamd  en  uitgezonden  had,  als  zijn  diena- 
ren, zou  de  Christelijke  kerk,  als  de  wonderboom  van  Jona,  na  kortston- 
digen  en  snellen  bloei,  even  snel  en  plotseling  verdord  en  verkwijnt  zijn. 
In  stand  bleef  de  kerk  dus  alleen,  doordien  Christus  uit  den  hemel  ze  in 
stand  hield.  Ze  in  stand  hielt  door  zijn  daad  van  wedergeboorte  en  ge- 
loofsinplanting,  en  niet  minder  in  stand  hield  door  zi.jn  bewind  over  de 
koninkrijken  der  aarde. 

En  wel  moet  toegegeven,  dat  Christus  voor  nu  achttien  eeuwen  het 
Sacrament  van  het  heilig  Avondmaal  heeft  ingesteld  en  er  den  vorm  voor 
bepaald  heeft,  maar  ook  dit  Sacrament  zou  geen  halve  eeuw  verduurd 
hebben,  als  de  Christus  niet  aldoor  van  jaar  tot  jaar,  dit  heilig  Avond- 
maal telkens  weer  had  doen  oprichten  en  het,  tegen  de  woede  zijner 
vyanden,  in,  had  in  stand  gehouden.  Om  het  Sacrament  van  het  heilig 
Avondmaal  in  stand  te  doen  blijven,  en  van  eeuw  tot  eeuw  te  doen 
voortbestaan,  was  niet  alleen  een  kerk  noodig,  maar  wierd  ook  vereischt 
dat  in  die  kerk  dienaren  van  Christus'  wege  optraden,  en  dat  in  die  kerk  ^ 
geloof  aan  het  heilig  Avondmaal  bleef  leven.  Zonder  dienare)i  kon  het  - 
niet  bedient,  en  zonder  geloof  zou  het  niet  gezocht  zijn  geweest,  en 
alzoo  op  beide  manieren  zijn  uitgesleten.  Men  ziet  dit  het  best  aan  de 
Manicheesche  kerk,  gelijk  men  ze  noemde,  die  in  de  tweede  eeuw  uit  het  hart 
van  Azië  opkwam,  en  in  een  oogenblik  zich  ontzettend  uitbreide,  zoodat  ze 
in  de  dagen  van  Augustinus  over  Azië,  Europa  en  Afrika  verspreid  was.  En 
toch  van  deze  machtige  kerk,  met  haar  schoone  organisatie  en  indrukwekken 
de  plechtigheden,  is  reeds  een  eeuw  later  weinig  meer  dan  de  heugenis  over- 
gebleven. Zoo  dikwiijls  er  dan  ook  nog  in  onze  dagen  een  heilig  Avondmaal 
gevierd  wordt,  zult  ge  bedenken,  dat  het  Christus  is,  die  al  die  eeuwen  door, 
en  ook  nu  nog,  zijn  kerk  in  stand  houdt,  in  die  kerk  dienaren  beschikt,  en 


142  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    III. 


in  die  kerk  het  geloof  aan  het  heiUg  Avondmaal  levendig  houdt.  Achter 
uw  kerk  moet  ge  altoos  de  machtige  hand  van  den  Middelaar  zien,  die 
haar  vasthoudt,  en  zijn  doet  wat  ze  is.  Liet  hij  toch  die  kerk  maar  één 
oogenblik  varen,  en  trok  hij  zijn  hand  terug,  dan  was  ze  er  niet  meer. 
En  zoo  nu  ook  moet  ge  bij  elk  Avondmaal  op  uw  Middelaar  zien,  als  op 

i  hem,  die  op  datzelfde  oogenblik,  die  kerk,  dien  dienaar,  die  teekenen,  die 
geloovigen  daar  saambrengt  en  alzoo  zelf  als  de  levende  Gastheer  zijn 
Avondmaal  aanricht  en  Avondmaal  zijn  doet.  De  menscbelijke  tusschen- 
komst  is  daarbij  slechts  een  instrument  in  zijn  hand  ;  en  een  instrument 

^  wil  immers  jnist  zeggen,  dcit  wel  een  dwaas  op  het  instrument  ziet,  maar 
een  wijs  man  ziet  op  de  hand,  die  het  instrument  hanteert.  Als  een  beeld- 
houwer een  beeld  uit  marmer  boetseert,  gebruikt  hij  daarvoor  een  beitel, 
en  zonder  dien  beitel  kan  de  kunstenaar  het  marmer  niet  laten  afschil- 
feren  en  afsplijten.  Maar  wie  ter  wereld  zal  nu,  als  hij  de  werkplaats  van 
dien  kunstenaar  binnentreedt,  en  het  beeld  worden  ziet,  met  beide  zijn 
oogen  op  den  beitel  turen,  en  zeggen  dat  nint  die  kunstenaar,  maar  die 
beitel  het  doet  ?  En  zoo  nu  is  het  ook  hier.  Christus,  onze  Middelaar,  is 
de  Goddelijke  kunstenaar,  die  hij  het  heilig  Avondmaal  zijn  goddelijl^ 
kunstwerk  volvoert  en  daarbij  van  menschen  als  zijn  instrumenten  ge- 
bruik maakt.  En  nu  zijn  er  ja  waarlijk  duizenden  bij  duizenden,  die,  als 
ze  ten  Avondmaal  toetreden,  of  over  het  Avondmaal  handelen,  wel  een 
oog  hebben  voor  dien  mensch,  voor  dat  uitwendige,  kortom,  voor  alles 
waarvan  Christus  zich  als  instrument  bedient,  maar  die  niets  van  den 
GoddelijKen  kunstenaar  ontwaren.  En  hiertegen  nu  komen  we  in  verzet. 
Dit  mag  niet.  Dit  is  pure  geestelijke  blindheid.  Veeleer  moet  al  het  instru- 
menteele  voor  ons  wegvallen,  opdat  ons  oog  den  Koning  ontmoete,  den 
Koning  in  zijn  schoonheid. 

Dit  is  dan  ook  de  reden,  waarom  de  voorganger  als  een  dienaar  ver- 
schijnt. Hij  is  knecht  van  Jezus.  Al  wat  hij  doet,  doet  hij  in  opdracht. 
Al  wat  hy  brengt,  komt  van  Jezus.  Een  iegelijk  wien  hij  het  brood  en 
den  wi,jn  toebedeelt,  is  een  genoode  niet  van  zijnentwege  maar  vanwege 
den  Middelaar.  Maar  wie  zal  nu  elders  ook  maar  één  oogenblik  om  den 
"  dienaar  zijn  heer  vergeten,  of  om  den  knecht  den  koninklijken  gastheer  ? 
In  de  paleizen  der  Oostersche  vorsten,  waar  soms  tien  duizend  gasten  te 
gelijk  aanzaten,  konden  natuurlijk  niet  al  de  gasten  den  Koning  op  het- 
zelfde oogenblik  zien  Hij  was  maar  in  ééne  zaal,  gezeten  op  zijn  troon 
en  in  alle  overige  zalen  waren  de  gasten  alleen  met  zijn  dienaren.  En 
die  dienaren  handelden  namens  hem^,  en  die  dienaren  bedienden  wat  ze 
van  den  Koning  ontvangen  hadden,  en  ze  dienden  het  uit  naar  de  rege- 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK   III.  143 


len  door  den  Koning  gesteld.  Maar  terwijl  daar  nu  de  duizenden  aanzaten 
kwam  het  niemand  in  den  zin,  om  te  denken,  dat  dit  alles  hem  nu  van 
die  dienaren  toekwam.  Veeleer  was  ieders  gedachte  met  de  goedheid  en 
den  rijkdom  van  den  Koning  vervuld,  en  niet  voor  die  dienaren,  maar 
voor  den  ongezienen  Koning  was  de  geestdrift  van  hun  hart.  En  zoo  nu 
ook  moet  het  bij  liet  heilig  Avondma,al  zijn.  Ge  zit,  als  ge  aan  het  Avond- 
maal aanzit,  in  een  der  onderdeelen  van  eene  der  zalen  van  'sKonings 
paleis;  en  nu  komen  zijn  dienaren  u  aandragen  wat  hij,  de  Vorst,  voor 
u  bestemd  heeft;  en  ze  doen  het  op  de  wijze  door  uw  Koning  bepaald_ 
Zijn  koninklyk  woord  is  in  al  hun  doen  levendig,  het  leeft  op  hun  hp 
pen  en  het  stuurt  hun  gang.  En  zoo  moet  het  dan  ook  u  bij  het  heilig 
Avondmaal  te  moede  zijn,  alsof  ge  over  die  dienaren  heen  op  uw  konink- 
lijken Gastheer  en  Gever  zaagt.  Want  al  wat  aan  het  Avondmaal  ge- 
schiedt dat  doet  hij,  en  al  wat  er  u  toekomt,  dat  komt  u  toe  van  hem. 
Wel  is  hij  zelf  op  zijn  troon  in  het  paleis  Gods  gezeten,  maar  hij  is  des. 
niettemin,  ook  in  de  zaal  waar  gij  aanzit,  tegenwoordig  in  zijn  instelling, 
door  zijn  dienaar,  met  zijn  woord,  door  zijn  genade,  zijn  majesteit  en 
zijn  Geest. 

Als  dus  dat  brood  daar  aangeboden  wordt,  dan  biedt  Christus  dat  aan. 
Het  is  gekocht,  evenals  de  wijn,  voor  geld,  dat  'sHeeren  geld  is.  Hem 
toch  is  dat  geld  toegewijd.  Hem  is  het  op  zijn  eisch  door  zijn  geloovigen 
afgestaan.  En  uit  dien  schat  nu  brengt  hij  nu  liet  brood  en  den  wijn 
toe.  Evenzoo  is  zijns  de  zegen  die  wordt  uitgesproken.  Niet  alleen  wijl  hij 
die  woorden  formuleerde,  maar  ook,  omdat  geen  mensch  ooit  macht  zou 
hebben,  om  brood  of  wijn  te  heiligen,  en  zijns  alleen  de  macht  is,  om  brood 
en  wijn  uit  het  gemeen  gebruik  in  het  gebruik  voor  zijn  heiligdom  te 
doen  overgaan.  Dan  is  hij  het,  die  het  brood  breekt  en  den  wijn  uitgiet, 
om  u  daardoor  te  doen  zien  zijn  seZ/sofferande ;  priester  en  offeiiam  tevens. 
En  eindelyk  is  hij  het,  die  u  het  brood  en  den  wijn  toereikt.  En  hoe  meer 
het  u  nu  gelukt,  bij  dit  heilig  Sacrament  in  te  leven  in  de  gedachte,  dat 
Jezus  zelf  daar  aanwezig  is,  en  het  brood  zegent,  breekt  en  u  in  de  hand 
geeft,  zoodat  ge  niets  meer  van  den  dienaar  speurt,  en  alleen  maar  op 
Jezus  ziet,  hoe  r^ker  en  in  hoe  voller  zin  ge  Avondmaal  zult  gevierd 
hebben. 

Maar  er  is  meer. 

De  Middelaar  werkt  niet  enkel  in  en  door  zijn  dienaren,  maar  evenzeer 
in  en  door  de  geloovigen,  die  het  heilig  Avondmaal  ontvangen  en  aanne- 
men. Dit  schijnt  wonderbaar  en  toch  is  het  zoo;  eenvoudig,  omdat  het 
Avondmaal,   in    zijn  geheel  genomen,  een  beeld  is  van  Christus'  mystiek 


14-4  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK   III. 

Lichaam.  Op  het  zuiverst  opgevat  is  er  bij  het  heilig  Avondmaal  geen 
tweeheid  meer.  Er  is  niet  Christus  aan  den  éénen  kant,  en  de  aanzittenden 
aan  den  anderen  kant;  maar  er  is  Christus  als  het  Hoofd  en  v^ij  al  zijn 
leden,  saam  met  hem  één  Lichaam  representeerende.  Als  de  Keizer  van 
Oostenrijk  in  den  hofburg  met  de  60  prinsen  uit  zijn  keizerlijke  dynastie 
aanzit,  dan  is  er  niet  één  man  die  ontvangt  en  60  andere  mannen  die 
ontvangen  worden,  maar  dan  is  er  ééne  dynastie,  één  keizerlijk  huis,  dat 
daar  spijst.  Den  stel  mannen  die  uit  éénen  bloede  zijn ;  die  saam  één  ge- 
heel vormen;  die  bij  elkander  hooren;  en  die  rechtens  daar  zitten,  gelijk 
ze  daar  zitten.  Heel  anders  dan  wanneer  diezelfde  keizer  morgen  een 
feestmaal  voor  vreemde  gezanten  aanricht.  Dan  is  er  een  tweeheid.  Maar 
als  de  dynastie  op  den  hofburg  aanzit,  is  ze  één.  En  dit  nu  geldt  nog  in 
veel  sterker  mate  van  het  heilig  Avondmaal.  Het  is  de  wijnstok  met  zijn 
ranken.  Het  is  het  ééne  Lichaam,  waaraan  Hoofd  en  leden  zijn.  Het  Hoofd 
is  niet  hoofd  zonder  de  leden,  en  de  leden  zijn  geen  leden  zonder  het 
Hoofd.  Wel  onderscheidt  ge  ook  aan  uzelven  tusschen  uw  denkend  hoofd 
en  de  leden  van  uw  lichaam,  maar  toch  zijn  hoofd  en  leden  één.  En  al- 
zoo  is  ook  het  heilig  Avondmaal  niet  een  Koning  die  vrienden  genood 
heeft,  maar  een  Koning,  die  als  hoofd  eener  heilige  dynastie,  met  zijn 
prinsen,  allen  prinsen  en  prinsessen  van  den  bloede  aanzit,  en  alzoo  één 
geheel  met  hen  uitmaakt. 

Eerst  in  die  eenheid  des  Lichaams  is  het  Avondmaal  waarlijk  een  Sa- 
crament. Maar  juist  daarom  moet  er  dan  ook  op  gewezen,  hoe  de  werkin- 
gen, die  bij  het  heilig  Avondmaal  in  de  leden  zijn,  niet  van  die  leden 
zei  ven  uitgaan,  maar  evengoed  als  de  instelling  van  het  heilig  Avondmaal 
zelve,  werkingen  van  den  Middelaar  in  hen  zijn.  Het  oog  ziet,  de  voet 
gaat  wel,  maar  als  de  hersenen  in  het  hoofd  niet  eerst  werken,  en  die 
werkingen  op  de  oogzenuwen  en  op  de  spieren  van  den  voet  overplanten,. 
ziec  het  oog  niets  en  is  de  voet  verlamd.  En  zoo  is  het  ook  hier.  Gij  züt 
het  wel  die  aanzit  en  het  brood  neemt  en  den  teug  wijns  drinkt;  maar 
als  uw  heerlijk  Hoofd  in  den  hemel,  niet  op  datzelfde  oogenblik  in  u 
werkt,  is  er  in  u  niet  het  wezenlijk  nemen  van  een  Sacrament.  En  daarom 
is  het  wel  waarlijk  Christus,  die  de  zijnen  aan  het  Avondmaal  hrenyt\;\% 
het  Christus,  die  u  aan  het  Avondmaal  doet  plaats  nemen ;  is  het  de 
Christus,  die  u  het  brood  en  den  wijn  doet  nemen;  en  die  onder  dit  alles 
de  uitwendige  zaak  voor  u  maakt  tot  een  geestelijke  daad,  en  zoo  u  in 
der  waarheid  aan  het  heilig  Sacrament  doet  deelnemen. 

Noem  dit  nu  uw  geloof;  er  is  niets  op  tegen;  mite  ge  dan  maar  altoos 
er  bij  voegt:  „En  dat  niet  uit  u,  het  is  Gods  gave,''  En  zoo  gaan  dan.  eerst 
de  heilige  vonken  af.  Van  de  electriciteit  weet  ge,  hoe  er  tweeërlei  electri- 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    ITI.  145 

1 

citeit  is,  de  ééne  positief,  de  ander  negatief  genaamd,  en  hoe  eerst  waar 
die  beide  elkaar  ontmoeten  de  vonk  ontstaat.  Welnu,  vergelijk  hiermee 
dan  uw  heilig  Avondmaal.  Er  gaat  een  werking  van  den  Middelaar  door  y 
de  dienaren,  en  er  gaat  evenzoo  een  werking  van  den  Middelaar  door  de 
(jeloovigen  uit;  en  eerst  waar  deze  twee  elkaar  ontmoeten,  sluit  de  batterij  van 
het  heilig  Sacrament,  en  wordt  die  heilzame  geestelijke  schok  ervaren,  die 
onze  verzwakten  zielsstaat  bezielt  met  nieuwen  gloed  en  heiliger  geestdrift. 

Iets  waar  dan  in  de  derde  plaats  nog  bijkomt:  het   Woord. 

Geen  Sacrament  zonder  formule.  Alleen  met  water  besprongen  is  geen 
Doop,  en  alleen  brood  en  wijn  uitreiken  is  geen  Avondmaal.  Beide  malen 
moet  het  Woord  er  bij  komen,  en  eerst  als  het  Woord  er  bij  komt,  wordt 
het  een  Sacrament.  Xiet  alsof  het  woord  bij  het  Sacrament  een  soort 
preekje  was,  of  de  predicatie  verving.  Met  het  woord  der  prediking  heeft 
het  Sacramentswoord  niet  getneen.  Het  Sacraments woord  is  uitsluitend 
een  verklaring  van  liet  teeken. 

Was  er  alleen  water  in  den  Doop,  of  ook  alleen  brood  en  wijn  in  het 
Avondmaal,  zoo  zou  het  aan  uw  vernuft  en  vindingrijkheid  zijn  overge- 
laten, om  uit  deze  teekenen  de  gedachte  te  raden,  die  u  het  eerst  inviel  ,^ 
of  het  meest  beviel.  Ge  zoudt  dan  een  teeken,  een  symbool  een  schaduw 
zien,  en  gij  zoudt  u  vrij  achten,  om  hierbij  te  denken  wat  gij  goed-vondt.  Gij 
mocht  er  van  nemen  wat  u  het  best  scheen.  Een  ander  zou  even  zoo  doen. 
Zoo  zou  ieder  er  iets  anders  van  maken.  En  het  eind  zou  zijn,  dat  ge 
een  teeken  hadt  meteen  duizendvoudige  verklaring.  Dus  geen  Sacrament. 

Daarom  nu  moet  er  bij  het  teeken  een  verklaring  zijn.  Zoo  gaf  God  aan 
Noach  niet  enkel  het  teeken  van  den  regenboog,  maar  de  verklaring  er 
bij.  Zoo  gaf  God  aan  Abraham  niet  alleen  het  teeken  van  den  sterrenhemel,  ' 
maar  de  verklaring  er  bij.  En  zoo  nu  ook,  schonk  Hij  aan  de  kerk  des 
Nieuwen  Testaments,  de  teekenen  van  Doop  en  Avondmaal,  maar  met  de 
verklaring  er  bij.  Gij  ziet  die  teekenen;  maar  nu  moet  gij  niet  gaan  gissen 
en  raden,  wat  die  teekenen  wel  beduiden  zouden,  en  er  uw  vernuft  op 
gaan  spitsen,  om  er  een  verklaring  van  te  vinden.  Xeen,  nu  moet,  inte- 
gendeel, al  die  vindingrijkheid  tot  zwijgen  gebracht,  en  al  dat  gissen  en 
raden  worden  afgesneden,  opdat  gij,  volkomen  lijdelijk,  den  vollen  indruk 
van  het  Sacrament  rustig  ondergaan  zoudt.  En  daarom  nu  geeft  de  Heere 
u  zelf  zijn  goddelijke  verklaring.  Hij  toont  u  niet  maar  een  heerlijke 
schilderij,  maar  schrijft  er  met  goddelijke  hand  onder,  wat  die  schilderij 
voorstelt.  Zoo  wordt  al  uw  vragen  voorkomen,  al  uw  onzekerheid  opge- 
heven. En  zooals  gij  de  teekenen  ziet,  komt  het  Woord  erbij,  om  u  te 
zeggen,  wat  die  teekenen  beduiden. 

E    VOTO    DORDR.    UI.  lO 


146  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK   III. 

Verwar  het  dus  niet.  Ge  kunt  zeggen,  dat  het  Sacrament  het  zegel  op  het 
Woord  is,  maar  dan  doelt  ge  op  het  Woord  Gods  in  zijn  vollen  omvang, 
en  volstrekt  niet  op  de  woorden  van  de  instelling.  Zegt  ge  daarentegen 
dat  in  bet  Sacrament  het  Woord  bij  het  Teeken  komt,  dan  doelt  ge  niet 
op  het  Evangelie,  maar  op  dat  bepaalde  Godswoord,  waardoor  de  zin  en 
beteekenis  van  brood  en  wijn  u  verklaard  en  ontvouwd  wordt. 

.Juist  daarom  is  het  van  zoo  hoog  belang  dat  dit  Sacramenteele  woord 
niet  aan  wilkeur  worde  prijsgegeven.  Er  moet  hier  stiptheid  zijn.  Niet 
in  notarieelen  zin,  alsof  de  Middelaar,  in  naam  en  opdracht  zijns  Vaders, 
ons  een  letterlijke  formule  gedicteerd  had,  en  alsof  een  verspreken  bij  het 
uitspreken  van  deze  formule,  het  Sacrament  zijn  kracht  kon  rooven.  Zulk 
een  letterdienst  en  formalisme  druischt  geheel  in  tegen  den  geest  van 
het  Evangelie.  En  reeds  het  feit,  dat  bij  Paulus  in  1  Cor.  XI  andere 
woorden  voorkomen  dan"  bij  Mattheus,  Marcus  en  Lucas,  toont  vol- 
dingend. dat  het  in  dier  zin  niet  kan  zijn  bedoeld.  Slechts  hierop  komt 
het  aan,  dat  de  zaak  en  het  wezen  blijven,  wat  ze  naar  Jezus' uitspraak 
zijn  moeten :  en  de  verdere  bepaling  van  de  formule  staat  aan  de  kerken. 
De  onderscheidene  kerken  hebben  dan  ook  te  dezen  opzichte  een  onder- 
scheidene bepaling  gemaakt.  Minder  bijden  Doop;  maar  wel  bij  het  heilig 
Avondmaal.  Zoo  gaf  de  oude  kerk  voorkeur  aan  een  formule,  die  meer 
ontleend  was  aan  wat  we  bij  de  drie  Evangelisten  vinden;  onze  kerk 
daarentegen  aan  een  formule,  die  ontleend  is  aan  1  Cor.  XI;  terwijl  b.v 
de  Engelsche  Bisschoppelijke  kerk  nog  een  zegenbede  aan  deze  formule 
toevoegt.  Slechts  hierin  hebben  de  kerken,  al  te  saam  den  goeden  weg 
ingeslagen,  dat  ze  haar  formule  zoo  na  mogelijk  aan  de  eigen  woorden 
van  de  Heilige  Schrift  hebben  ontleend.  Ze  zijn  hierbij  geleid  door  heilige 
kieschheid  en  schuchterheid.  Immers  geen  woorden  konden  zoo  heiligen, 
diepen  indruk  maken  ;  en  alle  verandering  was  overbodig.  Zaak  is  het 
nu  slechts,  dat  de  dienaren  niet  bederven,  wat  de  kerken  zoo  kiesch  en 
heilig  bepaald  hebben,  en  aflaten  van  alle  willekeur,  om  door  uitlating, 
bijvoeging,  of  verandering  eigenmachtig  en  willekeurig  te  bederven,  wat 
de  kerken  tot  stand  brachten.  Niet  alsof  hierdoor  het  Sacrament  op  zou 
houden  Sacrament  te  zijn,  maar  omdat  het  de  eenheid  breekt,  omdat  het 
den  vromen  indruk  voor  de  geloovigen  bederft,  en  de  aandacht  op  den 
dienaar  vestigt,  waar  juist  al  zijn  streven  moet  zijn,  om  de  aandacht  van 
zich  af  te  leiden  en  heen  te  leiden  naar  Christus. 

Zoo  moet  dus  ook  in  het  woord  bij  het  Sacrament,  de  actie  niet  van 
den  dienaar,  maar  van  den  Middelaar  uitkomen.  Niet  de  dienaar  zegt  u, 
wat  de  teekenen  beduiden,  maar  de  Middelaar  zelf  zegt  het  u.  Het  geklank 
des  Konings  is  bij  u.  En  als  keer  op  keer  deze  heerlijke  woorden  herhaald 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    IV.  147 

worden,  moet  het  u  voor  uw  besef  zijn,  alsof  ge  Christus  zelf  clie  woorden 
hüordet  uitroepen  :  „Doet  dit  mij  ter  gedachtenisse." 

Juist  daarom  is  het  dan  ook  zoo  verkeerd  als  bij  het  heilig  Avondmaal 
de  eigenlijke  werking  gezocht  wordt  in  de  toespraak.  Die  toespraak  heeft,  7 
gelijk  ons  vroeger  bleek,  den  Doop  zoo  veelszins  verzwakt,  en  verzwakt, 
óók    het  Avondmaal.  Want  natuurlijk  als  het  op  de  toespraak  aankomt, 
is  de  ééne  dienaar  verre  verkieslijk  boven  den  anderen;  eenvoudig  wijl  de 
één  zeer  teeder  en  roerend  kan  spreken,  en  de  ander  zoo  niet.  Daardoor  v 
treedt  dan  de  dienaar  op  den  voorgrond  in  zijn  individneele  talenten  en, 
dit  juist  trekt  van  den  Heere  der  heerlijkheid  en  van  het  eigenlijk  Sacra- 
ment  af.    Onze   vaderen    wilden    daarom  in  het  geheel  geen  toespraken. 
Zie  het  maar  in  het  formulier.  Zij  lieten  eenvoudig  uit  de  Heilige  Schrift 
voorlezen    en    een    psalmvers   zingen.  Dit  nu  kan  men  misschien  niet  in 
alle   kerken  zoo  terstond  herstellen.  Er  moet  ook  met  de  zwakken  in  de  > 
kerk    gerekend    worden.    Maar  toch    moet  het  dien  weg  weer  uit.  En  er 
mag    niet    gerust,    eer    de    gemeente    weer  zoo  bezield  in  het  Sacrament 
als    Sacrament    gaat   inleven,    dat  ze  zelve  die  toespraken  hinderlijk  gaat   ^ 
vinden.    Een    gemeente   Gods,  die  op  haar  geestelijke  hoogte  staat,  is  bij 
het  Sacrament  liefst  met  haar  Heere  alleen.  Ze  wil  op  dat  oogenblik  van 
het    Sacrament    niet   in   haar  geestelijke  stilheid  gestoord  worden.  Ze  wil   •*■ 
aan    zich    zelve   en  haar  Heere  zijn  overgelaten.  Zijn  woord  kan  ze  aan- 
hooren,    maar   het  menschenwoord  hoort  ze  op  dat  oogenblik  liefst  niet. 
Het    formulier   gaat    vooraf  en  volgt.  Wat  te  zeggen  viel,  is  dus  gezegd. 
En  nu  volge  het  Sacrament;  en  niets  dan  het  Sacrament;  en  dat  doe  zijn 
werking.    Staat   daarentegen  een  gemeente  nog  niet  zoo  hoog,  dan  drage 
men  haar  in  haar  zwakheid;  maar  krimpe  dan  het  te  spreken  woord  toch  f 
allengs    zoo    meer    in;    menge  in  het  te  spreken  woord  zooveel  mogelijk 
Schriftwoord;  en  voede  alzoo  de  gemeente  op,  om  allengs  aan  het  Sacra- 
ment zelf  genoeg  te  hebben. 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


En  als  zij  aten,  nam  Jezus  het  brood  en  gezegend 
hebbende,  brak  hij  het,  en  gaf  het  den  discipelen,  en 
zeide:  Neemt,  eet,  dat  is  mijn  lichaam. 

Matth.  26:  26. 


En    toch,    hoe    rijk  en  veelzijdig  in  het  Sacrament  des  heiligen  Avond- 


148  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    IV. 


maals  ook  de  werking  zij  van  den  Vader  en  den  Zoon,  toch  wordt  de 
rijkste  en  lieerlijkste  werking  in  dit  heilig  sacrament  te  weeg  gebracht 
door  den  Heiligen  Geest,  die  woning  gemaakt  heeft  in  het  hart  van  'sHeeren 
volk  en  het  aan  den  heiligen  Disch  inet  de  schatten  zijns  Middelaars  ver^ 
zadigt,  drenkt  en  vertroost. 

Alle  eeuwen  door  heeft  'sHeeren  volk  dit  gevoeld  en  beleden.  Hoe  ook 
onbegrepen  en  mysterieus  heeft  het  alle  eeuwen  door  geloofd  aan  de  te- 
genwoordigheid van  den  Middelaar  onder  brood  en  wijn.  En  steeds  heeft 
het  ervaren  en  erkend,  dat  het  de  Heilige  Geest  is,  die  onze  ziele  deze 
zalige  gemeenschap  deelachtig  maakte. 

Daar  lag  dan  ook  op  zichzelf  niets  verkeerds  in  ;  want  die  gemeenschap  met 
Jezus  is  metterdaad  onder  het  heilig  Avondmaal  te  genieten.  Zonder  die  te- 
genwoordigheid van  den  Christus  is  het  geen  Avondmaal.  En  eerst  als  's  Hee- 
ren  kerk  weet  en  ervoer,  dat  ze  in  die  heilige  gemeenschap  met  haar  heerlijk 
Hoofd,  als  zijn  Lichaam  gesterkt  en  bevestigd  werd,  had  er  werkelijke  breking 
van- het  brood  plaats,  en  wierd  zij  met  de  sacramenteele  genade  gebenedijd. 
Jammer   slechts    dat  de    geloovigen,    d.    i.   de  kerk  in  stede  van  in  dit 
diepe  mysterie  te  rusten,  en  het  als  mysterie  onverklaard  en  onbegrepen 
^te  genieten,  in  de  woorden  zelf  der  instelling  een  uitwendigen  grond  voor 
dit  mysterie  gezocht  heeft. 
En  toch  zoo  deed  de  kerk, 

Jezus  had  het  brood  gebroken,  en  gedankt,  en  toen  gezegd:  „Dit  is  mijn. 
lichaam;"  en  daarna  den  beker  genomen,  en  ook  daarvan  gezegd:  „Dit  is 
mijn  bloed."  En  die  yven  schoone  als  diepzinnige  en  toch  volkomen  heldere 
uitspraken  hebben  toen  de  Christenheid  verleid  in  die  woorden  zelf  de 
aanduiding  en  omschrijving  van  het  mysterie  te  zoeken. 

Jezus,  zoo  beleed  en  geloofde  men,  en  terecht,  was  in  en  bij  het  heilig 
Avondmaal  tegenwoordig;  was  er  tegenwoordig  niet  als  de  Tweede  Per-, 
soon  in  de  Drieëenheid,  maar  als  Middelaar;  niet  als  de  Middelaar  vóór 
zijn  vleeschwording,  maar  als  de  Middelaar,  die  ons  vleesch  en  bloed  had 
aangenomen ;  en  die  op  het  kruis  van  Golgotha  dat  lichaam  voor  ons  had  laten 
verbreken,  en  dat  bloed  voor  ons  had  laten  vergieten. 

Maar  waar  was  hij?  Geen  zienlijk  oog  kon  hem  zien,  geen  stem  werd. 
door  ons  oor  beluisterd.  Zelfs  geen  ritselen  van  zijn  gewaad  wierd  ver- 
nomen. Hij  was  er,  dat  geloofde,  beleed  en  ervoer  ons  hart,  maar  hoe  en 
op  wat  wijs  kon  men  zich  van  zijn  heilige  tegenwoordigheid  overtuigen  ? 
Slechts  een  enkele  was  geestelijk  genoeg,  om  die  tegenwoordigheid  van 
den  Middelaar  geestelijk  te  verstaan  en  geestelijk  te  genieten.  En  zoa 
drong  men  naar  iets  zichtbaars,  naar  iets  tastbaars.  Men  wilde  kunnen 
zeggen:  „Zie,  daar  is  hij." 


ZOND.  XXIX.    HOOFDSTUK    IV.  149 

En  toen  greep  men  naar  dat  brood  en  naar  dien  wijn;  het  eenige  dat 
ons  bij  dat  Avondmaal  te  ontwaren  wierd  gegeven.  En  op  dat  brood  tuurde 
men,  en  op  dien  wijn  zag  men  zich  star;  tot  men  eindelijl^  gelooven ging, 
dat  de  Christus  zelf  daar  in  dat  brood  school  en  in  dien  wijn  was.  En 
nauwelijks  had  het  zoekend  oog  gemeend  den  Christus  in  dat  brood  en 
in  dien  wijn  te  ontwaren,  of  men  hoorde  Jezus  zelf  roepen:  Dit  brood  /s  > 
mijn  lichaam,  die  wijn  is  mijn  bloed!  En  meer  behoefde  men  niet,  om 
aan  een  wonder  te  gelooven,  en  zich  zelven  te  gaan  inbeelden  en  ande- 
ren te  vertellen,  dat  door  een  onbegrepen  wonder  uit  dat  brood  .Jezus' 
lichaam,  en  uit  dien  wyn  Jezus'  bloed  geworden  was. 

Noch  booze  toeleg  noch  opzettelijk  bedrog  was  hierbij  in  het  spel.  On- 
gemerkt gleed  men  uit  de  geestelijke  aanschouwing  in  de  zinlijke  aan-  » 
schouwing  over.  Men  was  nu  eenmaal  door  Jezus  zelf  op  brood  en  wijn 
aangewezen.  Dat  ware  de  beide  teekenen.  In  die  teekenen  moest  het  mys- 
terie schuilen.  En  geen  heilige  symboliek  meer  verstaande  noch  zin  meer 
hebbende  voor  de  wondere  werking  van  den  Heiligen  Geest,  zocht  men 
het  toen  in  dat  brood  en  in  dien  wijn  zelve.  Niet  buiten  die  teekenen, 
maar  in  die  teekenen  moest  de  heilige  tegenwoordigheid  des  Middelaars 
schuilen,  en  alzoo  moest  in  het  eten  van  dat  brood  en  in  het  drinken 
van  den  wijn,  de  gemeenschap  met  den  Middelaar  tot  stand  komen. 

Aan  deze  veruitv/endiging  van  het  geestelijke  en  dit  ombuigen  der  waar- 
heid staat  dan  ook  niet  enkel  een  misleidende  priesterschaar  schuldig: 
veeleer  is  dit  de  geestelijke  dwaling  van  heel  de  Christenheid  geweest,  t 
Eeuwenlang  heeft  heel  de  Christenheid  het  zich  niet  anders  kunnen  in- 
beelden, of  er  moest  een  wonder  in  dat  brood  en  in  dien  wijn  plaats 
grijpen,  en  eerst  door  dat  op  wondere  wijze  bewerkte  brood  en  door  dien 
op  even  wondere  wijze  veranderden  wijn  moest  de  Christus  zelf  aan  zijn 
volk  worden  toegebracht. 

Nog  belijdt  het  zoo  heel  de  Roomsche  kerk;  nog  is  dit  in  hoofdzaak  de 
belijdenis  der  gansche  Grieksche  kerk ;  en  ook  de  Luthersche  kerk  blijft 
in  haar officieele  belijdenis  nog  steeds  ditzelfde  standpunt  innemen;  en 
alleen  de  Gereformeerde  kerken  hebben  dien  toovercirkel  verbroken,  en  weer 
geestelijk  gezocht    wat  alleen  geestelijk  kan  genoten  worden. 

De  strijd  daarbij  over  de  woorden  der  instelling  gevoerd,  was,  hoe  heftig 
ook,  toch  altoos  bijkomstig. 

Niemand  heeft  het  alzoo  geloofd,  omdat  hij  meende  de  woorden  der  in- 
stelling alzoo  te  moeten  uitleggen ;  maar  omgekeerd,  omdat  men  het  alzoo   i 
geloofde,   daarom   heeft   men    de  woorden  der  instelling  alzoo  uitgelegd; 
tot  ten  leste  eigen  voorstelling  en  de  uitlegging  van  deze  woorden  zoo  in- 


150  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    IV. 

eeusmolt,  dat  men  van  den  uitwendigen  klank  niet  meer  kon  afkomen, 
en  zich  altoos  weer  diets  maakte:  Ja,  waarlijk,  zoo  staat  het  er  toch,  dit 
is  mijn  lichaam,  en  dit  is  mijn  bloed.  Woorden,  die  zoodoende  allengs 
zulk  een  macht  op  den  geest  gingen  uitoefenen,  dat  zelfs  Luther,  hoe 
ook  gesmeekt  en  gebeden,  ten  laatste  werkelijk  meende,  dat  hij  het  mys- 
terie zou  loslaten,  zoo  hij  ook  maar  even  afliet  van  den  klank  van  het 
woord. 

Ook  de  Gereformeerden  hadden  hier  schuld  aan.  Had  Zwingli  niet  zijn 
dorre  en  leugenachtige  Avondmaalstheorie  tegen  die  van  Rome  overge- 
steld,  allicht  dat  Luther  te  winnen  \vare  geweest,  gelijk  Melanchton  half 
gewonnen  was.  Maar  Zwingh  bestreed  niet  alleen  de  verklarende  uitleg- 
ging van  de  instellingswoorden  maar  met  die  verklarende  uitlegging  ook 
''-  het  mysterie  zelf.  Zwingli,  mat  en  ongeestelijk  als  heel  zijn  opvatting 
was,  zag,  voelde  zelf  geen  mysterie  bij  het  Avondmaal.  Hij  zat  er  aan 
met  zijn  redeneerend  verstand;  met  zijn  ondiepen  geest;  en  wilde  nuch- 
terlijk  alleen  datgene  erkennen,  wat  hij  zag  en  waarnam.  Voor  het  onge- 
ziene en  toch  aanwezende  miste  hij  het  geestelijk  oog.  En  zoo  ervoer  hy 
de  tegenwoordigheid  des  Heeren  bij  het  Avondmaal  niet,  en  nam  er  des- 
wege het  Sacramenteel  karakter  uit  weg.  Insgelijks  zoo,  zij  het  ook  op 
andere  gronden,  hadden  de  Anabaptisten  gehandeld.  En  ook  hier  te  lande 
waren  er  duizenden  bij  duizenden,  die  het  heilig  Avondmaal  beroofden 
van  zijn  heiligen  glans  en  het  omzett'en  in  een  nuchter  gedachtenis- 
maal. 

En  dat  nu  heeft  Luther  verschrikt.  Voor  die  zielmoordende  platheid  en 
matheid  is  hij  teruggedeinsd.  Een  reactie  die  zóóver  verklaarbaar  is,  dat 
wij  voor  ons  liever  met  Luther  in  de  Consubstantiatie  zouden  dwalen, 
dan  met  Zwingli  afstand  doen  van  elk  mysterie  in  het  Sacrament.  En 
daarom  juist  is  het  dan  ook  Cal vijns  onvergankelijke  eere  dat  hy,  Zwingli's 
ijskoude  nuchterheid  met  heel  zijn  hart  verfoeiende,  toch  de  geestkracht 
bezat,  om  niet  in  Rome's  vermenging  van  het  mysterie  met  het  wonder 
terug  te  vallen;  maar  de  kerken  terugriep  naar  die  geestelijke  opvatting 
■^  van  het  mysterie,  die  brood  brood  en  wijn  wijn  laat,  en  desniettemin  te 
genieten  weet  in  de  tegenwoordigheid  des  Heeren  onder  het  Sacra- 
ment. 

Nog  eens,  een  Avondmaal  zonder  Christus  is  geen  Sacrament.  En  toch 
^  dat  had  Zwingli  er  van  gemaakt.  En  de  vraag  stond  dus  maar,  of  die  te- 
genwoordigheid des  Heeren  onder  het  Avondmaal  geestelijk  door  den  Hei- 
ligen Geest  zou  gewerkt  worden,  of  zinlijk  en  tastbaar  door  een  wonder 
dat  geschiedde  aan  het  brood  en  aan  den  wijn.  En  voor  dat  diepe  vraag- 
stuk   staande,    greep    toen  Calvijn  en  grepen  met  hem  de  Gereformeerde 


ZON 


D    XXIX.    HOOFDSTUK    IV.  151 


kerken  weer  de  heilige,  volle,  ryke  waarheid,  dat  zeer  gewisselijk  de 
Christus  zelf  onder  het  heilig  Avondmaal  tegenwoordig  is  en  genoten 
wordt,  maar  tegenwoordig  is  door  den  Heiligen  Geest  en  genoten  wordt 
door  het  geloof  der  ziele. 

Dit  dorst  Luther  niet  aan.  Hij  bleef  er  aan  hechten,  dat  (Jhristus  in 
brood  en  wijn  zou  genoten  worden,  en  moest  dan  ook  wel  staande  hou- 
den, dat  de  Sacramenteele  Christus  genoten  werd,  niet  met  den  mond  der 
ziele  door  het  geloof,  maar  met  den  mond  des  lichaams,  doordien  men 
brood  at  en  wijn  dronk. 

Die  strijd  concentreerde  zich  toen  in  de  uitlegging  van  het:  Dit  is  mijn 
lichaam,  en  vandaar  dat  de  Roomsche,  Grieksche  en  Luthersche  uitleggers 
niet  konden  toegeven,  dat  deze  woorden  symbohsch  waren  bedoeld. 

Allengs  echter  is  hierin  een  keer  gekomen  en  thans  geven  verreweg 
de  meeste  uitleggers  reeds  toe,  dat  niet  Luther,  maar  Calvijn,  in  de  uit- 
legging van  de  instellingswoorden  gelijk  had.  Maar  natuurlijk,  die  dat  • 
doen,  zijn  dan  geen  echte  Lutherschen  meer,  maar  mannen,  die  zich  nog 
Lutlierschen  noemen,  en  in  de  Luthersche  kerk  stand  houden,  maar  gees- 
telijk aan  de  Luthersche  belijdenis  zijn  afgestorven. 

Maar  ook  zoo  blijft  het  dan  toch  opmerkelijk,  dat  nooit  één  enkel  Ge- 
reformeerde, als  Schriftuitlegger  tot  de  Luthersche  uitlegging  van  deze 
woorden  genaderd  is,  ook  al  was  het,  dat  hij  aan  de  Gereformeerde  be- 
ijdenis  ontzonken  was  en  dat  omgekeerd  de  Luthersche  uitleggers,  zoodra 
ze  niet  meer  door  hun  belijdenis  gebonden  zijn,  bijna  eenparig  tot  de  Ge- 
reformeerde exegese  overloopen.  Hieruit  toch  is  af  te  leiden,  dat  de  woor- 
den gelijk  ze  er  staan,  op  zich  zelf,  bij  nuchtere,  vrije  en  nauwkeurige 
uitlegging  de  Luthersche  wijze  van  verklaring  niet  toelaten. 
En  dit  is  ook  metterdaad  zoo. 

Reeds  zij  terstond  opgemerkt,  dat  Jezus  met  zijn  discipelen,  bij  het 
heilig  Avondmaal,  geen  Grieksch  sprak,  maar  Arameesch,  en  dat  in  het 
Arameesch,  gelijk  in  alle  Semitische  talen,  het  woordeke  is  wegblijft.  In 
deze  talen  kan  wat  in  Matth.  XXVI :  26  staat,  niet  anders  uitgedrukt 
dan:  „Dit  brood  mijn  lichaam,"  en  „deze  wijn  mijn  bloed,"  zonder  dat  er 
het  woordeke  is  wordt  ingevoegd.  En  nu  is  het  toch  opmerkelijk,  dat  zij, 
die  deze  woorden  in  Lutherschen  of  Roomschen  zin  verstaan,  zonder  onder- 
scheid, hun  hüofdkracht  zoeken  juist  in  dat  woordeke  is.  Er  stond  zoo 
duidelijk:  „Dit  brood  is  mijn  lichaam,"  en  daarom  mochten  wij  er  niet 
van  maken:  „Dat  brood  heduidt  mijn  lichaam."  Iets  wat  nog  niets  bedui- 
den zou,  overmits  er  in  Matth.  XIII:  38  evenzoo  staat:  „De  akker  is  de 
wereld",  zonder  dat  het  iemand  in  den  zin  komt,  daarbij  aan  een  wonder 


152  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    IV. 


te  deuken,  waardoor  die  akker  in  de  wereld  zou  worden  omgezet  of  ver- 
anderd. Maar  wat  dan  vooral  alle  kracht  verliest,  zoo  men  opmerkt,  dat 
de  Heere  Jezus  dit  woordeke  is  niet  kan  hebben  uitgesproken ;  eenvoudig 
omdat  het  in  het  Arameesch,  waarin  Jezus  sprak,  niet  uitgedrukt,  maar 
er  bij  gedacht  wordt.  En  zoo  voelt  men  reeds  hieraan,  hoe  weinig  waarde 
en  kracht  een  exegese  bezit,  die  haar  hoofdsterkte  zoekt  in  een  woordeke 
dat  eerst  door  de  overzetting  in  het  Giieksch,  in  Jezus'  woorden  inkwam. 
Doch  bovendien  geheel  deze  uitlegging  zou  nog  denkbaar  zijn,  zoo  Jezus 
na  zijn  hemelvaart  het  Avondmaal  uit  den  hemel  had  ingesteld;  niet  nu 
hij  het  instelde  hier  op  aarde,  en  nog  eer  hij  lijden  ging;  zelfs  voor  zijn 
ingaan  in  Gethsémané.  Immers  het  lichaam  van  Jezus  was  nog  niet  ver- 
broken, en  het  bloed  van  het  heilig  Godslam  was  nog  niet  vergoten.    En 

..  hoe  kon  dan  een  nog  niet  gebroken  lichaam,  en  nog  niet  vergoten  bloed, 
in  dat  brood  en  in  dien  wijn  genoten  worden? 

Daar    komt  bij,    dat  Jezus  zelf  in  zijn  lichaam,  en  in  dat  lichaam  met 

^  zijn  voor  ons  vergoten  bloed  aan  den  disch  met  zijn  jongeren  aanzat.  En 
hoe  konden  nu  de  jongeren,  die  hem  daar  zagen,  die  zijn  handdruk  voel- 
den, die  hem  in  het  oog  staarden,  en  die  de  woorden  van  zijn  lippen  be- 
luisterden, nu  ooit  op  de  gedachte  komen,  dat  Jezus  met  die  woorden 
bedoelde,  dat  dat  brood  in  werkelijken  zin  zijn  lichaanj  was.  Dan  had 
Jezus,  om  verstaan  en  begrepen  te  worden,  natuurlijk  heel  anders  moeten 
spreken,  de  tegenstelling  moeten  opnemen,  en  moeten  zeggen:  Hoewel 
ge  mij  hier  lichamelijk  voor  u  ziet  zitten,  zoo  is  toch  dit  brood  door  een 
wonder  van  Gods  almacht  in  mijn  lichaam  veranderd. 

Iets  wat  nog  sterker  spreekt,  zoo  ge  bedenkt,  dat  Jezus,  naar  de  vaste 
usantie  van  den  Paaschdisch  zeer  stellig  dit  brood  ook  zelf  met  zijn  dis- 
cipelen nam,  en  dien  wijn  met  hen  dronk.  Is  het  nu  ondenkbaar,  dat 
Jezus  zijn  eigen  lichaam  eet  of  zijn  eigen  bloed  drinkt,  dan  volgt  ook 
hieruit,  dat  er  van  geheel  deze  uitlegging  niets  aan  kan  zijn. 

Let  er  dan  ook  op,  dat  toen  de  Heere  aan  den  heiligen  apostel  Paulus 
deze  instelling  des  Avondmaals  in  een  gezicht  geopenbaard  heeft,  de 
woorden:  „Dit  is  mijn  bloed'',  blijkens  1  Cor.  XI:  25,  door  hem  veranderd 
,  wierden  in  deze  geheel  andere  woorden:  „Deze  drinkbeker  is  het  nieuwe 
Testament  in  myn  bloed."  Een  omzetting  van  de  oorspronkelijke  woorden, 
die  natuurlijk  niets  aan  den  oorspronkelijken  zin  ontneemt,  zoo  men  de 
instellingswoorden    symbolisch    opvat;    maar  die  te  eenen  male  ongeoor- 

^  loofd  zou  zijn  geweest,  ja,  onmogelijk  aldus  kon  voorkomen,  zoo  de  Heere 
Christus  zelf  bedoeld  had  te  zeggen,  dat  de  wijn  in  zijn  bloed  veranderd 
werd,  of  dat  zijn  bloed  in  den  wijn  school.  Wie  met  ons  gelooft,  dat  Pau- 
lus   zijn    wetenschap    van    Christus  zelf,  door  openbaring  uit  den  hemel. 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    IV.  153 


ontving,  heeft  in  de  woorden  van  1  Cor.  XI :  25  eene  authentieke  uitleg- 
ging door  Jezus  zelf  van  de  instellingswoorden  gegeven,  en  t^'ee^  daardoor 
dat  de  Roomse he  en  Luthersche  uitlegging,  als  tegen  Jezus'  eigen  uitleg- 
ging, niet  waar  zijn  ka». 

De  fout  van  heel  deze  uitlegging  is  dan  ook,  dat  ze  geen  rekenschap 
houdt    met    de    omgeving,   waarin  Jezus  deze  instellingswoorden  sprak. 

Wy,  westerlingen,  hebben  voor  -symboliek  weinig  of  geen  gevoel.  A^aak  ^ 
zelfs  ontmoet  ge  lieden,  die  voor  elke  symbolische  gedachte  zoo  volkomen 
stomp  zijn,  dat  ze  zelfs  de  eenvoudigste  symbolische  voorstelling  niet  ver- 
staan   en   niet    doorzien,    tenzij    men    hun    eerst    alles  stukje  voor  beetje 
uitlegt. 

Onze    westersche    kracht   ligt   in  het  redeneeren.  Dat  kunnen  we  veel 
beter    dan    de    oosterling.    En  dit  heeft  ons  maar  al  te  zeer  gewend,  om  > 
ook    bij    de    heilige  symboliek  des  Bijbels  met  ons  redeneerend  verstand 
alles  zakelijk  te  willen  opvatten  en  uitleggen. 

Maar  zóó  mag  men  de  Heilige  Schrift  niet  uitleggen. 

De  Heilige  Schrift  is  opgekomen  onder  een  oostersch  volk,  dat  een  ge- 
heel anderen  aanleg  had,  en  veel  minder  redeneerde,  maar  veel  meer 
zinrijk  zag.  Vandaar  dat,  al  de  boeken  der  Psalmenen  der  Profeten  door, 
een  heel  andere  taal  wordt  gevoerd,  dan  waaraan  wij  gewoon  zijn.  o.  Zoo 
weinig  redeneering,  maar  des  te  meer  beeldspraak  en  zinrijke  voorstel- 
ling. Er  wordt  in  de  Schrift  zoo  weinig  geleerd,  maar  des  te  meer  getoond.  ■» 

En  had  Israël  dezen  trek  voor  het  symbolische  reeds  met  alle  oostersche 
volken  gemeen,  hier  kwam  voor  Israël  nog  bij,  dat  het  van  meet  af  door  ^ 
God  gewend  was,  aan  de  heilige  typiek,  d.  w.  z.  aan  allerlei  ceremoniën 
en  voorstelhngen,  die  doelden  op  den  Messias  die  komen  zou.  Neem  die 
typiek,  en  de  symboliek  die  er  aan  ten  grondslag  ligt,  uit  Israëls  eeredienst 
en  volksstaat  en  historisch  leven  weg,  en  alles  verliest  zijn  zin  en  wordt 
onverstaanbaar.  Maar  ook  brengt  de  typiek  en  symboliek  weer  tot  eere, 
en  in  heel  Israëls  optreden,  in  en  buiten  zijn  heiligdom,  spreekt  u  één 
rijke,  één  steeds  zich  verduidelijkende,  één  zich  nooit  verloochenende  ge- 
dachte toe,  van  Gods  komen  tot  zijn  volk,  om  zijn  volk  van  zonden  te 
verlossen. 

In  dien  kring  nu  waren  ook  de  discipelen  opgevoed;  in  die  omgeving 
sprak  en  leefde  Jezus  tijdens  zijn  omwandeling  op  aarde.  Vandaar  ook 
zijn  heihge  onderwijzing  in  gedurige  beeldspraak  en  gelijkenis;  juist  zoo- 
als  het  zijn  moest,  om  in  die  omgeving  indruk  te  maken,  en  door  zulke 
hoorders  te  worden  verstaan. 

En    nu    zit   Jezus    met  zijn  jongeren  daar  aan  bij  een  maaltijd,  die  ge- 


154  ZOMD.    XXIX.    HOOFDSTUK    IV. 

heel  dit  symbolisch  en  typisch  karakter  draagt.  Want  natuurlijk,  dat  lam 
dat  geslacht  was  en  aan  dien  Paaschdisch  gegeten  werd,  had  in  zichzelf 
geen  beduidenis,  maar  wees  heen  op  het  Lam  Gods,  dat  de  zonde  der 
wereld  wegdraagt.  Onder  al  den  drang  van  een  heilige  historie  en  van 
de  voorvaderlijke  gewoonte  van  dertien  eeuwen,  genoten  ook  de  jongeren 
op  dat  oogenblik  het  zoet  der  ziele,  dat  afgeschaduwd  lag  in  dit  sym- 
bolisch en  typisch  lam.  Ze  waren  dus  geheel  in  een  symbolische  wereld.  De 
symbolische  trek  van  hun  hart  wierd  door  den  Paaschdisch  zelf  opgewekt 
en  bevredigd.  Van  redeneeren  viel  geen  sprake.  Diep  verzonken  zitten 
de  •  aanzittenden  in  de  heilige  symboliek  der  goddelijke  openbaring.  En 
terwijl  Jezus  nu  aan  dien  disch  met  hen  aanzit,  neemt  hij  het  brood  en 
den  wijn  en  zegt,  zonder  eenige  uitlegging  tot  zijn  jongeren:  „Dit  is  mijn 
lichaam,"  en  .,dit  is  mijn  bloed." 

Hoe  ter  wereld  konden  dan  die  jongeren,  in  die  stemming  des  gemoeds, 
^  aan  dien  disch,  terwijl  Jezus  daar  zelf  voor  hen  zat,  deze  woorden  bij 
mogelijkheid  anders,  dan  in  symbolischen  zin  opvatten.  En  ook  hoe  had 
Jezus,  zoo  hij  den  symbolischen  zin  bedoelde,  zich  bij  mogelijkheid  anders 
kunnen  uitdrukken,  dan  gelijk  hij  hier  deed.  Of  is  dan  niet  bij  alle  sym- 
bolische aanduiding  de  vaste  spreekwijs :  Dit  is  dat. 

Men  kan  dan  ook  veilig  zeggen,  dat  de  strijd  over  deze  woorden  is  uit- 
gestreden. Roomsche  godgeleerden  kunnen  natuurlijk  deze  symbolische 
uitlegging  nooit  toegeven,  daar  ze  dan  op  zouden  houden  Roomsch  te 
zijn.  En  ook  de  Luthersche  godgeleerden,  die  nog  steeds  slaande  houden, 
dat  in  dat  brood  en  in  dien  wijn  het  ware  lichaam  des  Heeren  is,  kunnen 
nooit  toegeven,  dat  deze  uitlegging  der  symboliek  de  ware  is,  overmits  ze 
daardoor  het  standpunt  voor  hun  belijdenis  verliezen.  Maar  voor  zoover 
er  sprake  is  van  onbevooroordeelde,  ongebondene,  degelijke  Schriftuitleg- 
ging is  er  geen  de  minste  noodzaak,  om  den  ouden  strijd  over  deze  in- 
stellingswoorden  te  vernieuwen,  daar  het  voor  een  iegelijk,  die  in  dezen 
ernstigen  zin  wezenlijke  uitlegging  bedoelt,  geen  oogenblik  twijfelachtig  is, 
of  Jezus  bedoelde  te  zeggen  :  Dit  brood  is  het  symbool  van  mijn  lichaam, 
en  deze  wijn  is  het  symbool  van  mijn  bloed. 


zo 


XD.    XXIX.    HOOFDSTUK    V.  ^^^ 


VIJFDE  HOOFDSTUK. 


""En'hïj^am  brood,  en  als  hij  gedankt  had,  brak 
hij  het,  en  gaf  het  hun,  zeggende:  Dat  is  mijn  lichaam 
hetwelk  voor  u  gegeven  wordt,  doet  dat  tot  mijne 
gedachtenis. 


Lucas  22:  19. 


Zoo  gaat  er  dan  in  het  Sacrament  des  heiligen  Avondmaals  eene  god- 
deUjke  werking  op  de  zielen  der  geloovigen  uit;  eene  actie  van  den  Drie- 
eenigen God,  waarin,  althans  toi  op  zekere  hoogte,  zeer  wel  de  werking 
des  Vaders,  des  Zoons  en  des  HeiUgen  Geestes  te  onderscheiden  is. 

Hiermede  is  echter  de  uitwerking  van  onze  goddelijke  actie  op  de  ge- 
loovigen nog  niet  toegelicht,  en  zoo  blijft  ons  dus  nog  de  vraag  te  beant- 
woorden: Wat  grijpt  er,  tengevolge  van  deze  goddelijke  inwerking,  door 
en  onder  het  gebruik  van  het  Sacrament  des  heiligen  Avondmaals,  in  het 
hart  van  den  geloovige  plaats? 

Met  opzet  zeiden  we:  in  het  hart  van  den  geloovige.  Immers  er  zijn 
ook  thans  weer  dwaalleeraars  opgestaan,  die  de  sacramenteele  werking 
van  het  heiUg  Avondmaal  niet  tot  het  hart  beperken,  maar  ons  pogen 
aan  te  prediken,  dat  er  bij  en  door  het  heilig  Avondmaal  ook  een  actie 
op  ons  lichaam  plaats  grijpt. 

Deze  dwaalleeraars  raakten  allen  min  of  meer  op  Pantheïstische  wegen  ^ 
verdoold.  Het  Pantheïsme  toch  is  die  zienswijze,  die  de  grenzen  en  onder- 
scheidingen tusschen  God  en  de  wereld,  geest  en  stof,  ziel  en  lichaam  enz., 
verzwakt  en  opheft,  ook  al  belijdt  men  daarbij  nog  te  gelooven  aan  het  per- 
soonlijk bestaan  van  God.  De  mannen  dezer  richting  passen  hier  nu  die  uit- 
wissching  van  de  grenzen  tusschen  ziel  en  lichaam  op  tweeërlei  manier  toe. 
Vooreerst  toch  zeggen  ze,  dat  in  den  verheerlijkten  Christus  het  lichaam  gees- 
telijke eigenschappen  bezit;  en  ten  tweeden  leeren  ze,  dat  op  het  Uchaam  van 
den  geloovige  eene  geestelijke  werking  van  de  ziel  uitgaat.  Blijkbaar  heeft 
men  dus  te  doen  met  een  dwaalleer,  die  op  Lutherschen  bodem  ontstond.  De 
Luthersche  kerk  toch  had  beleden,  dat  in  den  verheerlijkten  Christus  de 
eigenschappen  van  zijn  goddelijke  natuur  zich  mededeelden  aan  en  over- 
gingen op  zijn  menschelijke  natuur.  Goddelijke  en  menschelijke  natuur 
waren  dus  in  den  verheerlijkten  Christus  tot  een  soort  God-menschelijke 
natuur  saamgevlochten,  zooal  niet  saamgesmolten.  Ook  de  menschelijke 
natuur  van  den  verheerlijkten  Christus  v^as  dus  alomtegenwoordig ;  en  daa^r  - 
nu   deze   goddelijke   eigenschap    aan   geheel   Jezus'    menschelijke  natuur, 


y 


156  ZOXD.    XXIX.    HOOFDSTUK    V. 

d.  w.  z.  zoowel  aan  zijn  ?/cM«m  als  aan  zijn  2?:e/ werd  toegekend,  wierd  het 
principieele  onderscheid  tusschen  Jezus'  lichaam  en  Jezus'  ziel  metterdaad 
opgeheven.  En  vandaar  dat  latere  dwaalleeraars  slechts  aan  dezen  draad 
behoefden  voort  te  spinnen,  om  al  spoedig  tot  een  algeheele  dooreen- 
menging  te  komen,  waarbij  men  in  den  verheerlijkten  Christus  een 
wezen  zag,  in  hetwelk  eenerzijds  het  goddelijke  en  menschelijke  en  an- 
derzijds het  geestelijke  en  lichamelijke  in  een  hoogere  eenheid  waren 
opgelost. 

Van  dezen  verheerlijkten  Christus,  aldus  opgevat,  beleed  men  nu,  dat 
hij  in  het  heilig  Avondmaal  zich  zelven  mededeelde ;  en  overmits  in  hem 
alle  onderscheid  tusschen  het  G-oddelijke  en  menschelijke  en  evenzoo  tus- 
schen het  lichamelijke  en  geestelijke  was  opgeheven,  kon  hij  zichzelven 
niet  mededeelen,  of  hij  deelde  zich  geheel  mede,  d.  w  z.  zoowel  naar  zijn 
Goddelijke  als  menschelijke  natuur,  even  goed  lichamelijk  als  geestelijk. 
Wie  dus  het  brood  des  Avondmaals  at  en  den  wijn  des  Avondmaals 
dronk,  at  en  dronk  daarmede  tegelijk  den  verheerlijkten  Christus ;  en  dat 
wel  op  zulk  een  wijs,  dat  men  inwendig  in  zich  opnam  zoowel  iets  van 
Jezus'  Goddelijke  als  van  zijn  menschelijke  natuur,  en  dit  laatste  niet 
alleen  in  geestelijken,  maar  ook  in  lichamelijken  zin.  De  Avondmaalsgan- 
gers  namen  door  het  gebruik  van  brood  en  wijn  dus  ook  iets  van  Jezus' 
verheerlijkt  lichaam  in  zich  op.  Een  bestanddeel,  een  iets,  een  element, 
een  kracht  van  dit  lichaam,  hoe  dan  ook  beschouwd,  maar  in  elk  geval 
een  iets,  dat  niet  uit  Jezus'  ziel  kwam,  maar  uit  zijn  verheerlijkt  lichaam. 
Niet  alsof  dit  deeltje  uit  Jezus'  lichaam^  gedacht  moest  als,  naast  de  gees- 
telijke kracht  van  zijn  ziel,  in  ons  dringende;  want  beide  ziel  en  lichaam 
was  in  Jezus  één;  maar  dan  toch  zoo,  dat  de  Avondmaalsganger  feitelijk 
iets  ontving  en  in  zich  opnam,  dat  hem  toekwam  uit  het  verheerlijkte 
lichaam  van  Jezus. 

Dit  lichamelijk  iets  nu,  dat  door  het  Sacrament  des  heiligen  Avondmaals 
uit  den  verheerlijkten  Christus  in  den  geloovige  overging,  en  door  dezen 
in  zich  wierd  opgenomen,  kon  uiterdaad  niet  nalaten  ook  zekere  uitwer- 
king op  het  lichaam  van  den  geloovige  te  doen  ;  en  ook  over  die  uitwer- 
king opperde  men  twee  bepaalde  zienswijzen. 

Vooreerst  toch  hield  men  staande,  dat  dit  lichamelijke  dat  bij  het  Avond- 
maal uit  Jezus'  lichaam  ontvangen  werd,  de  kracht  bezat,  om  genezend 
en  sterkend  op  het  lichaam  van  den  geloovige  te  werken.  Het  werd  dus 
beschouwd  als  een  soort  medicijn,  dat  in  ons  lichaam  indringende,  de 
zwakte  van  ons  lichaam  tegemoet  kwam,  en  allerlei  schadelijke  werking 
in  ons  lichaam  tegenging.  Zoo  werd  het  heilig  Avondmaal  dus  in  thera. 
peutischen    zin    opgevat;    en    dat    niet    als  geloofssterking  in  de  ziel,  die 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    V.  157 


vooral  op  ons  zenuwleven  weldadig  en  versterkend  kon  inwerken;  maai- 
zeer  bepaaldelijk,  als  een  stoffelijke,  inwerking,  die  rechtstreeks  het  stoffelijke 
in  ons  lichaam  aangreep  en  aldus  onze  levenskracht  verhoogde.  Een  , 
voorstelling,  waarvoor  men  zich  dan  liefst  beriep  op  1  Cor  XI :  30,  waar 
Paulus  zegt,  dat  er  ten  gevolge  van  het  misbruik,  dat  in  de  kerk  van 
Corinthe  op  zoo  stuitende  wijze  van  het  heilig  Avondmaal  gemaakt  werd, 
in  die  kerk,  o,  zoovelen  waren,  die  onder  zwakheid  of  krankheid  leden, 
of  ook  reeds  ontsliepen.  Hij  zegt  toch:  „Daarom  zijn  onder  u  vele  zwak- 
ken en  kranken  en  velen  slapen." 

Xu  geven  we  voetstoots  toe,  dat  deze  woorden  van  Paulus  metterdaad 
van  lichamelijke  krankheid  en  van  een  sterven  naar  het  lichaam  moeten 
verstaan  worden.    De  apostel  leert  kennelijk,  dat  Gods  toorn  ter  oorzake 
van    een  stuitende    ontheiliging    van    zijn    Sacrament    over    de  kerk  van 
Corinthe  was  gekomen,  en  dat  deze  toorn  Gods  openbaar  wierd  in  de  vele 
krankheden,    die    uitbraken,    en    die,   op  in  het  oog  loopende  wijze,  door 
doodelijken  afloop  gevolgd  waren.     Alen  mag  deze  woorden  dan  ook  niet 
verzwakken,    door    ze  te  verstaan  van  geestelijke  zwakheid  of  geestelijken 
doodslaap.    Daartoe  toch  ontbreekt  elke  aanwijzing,  en  het  verband  sluit 
zulk    een  uitlegging  af.   Immers  de  apostel  spreekt  van  een  oordeel  Gods 
dat   over    de  gemeente  gekomen  was  tengevolge  van  de  ontheiliging  van 
het    Sacrament;    eene    ontheiliging  die  zóó  ver  was  gegaan,  dat  men  zich 
aan  den  Avondmaalsdisch  dronken  had  gedronken.  Dit  nu  kon  natuurlijk 
alleen  geschieden  door  dezulken,  die  reeds,  eer  ze  zich  hieraan  vergrepen, 
geestelijk    zwak   en    zeer    krank    ivaren,    en    in  zeer  erge  mate  geestelijk 
sliepen.   Het    zou   toch  geen  zin  hebben  gehad  om  te  zeggen:  „Er  zijn  er 
onder  u,  die  zich  op  zoo  roekelooze  wijze  aan  het  Avondmaal  vergrepen ; 
daardoor   hebben    deze    mannen  of  vrouwen  zich  een  oordeel  gegeten  en 
gedronken;  en  dit  oordeel  bestaat  hierin,  dat  ze  eerst  ««  deze  heiligschen- 
nis geestelijk  zwak  en  krank  geivorden  zijn."  Want  ook  al  geeft  men  toe, 
dat  zulk  een  heiligschendende  daad  uiteraard  door  nóg  diepere  inzinking 
van  het  geloof  moest  gevolgd  worden,  zoo  was  deze  veractitering  van  ge- 
loof  bij    reeds    zoo    ver    uitgegleden   personen  toch  nooit  zóó  in  het  oog 
loopend,    dat  Paulus  hierop,  als  op  een  blijkbaar  oordeel  van  Gods  toorn 
wijzen    kon.    Deze    geestelijke    uitlegging  is  dan  thans  ook  vry  algemeen 
door    de    kundiger    uitleggers    opgegeven,    en  men  is  teruggekeerd  tot  de 
uitlegging,  die  ook  Calvijn  en  onze  Staten-overzetting  gaf,  dat  deze  krank- 
heid en  deze  doodslaap  in  eigenlijken,    lichamelijkeu  zin  te  verstaan  zijn. 
•  Er  was  ontheiliging  van  Gods  verbond.  Dit  verwekte  Gods  toorn  schrik- 
kelijk over  de  gemeente.  En  deze  openbaring  van  Gods  toorn  bestond  in 
het  uitbreken  van  bange  ziekten,  die  vaak  doodelijk  afliepen. 


158  ZÜXD.    XXIX.    HOOFDSTUK    V. 

Zij  echter  die  het  voorstellen,  alsof  er  bij  het  Avondmaal  ook  een  sa- 
cramenteele  kracht  uit  Jezus'  lichaam  aan  ons  lichaam  toekomt,  leggen 
die  woorden  op  hunne  wijze  uit.  Zie,  zeggen  ze,  een  goed  gebruik  van 
het  Avondmaal  verhoogt  de  levenskracht  ook  van  het  lichaam  ;  en  des- 
wege, nu  wijst  Paulus  er  op,  hoe  een  verkeerd  gebruik  van  het  Avond- 
maal stoornis  in  de  lichamelijke  levenskracht  ten  revolge  had,  en  diens- 
volgens  ziekte  en  dood  na  zich  sleepte.  Toch  behoeft  men  deze  uitlegging 
slechts  even  in  te  denken,  om  er  het  averechtsche  en  onhoudbare  ter- 
stond van  in  te  zien.  Stond  er:  „Ten  gevolge  van  het  plaatshebbend  mis- 
bruik worden  er  minder  dan  anders  zieken  genezen,"  zoo  zou  dit,  op  het 
standpunt    van    deze    dvvaalleeraars    zin    hebben.  Is  toch  in  hun  oog  het 

^  Avondmaal  ook  een  lichamelijke  artsenij,  en  wierden  alzoo  door  het  ge- 
bruik van  het  Avondmaal  vele  lichamelijk  zwakken  allengs  gesterkt  en 
gezond,  dan  sprak  het  vanzelf,  dat  een  nalaten  van  dit  goede  Avondmaal 
deze  genezende  werking  moest  stuiten.  Maar  nooit  kon  een  n^e^gebruiken 
van  dit  geneesmiddel  ten  gevolge  hebben,  dat  er  krankte  ontstond  en 
dood  gewrocht  wierd.  Immers  de  heidenen  en  Joden  gebruikten  dit  me- 
dicijn evenmin,  en  zoo  zou  dus  onder  hen  dezelfde  krankheid  zich  heb- 
ben moeten  openbaren  in  alle  steden  en  dorpen,  en  zou  er  niets  vreemds 
of  opmerkelijks  in  gelegen  hebben,  dat  deze  zelfde  krankheid  ook  onder 
de  Christenen  woedde ;  en  kon  alzoo  Paulus  dus  niet  gedoeld  hebben,  dat 
zich  in  deze  krankheid  een  kennelijk  oordeel  Gods  over  de  kerk  vertoonóie. 
Gesteld  al  dat  het  gebruik  van  het  Avondmaal  voor  het  lichaam  sterkend 
en  genezend  werkte,  zoo  kon  daarom  het  zich  onthouden  van  dit  medi- 
cijn, nog  nooit  een  oorzaak  van  ziekte  worden.  Wie  het  gebruikte,  kon  er 
dan  lichamelijke  sterking  door  erlangen ;  maar  wie  het  niet  gebruikte 
bleef  die  hij  was;  werd  er  niet  beter,  maar  ook  niet  erger  door.  En  zoo 
blijft  er  dus  geen  andere,  dan  de  oude,  gezonde  uitlegging  over,  dat  Gods 
toorn  over  de  gemeente  was  opgewekt,  en  dat  deze  toorn  Gods  zich  daar- 

r  in  openbaarde,  dat  hij  op  in  het  oog  loopende  wijze  een  ernstige  ziekte 
uitzond,  die  velen  krank  en  slap  maakte  en  velen  ten  grave  sleepte. 
Denk  b.  v.  aan  een  ziekte  als  influenza,  die  juist  een  karakter  draagt, 
dat  zoo  geheel  past  op  Paulus'  woorden  :  „Daarom  zijn  er  onder  u  vele 
zwakken  en  kranken  en  velen  zijn  ontslapen".  Van  een  beroep'  op 
1    Cor.  XI :  30  zullen  deze  dwaalleeraars  dus  moeten  afzien. 

Toch    gaan    velen    hunner    nog  verder,  en  leeren  in  de  tweede  plaats, 

dat  Jezus  door  het  Sacrament  des  Avondmaals  aan  de  geloovigen  uitzijn 

•^  eigen   verheerlijkt  lichaam  iets  mededeelt,  waaruit  ongemerkt  het  nieuwe 

y        lichaam,   waarmede    de   geloovigen    zullen  opstaan,  in  hen  bereid  wordt. 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK   V.  159 


Hiertoe  komen  ze  door"  een  vervalsching  van  de  belijdenis  rakende  „de 
wederopstanding  des  vleesches".  Naar  hun  voorstelling  toch  gaat  het 
lichaam,  waarvan  we  bij  den  dood  scheiden,  geheel  te  loor,  en  ontvangen 
de  geloovigen  dit  oude  lichaam  nooit  terug,  maar  ontwikkelt  zich  allengs 
om  hun  ziel  een  geheel  nieuw  lichaam,  dat  niets  met  het  oude  gemeen 
heeft ;  zelfs  niet  in  de  kiem  of  in  den  wortel.  Zoo  zou  er  dus  geen  we- 
deropstanding des  vleesches  zijn,  maar  het  ontvangen  van  een  tweede, 
geheel  nieuw  lichaam.  En  dit  tweede,  geheel  nieuwe  lichaam  nu  leeren 
ze,  dat  ons  in  kiem  reeds  hier  op  aarde  in  het  oude  lichaam  gegeven 
wordt,  en  dat  deze  kiem  van  ons  nieuwe  lichaam  bij  den  dood  met  de 
ziel  vereenigd  blijft,  om  in  den  dag  der  opstanding  volheerlijk  uit  te  groeien. 
En  vraagt  men  nu,  op  welke  wijze  de  kiem  van  dat  tweede  of  nieuwe 
lichaam  in  den  geloovige  inkomt,  dan  wijzen  ze  ons  op  het  Avondmaal 
en  stellen  het  ons  voor,  alsof  Christus  door  het  sacramenteele  gebruik 
van  het  heilig  Avondmaal  uit  zijn  eigen  verheerlijkt  lichaam  ons  de  kiem 
voor  dit  nieuwe  lichaam  inplant. 

Natuurlijk  blijven  ze  ons  elk  bewijs  voor  zoo  gedrochtelijke  leer  schul- 
dig, een  leer  of  voorstelling,  die  op  elk  punt  tegen  de  duidelijke  onder- 
wijzing der  Heilige  Schrift  indruischt.  Deze  leer  toch  strijdt  met  de  dui- 
delijke voorstelling  der  Heilige  Schrift,  dat  de  ziel  na  den  dood  enkel 
geestelijk  bestaat  en  van  het  lichaam  geheel  is  afgescheiden.  Ze  strijdt 
tegen  de  onderwijzing  der  Heilige  Schrift,  dat  er  in  den  dag  der  opstan- 
ding hereeniging  zal  plaats  hebben  van  de  ziel  met  datzelfde  lichaam, 
waarvan  het  bij  den  dood  gescheiden  wierd.  En  ze  strijdt  niet  minder 
tegen  de  duidelijke  openbaring  de  Heilige  Schrift,  dat  de  Christus  eens  ons 
vernederd  lichaam  gelijkvormig  zal  maken  aan  zijn  verheerlijkt  lichaam, 
niet  door  ons  een  deeltje  van  dit  lichaam  mede  te  deelen,  maar  „door 
die  kracht,  waardoor  hij  ook  alle  dingen  zich  zelven  kan  onderwerpen". 
d.  i.  door  zijn  goddelijke  almachtigheid  (Phil.  Hl:  21).  Geheel  deze  voor 
stelling  moet  dan  ook  als  lijnrecht  in  strijd  met  Gods  Woord,  geheel  en 
onverdeeld  verworpen  worden.  Er  schuilt  zelfs  geen  element  van  waar- 
heid in.  Ook  in  den  verheerlijkten  Christus  blijft  de  goddelijke  natuur  een 
andere  dan  de  menschelijke  natuur,  en  bezitten  beide  nog  altoos  haar 
onderscheiden  eigenschappen ;  en  evenzoo  blijft  ook  nu  nog  in  Jezus' 
menschelijke  natuur  ziel  en  lichaam  principieel  onderscheiden,  zoodat  het 
lichaam  niet  in  de  ziel  en  de  ziel  niet  in  het  lichaam  gemengt  wordt 
maar  beide  als  twee  eigen  zelfstandigheden  krachtens  goddelijke  schep- 
ping bestaan.  Er  kan  dus  geen  mededeeling  van  Jezus' verheerlijkt  lichaam 
aan  de  geloovigen  plaats  hebben.  Het  ééne  menschelijk  lichaam  is  een 
ander   dan    het   andere    menschelijk    lichaam ;    en    er    kan    uit  het  ééne 


160  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    V. 


lichaam  niets  in  het  andere  overgaan,  dan  langs  den  gewonen  weg,  dien 
God  in  de  schepping  daarvoor  gesteld  heeft.  Ja  zelfs  waar  de  menschen- 
eter  zijn  medemensch  slacht  en  zijn  vleesch  braadt  en  eet,  eet  hij  toch 
<  niet  zijn  lichaam,  maar  alleen  de  stof,  waaruit  dit  lichaam  tijdelijk  be- 
stond. 

Doch  ook  hiermee  is  de  hoofdfout  nog  niet  aangewezen,  waarvan  ge- 
heel deze  gedrochtelij ke  voorstelling  uitgaat,  en  die  hierin  is  gelegen,  dat 
Christus  ons  in  het  heilig  Avondmaal  niet  zijn  verheerlijkt  lichaam,  maar 
zijn  verbroken  lichaam  en  zijn  vergoten  bloed  tot  een  spijs  en  drank  voor 
onze  ziele  biedt.  Dit  feit  is  niet  weg  te  cijferen.  Immers  zoowel  het  sym- 
bool als  de  woorden  der  inzetting  bewijzen  dit  ten  duidelijkste.  De  Heere 
breekt  het  brood,  eer  hij  het  zijn  jongeren  toereikt,  en  giet  den  wijn  in 
den  beker,  eer  zijn  jongeren  dien  drinken.  En  als  hij  dan  brood  en  wijn 
aan  zijn  jongeren  toereikt,  zegt  hij  uitdrukkelijk,  dat  dit  brood  zijn  lichaam 
is,  dat  voor  velen  verbroken  wordt,  en  dat  die  wijn  zijn  bloed  is,  datver- 
goten  wordt  tot  vergeving  der  zonde.  Geen  oogenblik  mag  dus  bij  het 
heilig  Avondmaal  dat  verbroken  en  vergoten  zijn  uit  het  oog  worden  ver- 
loren ;  en  dit  nu  wordt  het  metterdaad,  zoodra  men  bij  het  heilig  Avond- 
maal zijn  zielsoog  licht  op  het  verheerlijkt  lichaam  des  Heeren.  In  het 
<  verheerlijkte  is  niet  enkel  het  lijden,  maar  zelfs  het  gebrekkige  van  dit 
aardsche  overv/onnen.  Het  verheerlijkte  lichaam  des  Heeren  maakt  op 
ons  geen  anderen  indruk  dan  van  majesteit  en  glorie,  gelijk  Paulus  hem 
zag  bij  Damascus  en  Johannes  op  Pathmos.  Die  aanblik  nu  is  een  gansch 
andere  dan  dien  de  aanschouwing  van  het  kruis  van  Golgotha  wekt.  Ge- 
meenschap met  den  gekruisten  Christus  leidt  wel  tot  gemeenschap  óók 
met  den  verheerlijkten  Christus,  maar  in  zichzelve  is  ze  iets  anders. 

Een  onderscheid,  waarop  Jezus  zelf  wijst,  door  het  zijn  jongeren  zoo 
uitdrukkelijk,  juist  bij  de  instelling  van  het  heilig  Avondmaal,  te  zeggen 
dat  hij  niet  meer  met  hen  van  deze  vrucht  des  wijnstoks  drinken  zou, 
totdat  hij  dien  nieuw  zou  drinken  in  het  Koninkrijk  zijns  Vaders.  Dit 
nieuwe  drinken  is  een  drinken  in  den  staat  der  heerlijkheid,  en  van  dat 
nieuwe  drinken  in  het  Koninkrijk  zijns  Vaders  wordt  het  drinken  van  den 
vergoten  wyn  aan  het  heilig  Avondmaal  juist  onderscheiden. 

Op  dit  nunt  mag  dus  geen  oogenblik  de  minste  verwarring  toegelaten. 
Het  verbroken  lichaam  is  wel  hetzelfde  lichaam,  dat  thans  verheerlijkt  is; 
maar  door  de  verheerlijking  wierd  juist  de  vernedering  van  het  verbroken 
zijn  des  lichaams  overwonnen  en  te  niet  gedaan.  Moet  hier  nu  het  lichaam 
des  Heeren  in  zijn  verbroken  staat  genomen  worden,  gelijk  èn  de  symbo- 
liek èn  de  inzettingswoorden  van  het  heilig  Avondmaal  dit  eischen,  dan 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    V.  161 


sluit  deze  staat  der  verbrokenheid  den  staat  der  verheerlijking  uit;  en  ver- 
nietigt men  omgekeerd  de  eigenlijke  kern  en  het  pit  van  het  Avondmaal 
zoo  men  spreken  gaat  van  een  gespijsd  worden  met  het  verheerlijkte 
lichaam  des  Heeren.  Onze  Catechismus  zegt  het  dan  ook  uitdrukkelijk  in 
het  Antwoord  op  Vr.  79  „dat  gelijk  als  brood  en  wijn  dit  tijdelijk  leven 
onderhouden,  alzoo  ook  zijn  gekruist  lichaam  en  zijn  vergoten  bloed  zijn 
de  waarachtige  spijs  en  drank,  waardoor  onze  zielen  ten  eeuwigen  leven 
gevoed  worden."  En  evenzoo  betuigt  ons  formulier  voor  het  heilig  Avond- 
maal:  „Uit  deze  inzetting  des  heiligen  Avondmaals  onzes  Heeren  Jezus 
Christi  zien  wij,  dat  hij  ons  geloof  en  betrouwen  op  zijn  volkomen  offer- 
ande, die  eenmaal  aan  het  kruis  geschied  is,  als  op  den  eenigen  grond  onzer 
zaligheid  wijst,  daar  hij  onze  hongerige  en  dorstige  zielen  tot  een  waar- 
achtige spijs  en  drank  des  eeuwigen  levens  geworden  is."  En  nog  duide- 
lijker :  „Zoo  dikwijls  gij  van  dit  brood  eet  en  van  dezen  beker  drinkt, 
zult  gij  daardoor,  door  een  gewisse  gedachtenisse  en  pand,  verzekerd  wor- 
den van  mijn  hartelijke  liefde  voor  u,  dat  ik  voor  u  mijn  lichaam  aan 
het  hout  des  kruises  in  den  dood  geve,  en  mijn  bloed  vergiste,  en  uw 
hongerige  en  dorstige  zielen  met  hetzelve  mijn  gekruist  lichaam  en  vergoten 
bloed  tot  het  eeuwige  leven  spijs  en  laaf." 

Slechts  daarin  gingen  de  voorstanders  van  een  louter  symbolische  op- 
vatting geheel  mis,  dat  ze  dit  „spijzen  en  laven  van  onze  zielen  met  zijn 
gekruist  lichaam  en  vergoten  bloed"  gingen  verwateren,  als  ware  hier 
niets  anders  meê  bedoeld,  dan  een  opzettelijke  herinnering  aan  wat  op 
Golgotha  geschied  was ;  en  als  ware  het  aanzitten  aan  het  heilig  Avond- 
maal dus  niets  meer  dan  een  ons  opnieuw  te  binnen  brengen  van  onze 
belijdenis,  dat  Jezus  eenmaal,  voor  u  achtien  eeuwen,  voor  onze  zonden  ge- 
storven was.  Bij  zulk  een  opvatting  toch  is  er  geen  sacrament,  is  er  geen  myste- 
rie, is  er  geen  daad  Christi  meer,  en  werkt  men  juist  een  reactie  in  de  hand,  die 
dan  weer  op  Roomsche  of  Luthersche  voorstellingen  uitloopt.  Neen,  niet 
in  onze  herinnering  of  heugenis,  maar  in  hetgeen  Christus  aan  onze  zie- 
len doet,  ligt  het  eigenlijke  wezen  van  het  sacrament,  en  zoo  is  ook  bij 
het  heilig  Avondmaal  dit  het  wezen,  dat  Christus  zelf  uit  den  hemel  onze 
hongerige  en  dorstige  zielen  spijst  en  laaft,  en  dat  hij  dit  met  niets  min- 
der doet  dan  met  zijn  gekruist  lichaam  en  zijn  vergoten  bloed. 


R    VOTO    DORDR.    III. 


162  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    VI. 


ZESDE  HOOFDSTUK. 


Doende  het  brood  uit  de  aarde  voortkomen  en  den 

wijn  die  het  hart  des  n^enschen  verheugt. 

Ps.  104:  14,  15. 


Elke  voorstelling  alsof  de  Christus  op  magische  wijze  iets  uit  zijn  ver- 
heerlijkt lichaam  in  ons  lichaam  overbracht,  is  alzoo  afgesneden  tevens 
elk  denkbeeld,  alsof  bij  het  heilig  Avondmaal  iets  anders  over  onze  lippen 
ging  dan  gewoon  brood  en  natuurlijke  wijn.  In  dat  brood  en  in  dien  wijn 
schuilen  geen  geheimzinnige  krachten,  en  hetgeen  aan  den  heiligen  Disch 
tot  onzen  mond  ingaat,  brengt  als  zoodanig  niets  toe  aan  onze  ziel.  Het 
eten  van  het  brood  en  het  drinken  van  den  wijn  behoort  tot  de  symbo- 
lische acte;  maar  is  op  zichzelf  zoo  weinig  voertuig  van  de  geestelijke 
genade,  dat  een  zwaar  gewonde,  die,  door  verminking  aan  den  mond  zelf 
noch  brood  noch  wijn  nemen  kon,  deswege  (ook  zonder  te  eten  of  te 
drinken)  in  niets  den  geestelijken  zegen  derven  zou. 

Om  dit  kras  en  duidelijk  te  doen  uitkomen,  placht  Calvijn  te  zeggen, 
dat  het  eigenlijke  Avondmaal  in  den  hemel  gevierd  werd.  Hij  drukte  dit 
zoo  uit,  dat  onze  ziel,  terwijl  we  aanzitten  aan  den  heiligen  Disch,  in  den 
hemel  wordt  opgetrokken,  en  na  aldus  opgetrokken  te  zijn  door  Christus 
gevoed  wordt  met  zijn  verbroken  lichaam  en  vergoten  bloed.  Dit  is  dan 
natuurlijk  niet  van  een  enkele  ziel  bedoeld,  maar  moet  zóó  verstaan,  dat 
als  op  zekeren  Dag  des  Heeren  in  alle  kerken  het  heilig  Avondmaal  op 
eenzelfde  ure  gevierd  wordt,  de  zielen  van  alle  geloovigen  in  den  hemel 
worden  opgetrokken;  in  die  gee  telijke  verrukking  allen  saam  met  Christus 
vereenigd  zijn;  en,  dank  zij  die  zalige  vereeniging  met  Christus  als  hun 
hoofd  en  onder  elkander  als  leden,  alsnu  op  buitengewone  wijze  met  zijn 
vergoten  bloed  en  verbroken  lichaam  gevoed  worden. 

Toch  moet  dit  denkbeeld  van  Calvijn  niet  verstaan,  als  bedoelde  hij  een 
plaatselijke  overbrenging  van  de  ziel  naar  den  hemel.  De  gedachte  alsof 
aan  het  Avondmaal  ontzielde  lichamen  nederzaten,  terwijl  de  zielen  elders 
waren,  is  nooit  bij  Calvijn  opgekomen,  en  zijn  krasse  uitdrukking  koos 
hij  alleen,  maar  dan  ook  met  opzet,  om  ons  voorgoed  af  te  brengen  van 
de  Roorasche  en  Luthersche  leer,  die  zich  maar  nooit  van  de  zichtbare 
teekenen  kon  losmaken,  en  juist  daardoor  nooit  tot  den  wezenlijken  Chris- 
tus doordrong.  Ons  Avondmaalsformulier  verklaart  ons  Calvijns  gedachte 
dan   ook    nader,  als  het  daar  Jjeet:  „Opdat  wij  dan  met  het  waarachtige 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    VI,  163 

heinelsche  brood  Christi  gespijsd  worden,  zoo  laat  ons  met  onze  harten 
niet  aan  het  uiterhjk  brood  en  wijn  blijven  hangen,  maar  ze  opivaarts  in 
den  hemel  verheffen,  waar  Christus  Jezus  is,  niet  twijfelende  of  wij  zullen 
zoo  waarachtiglijk  door  de  werking  des  Heiligen  Geestes  met  zijn  lichaam 
en  bloed  aan  onze  zielen  gespijsd  en  gelaafd  worden,  als  wij  dat  heilige 
brood  en  drank  tot  zijne  gedachtennisse  ontvangen." 

Hoofdzaak  hierin  is  natuurlijk  de  juiste  en  onberispelijke  onderscheiding 
dat  onze  hand  en  onze  mond  met  het  brood  en  den  wijn,  maar  alleen 
onze  ziel  met  den  Christus  in  gemeenschap  treedt.  Daar  nu  Christus  in 
den  hemel  is,  en  alzoo  naar  zijn  menschelijke  natuur  niet  uit  dien  hemel 
tot  ons  afkomt,  zoo  kan  de  gemeenschap  van  onze  ziel  met  den  Christus 
ook  bij  het  heilig  Avondmaal  niet  anders  tot  stand  komen  dan  door  den 
Heiligen  Geest.  Die  Heilige  Geest  moet  dus  op  ons  hart  inwerken,  om  het 
met  zielsinnig  verlangen  naar  den  Christus  te  vervullen,  voor  den  Chris- 
tus ontvankelijk  te  maken,  en  eeniglijk  op  den  Christus  als  zijn  doelwit 
te  richten.  Dit  nu  noemt  de  Heilige  Schrift  in  Oud  en  Nieuw  Testament : 
„een  opheffen  van  onze  ziel  naar  den  hemel."  ,Ik  hef  mijn  ziel.  o,  God 
der  goden,  tot  U  op."  „Tot  U,  Heere  hef  ik  mijne  ziel  op."  En  waar  nu 
de  Heilige  Geest  eenerzijds  de  ziele  in  zulk  een  stemming  brengt,  daar  is 
het  anderzijds  die  zelfde  Heilige  Geest,  door  wiens  werking  de  Christus 
zichzelven  in  zijn  genade  aan  onze  ziel  instort  en  mededeelt. 

Er  is  alzoo  sprake  van  een,  in  engeren  zin  bepaalde,  werking  van  den 
Heiligen  Geest,  die  alleen  verstaan  kan  worden,  zoo  men  let  op  het  ge- 
beurde op  den  Pinksterdag.  Hetgeen  toen  gebeurd  is,  bestaat  hierin,  dat 
de  Heilige  Geest  toen  eerst  de  levensgeest  van  Christus'  mystiek  lichaam 
is  geworden.  Dit  houde  men  scherp  in  het  oog.  Het  mystieke  lichaam  van 
Christus  is  een  soortgelijk  lichaam  als  heel  ons  menschelijk  geslacht  één 
lichaam  vormt,  onder  zijn  natuurlijk  hoofd  Adam.  In  dit  mystieke  Ada- 
mitisch  lichaam  is  de  levensgeest  de  menschelijke  geest,  de  geest  der 
menschheid,  en  deswege  een  nu  zondige  en  onheilige  geest.  En  tegenover 
dat  Adamitisch  lichaam  der  menschheid  met  zijn  onheiligen  geest  plaatst 
nu  de  Heere  het  mystieke  lichaam  van  Christus,  dat  eveneens  uit  een 
Hoofd  en  uit  zijn  leden  bestaat,  en  evenzoo  over  allerlei  geslachten  en 
natiën  loopt,  en  in  dit  lichaam  vaart  nu  op  den  Pinksterdag  de  Heilige 
Geest.  Dit  is  het  wat  ons  Avondmaalsformulier  z<^gt,  dat  „de  Heilige  Geest 
in  Christus  als  in  het  Hoofd  en  in  ons  als  zijne  lidmaten  woont."  Hier 
is  dus  geen  sprake  van  een  gewone  werking  des  Heiligen  Geestes,  gelijk 
die  ook  voor  den  Pinksterdag  voorkwam,  en  ook  daarna  buiten  het  lichaam 
van  Christus  plaats  grijpt;  neen,  hier  is  een  zeer  bepaalde  en  eenige  wer- 
king van  den  Heihgen  Geest  bedoeld,  die  vroeger  onmogelijk  was,  en  nu 


164  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    VI. 

eerst  na  den  Pinksterdag  werken  kon;  reden  waarom  Johannes  zegt,  „dat 
de  Heilige  Geest  nog  niet  was,  omdat  Jezus  nog  niet  verheerlijkt  was." 
Petrus  betuigt,  dat  de  Christus  zelf  eerst  na  zijn  hemelvaart  den  Heiligen 
Geest  van  den  Vader  ontvangen  heeft.  En  de  Christus  zelf  betuigt  aan 
zijn  jongeren,  dat  zoo  hij  niet  opvoer  ten  hemel  de  Heilige  Geest 
niet   komen   kon,   dien    hij,   zoo  hij  opvoer,  hun  zenden  zou  van  den  Vader. 

De  gedachte  aan  het  mystieke  lichaam  des  Heeren  mag  hier  dus  geon 
oogenblik  losgelaten.  Al  ziet  ge  dit  lichaam  niet,  het  bestaat  niettemin. 
Het  is  er.  Gij  belioort  er  toe.  Ge  zijt  er  een  lid  van  en  zult  er  eeuwig  een 
lid  van  blijven.  En  terwijl  nu  in  dit  lichaam  allerlei  leden  zijn,  gelijk 
Paulus  van  een  voet  en  een  hand  spreekt,  zoo  heeft  dit  lichaam  ook  een 
Hoofd  en  een  levensgeest,  die  het  doortrekt  en  bezielt.  Dat  Hoofd  nu  is 
de  verhoogde  Middelaar,  en  die  levensgeest  in  het  mystieke  Lichaam  is  de 
Heilige  Geest.  In  het  gewone  stoffelijke  lichaam  nu  heeft  uw  voet  of  uw 
hand  of  de  top  van  uw  vinger  met  uw  hoofd  zijn  gemeenschap  door  den 
levensgeest  van  uw  lichaam.  Zoodra  door  narcotische  bedwelming  de  wer- 
king van  dien  levensgeest  in  u  gestuit  wordt,  kan  men  uw  voet  afzetten 
zonder  dat  uw  hoofd  er  iets  van  merkt ;  en  alleen  wanneer  die  levens- 
geest van  uw  lichaam  al  uw  leden  met  uw  hoofd  verbindt,  is  het  lichaam 
gezond  en  veerkrachtig. 

Zoo  dus  ook  in  het  lichaam  van  Christus.  Ook  in  dit  Lichaam  is  er  geen 
gemeenschap   van  de  leden  met  het  Hoofd  dan  door  den  levensgeest  des 
Lichaams,    en    deze    levensgeest  des  Lichaams  is  de  Heilige  Geest.  In  het 
Paradijs   schiep  God  eerst  Adams  lichaam,  en  toen  blies  Hij  in  hem  den 
adem  des  levens,  en  alzoo  werd  Adam  tot  een  levende  ziel.  En  op  gelijke 
wijze    stond    op    den    Pinksterdag   wel    het  lichaam  van  Christus  gereed, 
maar   eerst  op    den    Pinksterdag  blies  God  in  dit  Lichaam  den  Heiligen 
Geest,    en    eerst   alzoo    wierd    het    tot  het  levende,  bezielde  Lichaam  des 
Heeren.    Van    dat  oogenblik  af  is  de  Heilige  Geest  dan  ook  nooit  uit  dit 
Lichaam    des  Heeren  weg  geweest.  Te  denken,  dat  de  Heilige  Geest  zoo 
nu    en  dan  eens  op  dit  Lichaam  werkt,  is  geheel  in  stryd  met  de  duide- 
lijke   onderwijzing   der   Heilige  Schrift.  De  Schrift  leert  ons  altoos  weer, 
dat  de  Heilige  Geest  kwam  om  in  ons  te  ivonen  en  bij  ons  te  blijven,  en 
dat    wij    zijn  tempel  zijn;  zoodat  deze  Heilige  Geest  in  ons  is  en  niet  uit 
ons  kan  weggaan.  Ging  ook  maar  één  oogenblik  de  Heilige  Geest  uit  het 
Lichaam    des   Heeren    weg,    zoo  zou  dit  Lichaam  op  hetzelfde  oogenblik 
ontzield    zijn    en    sterven;  iets  wat  om  den  eeuwigen  prijs  van  Christus' 
offerande    en  om  de  onberouwelijkheid  van  Gods  verkiezinge  ondenkbaar 
en  onmogelijk  is. 


ZOKD.    XXIX.   HOOFDSTUK    VI.  165 

Maar  wat  wel  kan  gebeuren  en  gebeurt,  is  dat  deze  levensgeest  belet 
wordt  in  het  lichaam  krachtig  door  te  werken,  of  ook  Hij  uit  enkele  leden  ^ 
voor  zekeren  tijd  bijna  geheel  terugwijkt.  Ons  aardsche  stoffelijke  lichaam 
heldert  ons  dit  genoegzaam  op.  We  kennen  allen  de  oogenblikken,  dat 
we  ons  lichamelijk  onwel  gevoelen;  mat  en  dof  over  heel  ons  wezen  zijn;  , 
en  niet  dan  met  moeite  onze  vermoeide  ledematen  voortbewegen.  Dan  zijn 
we  niet  frisch,  niet  helder,  niet  opgewekt,  niet  gelukkig.  We  sleepen  ons 
zelven  voort,  maar  voelen  wel  dat  de  toon  uit  ons  gestel  wegging  en  al- 
gemeene  inzinking  ons  verlamt.  Welnu,  wat  is  dit  anders  dan  dat  de  le- 
vensgeest van  ons  lichaam  er  nog  wel  in  is  (want  anders  zouden  we  ge- 
storven zijn)  maar  dat  toch  die  levensgeest  ons  niet  meer  krachtig  door- 
tintelt in  eiken  vezel  van  ons  zenuwgestel  en  in  eiken  droppel  van  ons 
bloed.  En  dat  duurt  dan  tot  óf  een  artsenij  ons  weer  opbeurt  óf  een  blijde 
ontmoeting  ons  den  moed  hergeeft;  en  dan  voelen  we  opeens  dien  schuil- 
geganen  levensgeest  weer  op  den  voorgrond  dringen  ;  onze  pols  zwelt;  ons 
zenuwleven  wordt  wakker ;  alles  in  ons  leeft  op ;  en  opeens  voelen  we 
ons  weer  rijk  en  overgelukkig.  Tot  zelfs  in  ons  woord  „doorstraling"  drukt 
onze  taal  dit  eerst  zich  terugtrekken  en  straks  terugkeeren  van  den  le- 
vensgeest ten  opzichte  van  ons  stoffelijk  lichaam  zoo  schilderachtig  uit. 
„Ik  heb  geen  doorstraling"  zegt  zoo  teekenachtig:  „De  levensgeest  is  er  ; 
nog  wel,  maar  hij  werkt  niet  door." 

Brengt  dit  nu  op  het  mystieke  Lichaam  des  Heeren  over,  en  wat  ver- 
krijgt ge  dan?  Immers  dit,  dat  er  nu  eens  tijden  zullen  zijn,  dat  de  kerke 
Gods  in  doffen,  matten  staat  inzinkt,  doordien  de  levensgeest  des  Lichaams 
wel  niet  wegging,  maar  zich  toch  terugtrok;  en  daarentegen  andere  tijden, 
dat  de  kerke  Gods  bezield  en  vol  van  heilige  verrukking  zal  zijn,  omdat 
diezelfde  levensgeest  die  zich  eerst  terugtrok,  nu  weer  heel  het  Lichaam 
met  heilige  energie  doortintelt.  Dan  werkt  het  Hoofd  weer  op  al  de  leden 
des  Lichaams,  en  al  de  leden  des  Lichaams  werken  weer  snel  en  bezield 
op  het  eenige  Hoofd  terug;  en  het  heerlijk  genot  wordt  gekend,  dat  er 
stroomen  van  leven  en  zegen  uit  het  Hoofd  in  genade  afdalen,  en  even- 
zoo in  dank  en  lofzegging  weer  uit  de  leden  naar  het  Hoofd  op- 
klimmen. 

Zulke  rijke,  heerlijke  dagen  beleefde  de  eerste  Christelijke  kerk  van  Je- 
ruzalem, en  heeft  de  kerk  daarna  herhaaldelijk,  vooral  ook  in  de  dagen 
der  Reformatie  gekend.  En  al  is  sinds  weer  veel  ingezonken,  toch  is  ook 
in  den  Reveil  en  in  de  geestelijke  bewegingen  dezer  eeuw  weer  veel  heer-  i 
lijke  veerkracht  openbaar  geworden;  zalige  momenten  waarin  de  kudde 
des  Heeren  zich  weer  zielsinnig  één  met  haar  Hoofd  en  Heiland  gevoeld 
heeft. 


166  Z02;D.    XXIX.    HOOFDSTUK   VI. 


Maar  ditzelfde  verschijnsel  nu  dat  de  Heilige  Geest  (hier  bepaaldelijk 
bedoeld  als  de  levensgeest  van  het  Lichaam  des  Heeren)  zich  nu  en  dan 
terugtrekt,  als  Hij  bedroefd  wordt,  en  dan  weer  voller  en  rijker  zich  geeft 
zoo  Gods  tijd  gekomen  is  herhaalt  zich  nog  op  andere  wijze  en  wel  be- 
paaldelik  in  tweeërlei  zin. 

Vooreerst  door  het  gewone  verbruik  van  geschonken  levenskracht.  Ook 
bij  uw  stoffelijk  lichaam  is  dit  zoo.  Ge  staat  's  morgens  op,  en  dank  zij 
^  den  genoten  slaap,  is  de  levensgeest  weer  krachtig  in  u.  Maar  ge  gaat  aan 
uw  arbeid;  ge  put  uw  kracht  uit;  en  zoo  wordt  ge  moede;  tot  ge  weer 
aan  den  middagdisch  u  schaart  en  u  voedt  met  het  brood  uws  bescheiden 
deels:  en  op  die  wijs  keert  dan  de  nor:nale  werking  van  den  levensgeest 
weer  in  u  terug. 

Welnu,  juist  zoo  gaat  het  toe  in  het  Lichaam  des  Heeren.  Ook  dat 
Lichaam  des  Heeren  heeft  zijn  arbeid,  heeft  zijn  moeite,  heeft  zijn  wor- 
stelingen, en  in  de  veelvuldigheden  des  levens  verbruikt  het  zijn  kracht. 
Dit  maakt  dan  moede.  De  kracht  zinkt  in.  En  kwam  er  dan  geen  voeding 
zoo  zou  de  kracht,  de  veerkracht,  de  levenskracht  van  het  Lichaam  des 
^  Heere  schade  lijden.  Dus  moet  dan  ook  aan  dat  Lichaam  des  Heeren  voedsel 
gereikt,  en  voedsel  overeenkomstig  zijn  natuur  en  naar  zijn  aard;  en  dat 
voedsel  nu  biedt  de  Heere  ons  aan  zijn  heiligen  Disch.  Leeft  dus  een  kerk 
geregeld,  d.  w.  z.  kent  ze  haar  rust  en  haar  arbeid,  en  zoekt  ze,  als  de 
levenskracht  en  geloofskracht  door  den  arbeid  en  de  moeite  des  daags 
weder  ten  einde  raakt,  geregeld  voeding  en  onderhouding  voor  haar  le- 
venskracht aan  den  heiligen  Disch,  dan  zal  die  levenskracht  haar  telkens 
weer  vernieuwd  en  verhoogd  worden,  en  alzoo  haar  leven  tieren.  Dan 
toch  leeft  ze  naar  den  regel,  dien  God  voor  haar  heeft  ingesteld.  Maar 
wil  ze  wijzer  zijn  dan  haar  Heere,  en  arbeidt  en  strijdt  ze  wel,  maar  zoo 
dat  ze  verzuimt  telkens  weer  aan  den  heiligen  Disch  de  verbruikte  kracht 
te  herstellen,  dan  moet  haar  geestelijk  leven  er  onder  gaan  lijden 
en  moet  ze  geestelijk  krank  worden.  Vandaar  dat  de  eerste  Christenen, 
'  wier  strijd  zoo  heftig  en  zoo  machtig  was,  gedurig  den  heiligen  Disch 
zochten:  Dat  Calvijn,  die  optrad  in  een  tyd  toen  men  maar  eenmaal  des 
jaars  communiceerde,  liefst  elke  maand  den  Disch  des  Heeren  zag  aan- 
richten; en  dat  ook  nu  weer  in  tal  van  kerken  het  heilig  Avondmaal  ten 
minste  om  de  andere  maand  gehouden  wordt. 

Dat  vooreerst,  maar  hierbij  komt  nu  in  de  tweede  plaats,  dat  hetgeen 
alzoo  geldt  voor  het  Lichaam  des  Heeren  in  zyn  grootere  afmetingen,  ook 
alzoo  geldt  v(jor  de  enkele  leden  van  dat  Lichaam,  en  dat  dan  ook  hierbij 
de  boven  aangeduide  onderscheiding  doorgaat.  Ook  de  enkele  geloovige 
zal    tweeërlei    verschil   in    zijn    geestelijken    welstand    opmerken.    In    de 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    VI.  lö? 


eerste  plaats  toch  zal  de  gewone  afmatting  komen,  die  telkens  na  veel 
moeite  en  strijd  te  bespeuren  valt;  en  ten  andere  zal  hij  het  onderscheid 
kennen  tusschen  perioden  in  zijn  leven,  dat  hij  liefst  boven  de  engelen 
uit  zou  zingen,  en  andere  tijdperken,  dat  hij  zoo  neerslachtig  endoodsch 
er  aan  toe  is,  dat  geen  toon  des  lofs  over  zijn  lippen  komc.  Beide  ver- 
schijnselen nu  hebben  gelijke  oorzaak,  en  die  oorzaak  is,  dat  de  levens- 
geest van  het  Lichaam  des  Heeren,  d.  w.  z.  de  Heilige  Geest  niet  sterk 
genoeg  uit  het  Hoofd  op  ons  als  leden  des  Lichaams  werkt.  Alleen  maar 
bij  gewone  uitputting  is  dit  verschijnsel  normaal  en  herstelt  zich  vanzelf 
weer  door  het  heilig  Avondmaal,  terwijl  het  tweede  verschijnsel  ongere- 
geld is,  meestal  zijn  oorzaak  in  persoonlijke  zonden  vindt,  en  dikwijls  niet 
dan  na  jaren  weer  terecht  komt. 

Met  het  oog  op  het  heilig  Avondmaal  bepalen  we  ons  hier  dus  tot  de 
gewone  geestelijke  uitputting,  en  zeggen  daarvan  ook  nu  —  thans  met 
toepassing  op  de  enkele  leden,  gelijk  straks  met  betrekking  tot  heel  het  y 
Lichaam  —  dat  de  Chiistus,  wetende  hoe  beze  geloofsuitputting  het  na- 
tuurlijk gevolg  zou  zijn  van  den  strijd  en  de  moeite  waarin  het  leven  ons 
verwikkelt  juist  daarom  zijn  heilig  Nachtmaal  heeft  ingesteld,  opdat  hij 
door  dien  Disch  de  verbruikte  geloofskracht  in  ons  herstellen  zou.  Wie 
nu  in  gehoorzaamheid  aan  zijn  Heere,  op  geregelde  tijden,  die  voeding  en 
dat  herstel  van  geloofskracht  zoekt,  diens  geestelijk  If-ven  blijft  dan  ook 
de  veerkracht  des  geloofs  der  liefde  en  der  hope  behouden,  en  het  einde 
is  dat  hij  geestelijk  gezond  blijft.  Wie  daarentegen  deze  ordinantie  zijns 
Heeren  acht  niet  van  noode  te  hebben,  die  is  óf  geestelijk  niet  moede, > 
omdat  hij  geestelijk  niet  streed  noch  arbeide,  óf  wel,  zoo  hij  moede  is, 
begaat  hij  de  zonde  van  zich  het  door  Christus  verordende  voedsel  te  ont- 
houden, en  zoo  is  het  zijn  eigen  schuld  zoo  hij  al  dieper  inzinkt,  en 
lijden  gaat  aan  mystieke  congestie  of  aan  rationalistische  vermage- 
ring. 

En  hiermee  nu  treedt  de  eigenlijke  werking  en  vrucht  van  het  heilig 
Avondmaal  in  het  duidelijkste  licht.  Het  heilig  Avondmaal  is  niet  een 
middel,  dat  Christus  verordend  heeft,  om  zijn  verkorenen  de  geboorte  te 
schenken,  want  niemand  kan  aan  het  heilig  Avondmaal  komen,  tenzij  hij 
vooraf  gedoopt  zij;  en  niemand  mag  gedoopt  tenzij  op  onderstelling  van 
voorafgegane  wedergeboorte.  En  evenmin  mag  het  heilig  Avondmaal  be- 
schouwd als  een  middel  ter  &e^'eerm^  in  principieelen  zin,  want  de  gedoopte  ^ 
is  krachtens  zijn  Doop  tot  bekeering  geroepen,  en  kan.  geestelijk  opgevat, 
niet  ten  Avondmaal  komen,  tenzij  hij  aan  dezen  eisch  van  zijn  Doop  vol- 
daan hebbe.  Vernieuwing  en  verdieping  van  bekeering  moet  er  natuurlijk 


168  ZOND.   XXIX,   HOOFDSTUK   VI. 


altoos  weer  zijn,  en  daartoe  kan  ook  het  heilig  Avondmaal  meewerken 
maar  de  ^^rinc/piee/e  bekeering,  waardoer  iemand  er  toe  komt  om  op  te 
staan  en  aan  de  wereld  den  rug  toe  te  keeren  en  te  kiezen  voor  Jezus 
als  zijn  Heere  en  zijn  Koning,  moet  aan  het  eerste  Avondmaal  zijn  voor- 
afgegaan. 

En  ook  mag  het  heilig  Avondmaal  niet  beschouwd  als  een  middel  ter 
mededeeling  van  gewone  genade  voor  genade,  gelijk  de  Heere  die  aan  zijn 
uitverkorenen  pleegt  te  schenken,  op  en  onder  het  gebed,  onder  den 
Dienst  des  woords,  bij  de  lezing  der  Heilige  Schrift,  in  vrome  gesprekken 
en  in  en  door  de  wederwaardigheden  des  levens.  Het  genot,  het  helder 
besef  van  alle  deze  gewone  genadewerkingen  moge  door  het  heilig  Avond- 

/  maal  verhoogd  worden,  maar  ze  worden  ons  als  zoodanig  niet  door  het 
heilig  Avondmaal  geschonken.  Iets  wat  daarom  zoo  kras  moet  uitgespro- 
ken, omdat  wie  waant  aan  het  heilig  Avondmaal  niets  dan  deze  gewone 
genadewerkingen  te  ontvangen,  vanzelf  wel  tot  de  conclusie  moet  komen 
dat  hij  het  Avondmaal  zeer  wel  missen  kan.  Is  het  toch  zoo,  dat  ge  het 
zelfde  wat  het  Avondmaal  schenkt,  ook  genieten  kunt  buiten  het  Avond- 
maal, in  uw  gebed  onder  den  Dienst  des  Woords  enz.  dan  ligt  het  voor 
de  hand,  dat  het  Avondmaal  voor  u  iets  overtolligs  is  geworden,  waar  ge 
zeer  wel  buiten  kunt,  zonder  daarmee  iets  te  missen, 

En  daarom  moet  onverbiddelijk  vastgehouden  aan  deze  twee.  Vooreerst 
hieraan  dat  het  sacrament  des  heiligen  Avondmaals  evenals  het  sacrament 
van  den  heiligen  Doop  dient  en  sterkt,  om  uw  geloof  te  versterken.  En  ten 

^  andere  dat  bet  heilig  Avondmaal  uw  geloof  sterkt  op  deze  bepaalde  wijze, 
dat  het  de  levenskracht  van  het  mystieke  Lichaam  des  Heeren,  uit  het 
Hoofd,  ook  in  u  als  lid  van  dit  Lichaam  weer  met  nieuwe  veerkracht 
tintelen  doet. 

Stel,  uw  voel  is  moede  geworden  van  den  langen  weg,  dien  ge  hebt 
afgelegd,  dan  kan  die  voet  op  allerlei  wijs  versterkt;  hetzij  door  hem 
ruste  te  geven,  of  door  hem  te  wasschen,  of  door  hem  in  te  wrijven  met 
sterke  vochten  enz. ;  maar  ook  kan  heel  iets  anders  geschieden.  Het  is 
ook  mogelijk  dat  plotseling  in  uw  hoofd  een  bezielende  gedachte  opkomt . 
dat  ge  u  herinnert  iets  vergeten  te  hebben,  waardoor  uw  kind  op  een  uur 
afstands  in  levensgevaar  verkeert.  Wat  zal  dan  geschieden  ?  Dan  zal  die 
alles  beheerschende  gedachte  om  uw  kind  te  redden,  plotseling  uit  uw 
hoofd  in  uw  hart  varen;  dat  hart  sneller  doen  kloppen;  daardoor  uw 
bloed  in  sneller  beweging  brengen;  die  sneller  beweging  van  uw  bloed 
zal  zich  ook  aan  de  zenuwen  en  spieren  van  uw  voet  mededeelen;  en  met 
dienzelfden  voet,  die  niet  meei"  kon  van  moeheid,  zult  ge  opstaan  en  nog- 
maals  dien   langen  weg  afleggen,  bijna  zonder  vermoeidheid  te  gevoelen. 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK   VIL  169 

Wel  een  blijk  dus,  hoe  er  kracht  uit  het  hoofd  in  het  bloed  kan  varen, 
en  zoo  zich  kan  mededeelen  aan  de  leden,  en  de  leden  tot  betooning  van 
nieuwe  kracht  bekwamen. 

Welnu,  zoo  nu  ook  gaat  het  in  het  Lichaam  des  Heeren  toe.  Ook  de 
leden  van  dat  lichaam  kunnen  gesterkt  worden  op  allerlei  andere  wijs; 
maar  geheel  eenig  blijft  die  sterking,  als  uit  het  Hoofd  des  Lichaams 
plotseling  een  bezieling  in  het  levensbloed  en  zoo  in  de  leden  vaart;  en  voor 
die  bidteugewone  sterking  verordende  de  Heere  zijn  heilig  Avondmaal. 


ZEVENDE  HOOFDSTUK. 


Zoo  dan,  wie  onwaarJiglijk  dit  brood  eet,  of  den 
drinkbeker  des  Heeren  drinkt,  die  zal  schuldig  zijn 
aan  het  lichaam  en  bloed  des  Heeren. 

1  Cor.  11  :  27. 


Zoo  is  dan  de  Gereformeerde  Belijdenis  omtrent  het  heilig  Avondmaal 
doorzichtig  en  helder. 

Als  Sacrament  valt  het  onder  den  gewonen  regel,  dat  het  strekt  „om 
ons  geloof  te  sterken";  zoodat  het  in  den  Avondmaalganger  geloof  o>ic?er-  ^ 
stelt.  Maar  overmits  er  nu  allerlei  middelen  zijn,  die  God  de  Heere  tot 
sterking  van  ons  geloof  bezigt,  en  het  Sacrament  van  die  gewone  midde- 
len onderscheiden  is,  zoo  moet  deze  sterking  van  ons  geloof  door  het 
heilig  Avondmaal  op  een  eigenaardige  en  buitengewone  wijze  ge- 
schieden. 

Dit  eigenaardige  en  buitengewone  nu  bestaat  niet  daarin,  dat  er  met 
brood  en  wijn  getooverd  wordt,  zoodat  brood  en  wijn  iets  anders  zouden 
worden  dan  zij  waren.  Integendeel  behouden  brood  en  wijn  ook  bij  het 
heilig  Avondmaal  hun  gewone  natuur,  en  alle  superstitie  is  hier  afgesne- 
den. Ze  zijn  symbolen ;  niets  anders,  niets  meer.  Edoch  in  vollen  zin.  Dus  "' 
niet  wilkeurig  gekozen  teekenen,  maar  voortbrengselen  der  natuur,  die 
reeds  in  hun  schepping  een  ordinantie  ontvingen,  om  alsnu  ook  voor  het 
geestelijk  leven  diezelfde  werking  van  \evenso)i,derhoudiny  en  levensver-  ) 
hooging  af  te  beelden,  die  ze  in  het  natuurlijke  en  lichamelijke  leven 
feitelijk  uitrichten.  En  overmits  nu  de  band,  die  tusschen  Christus  en 
onze  ziel  is  gelegd,  principieel  aan  „de  waarheid  zijns  lichaams'''  hangt, 
(zöodat  hij  nooit  onze  Verlosser  zou  geworden  zijn,  indien  hij  niet,  even- 
als de  kinderkens,  des  vieesches  en  des  bloeds  deelachtig  ware  geworden) 


170  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK   VII. 

en  bovendien  dit  vleesch  en  bloed  ook  in  het  lichaam  van  Jezus  zelf 
door  brood  en  wijn  onderhouden  is ;  zoo  ligt  de  symbolische  band  hier 
niet  enkel  in  zekere  overeenkomst  tusschen  ons  lichamelijk  en  geestelijk 
leven,  maar  vindt  deze  band  ook  zijn  tastbaren  grond  in  de  vleeschelijke 
verbintenis  die  Jezus  met  ons  menschelijk  geslacht  heeft  aangegaan  door 
ons  vleesch  en  bloed  aan  te  nemen ;  dat  vleesch  en  bloed  door  brood  en 
wijn  te  voeden  en  te  onderhouden ;  en  alsnu  in  dit  ons  vleesch  en  bloed 
te  zitten  aan  de  rechterhand  Gods  des  Vaders. 

Dit  is  dan  ook  de  beweegreden,  waarom  in  het  heilig  Avondmaal  brood 
en  ivijn  getoond  worden ;  en  in  dit  symbool  van  brood  en  wijn  het  vleesch 
en  bloed  van  Christus  op  den  voorgrond  treden. 

Wij,  naar  onze  beperktheid  en  eenzijdigheid,  zouden  er  toe  neigen,  om 
dien  band  met  Jezus  alleen  geestelijk  op  te  vatten,  en  voor  onze  verbin- 
ding met  hem,  en  zijn  verbinding  met  ons,  alleen  te  zien  op  den  Heiligen 
Geest. 

En  dit  nu  mag  niet.  Dat  ware  een  algeheele  loochening  van  het  Evan- 
gelie. En  daar  komt  liet  heilig  Avondmaal  juist  tegen  op. 

Want  wel  is  het  ontwijfelbaar,  dat  onze  gemeenschap  met  Inimanuël 
alleen  in  den  Heiligen  Geest  voldongen  wordt ;  maar  en,  hierop  komt 
het  aan.  onze  gemeenschap  met  den  Christus  gaat  altoos  uit  van  zijn 
Vleeschwording.  God  schiep  eerst  het  lichaam  van  Adam  ;  en  blies  toen 
in  zijn  neusgaten  den  adem  des  levens ;  en  alzoo  werd  de  mensch  tot 
een  levende  ziel.  Eerst  het  natuurlijke,  en  daarna  pas  het  geestelijke. 
Alzoo  luidt  de  grondwet  van  het  Koninkrijk  Gods,  en  het  is  deze  i'egel, 
dien  ook  het  heilig  Avondmaal  komt  handhaven. 

We  zijn  geen  los  op  zich  zelf  zwevende  zielen,  maar  menschen ;  men- 
schen  van  vleesch  en  bloed ;  die  dat  vleesch  en  bloed  niet  anders  dan 
uit  den  stam  der  menschheid  bezitten  kunnen ;  en  die  deswege  ook  met 
Jezus  niet  als  mensch  in  gemeenschap  konden  treden,  tenzij  hij  zelf 
mensch  wierd,  en  evenals  wij,  het  vleesch  en  bloed  uit  dienzelfden  statn 
der  menschheid  had  aang  enomen.  Al  moge  dus  uw  gemeenschap  met 
uw  Heiland  eerst  voldongen  worden  in  de  voltooide  bezieling  door  den 
Heiligen  Geest,  zij  kon  niet  anders  beginnen  dan  bij  vleesch  en  bloed. 
Van  vleesch  en  bloed  moest  ze  uitgaan.  Het  begint  niet  met  uw  ziel 
om  daarna  op  uw  lichaam  over  te  gaan,  maar  het  begon  buiten  u  om, 
en  lang  eer  gij  er  waart,  in  het  vleesch  en  bloed  dat  Christus  uit  den 
stam  der  menschheid  aannam.  Van  daar  dat  de  apostel  Johannes  het  zoo  kras 
uitspreekt:  „Wie  niet  belijdt  dat  Jezus  in  het  vleesch  gekomen  is,  die  is 
uit  God  niet,  maar  dit  is  de  geest  van  den  antichrist"  (1  Joh.  IV :  3).  En 


ZÜND.    XXIX.    HOOFDSTUK    Vil.  171 


vandaar  evenzoo,  dat  de'  Heere  Jezus  zelf  het  zoo  aangrijpend  sterk  ver- 
klaarde :  „Voorwaar,  voorwaar  zeg  ik  ulieden,  tenzij  gij  het  vleesch  van 
den  Zoon  des  menschen  eet  en  zijn  bloed  drinkt,  zoo  hebt  gij  geen  leven 
in  u  zelven"  iJoh.  VI:  58).  Altegader  uitspraken  die  in  geen  enkel  opzicht 
mogen  verzwakt  worden,  maar  streng  in  dien  zin  moeten  opgevat,  dat 
er  voor  niet  één  zondaar  gemeenschap  met  zijn  Heiland  is,  tenzij  die 
gemeenschap  haar  aanvang  vinde  in  het  vleesch  en  bloed,  dat  de  Zoon 
des  menschen  voor  nu  achtien  eeuwen  uit  ons  vleesch  en  bloed  heeft 
aangenomen. 

Wij  zouden  daarover  willen  heenspringen,  en  denken  :  „AVat  doet  het 
er  toe,  hoe  Jezus  onze  Heiland  geworden  is.  Thans  is  hij  het,  en  deswege 
is  het  mij  genoeg,  zoo  ik  maar  geestelijk  hem  aankleef  en  met  mijn  ziel 
aan  Immanuël  hang."  En  juist  dit  nu  wraakt  het  Evangelie.  Dat  druischt 
in  tegen  de  Scheppingsordinantiën  Gods.  Dat  is  een  algeheele  miskenning 
van  den  Raad  Gods  tot  verlossing  van  zondaren.  Neen,  die  Raad  Gods 
gaat  uit  van  de  Vleeschwording  des  Heeren ;  onze  zaligheid  is  alzoo  door 
God  zelf  aan  het  vleesch  en  bloed  van  Immanuël  gebonden ;  en  wee  ons, 
zoo  we,  wijzer  willende  zijn  dan  Hij,  die  ons  heil  beschikt  heeft,  weigeren 
ons  geloof  onlosmakelijk  aan  dat  vleesch  en  bloed  van  den  Christus  te 
hechten, 

En  daarom  nu  komt  het  heihg  Avondmaal  ons  juist  dien  grondslag 
van  ons  heil  telkens  weer  toonen  ;  ons  door  brood  en  wijn  weer  op  ons 
vleesch  en  bloed,  en  zoo  door  ons  vleesch  en  bloed  op  het  lichaam 
des  Heeren  wijzen,  dat  immers  uit  ons  vleesch  en  bloed  genomen  is. 

Reeds  als  zoodanig  staat  het  heilig  Avondmaal  dus  in  het  middelpunt 
van  onze  belijdenis.  Maar  het  gaat  nog  verder.  Het  maakt  ons  „zijn  ware 
licliaam  en  bloed  door  de  werking  des  Heiligen  Geestes  deelachtig,"  gelijk 
onze  Catechismus  betuigt,  of  zoo  als  onze  Belijdenis  nog  sterker  zegt : 
„Het  is  een  Sacrament  van  zijn  lichaam  en  van  zijn  bloed,  om  ons  te 
betuigen,  dat,  zoo  waarachtclijk  als  wij  het  Sacrament  ontvangen  en  hou- 
den in  onze  handen  het  eten  en  drinken  met  onzen  mond,  dat  wij  ook 
zoo  waarachtiglijk  door  het  geloof,  hetwelk  de  hand  en  de  mond  onzer 
ziel  is,  het  ware  lichaam  en  bloed  Christi,  onzes  eenigen  Zaligmakers, 
ontvangen  in  onze  ziel  tot  ons  geestelijk  leven!" 

Dit  nu  blijft  voor  u  onverstaanbaar  en  raadselachtig,  zoo  ge  ook  maar 
één  oogenblik  het  uitgangspunt  loslaat,  dat  de  Zone  Gods  alleen  door 
uw  vleesch  en  bloed  aan  te  nemen,  gemeenschap  met  u  erlangen  kon ; 
maar  het  wordt  natuurlijk  en  volkomen  doorzichtig,  zoodra  ge  die  grond- 
waarheid  van  het  Evangelie  onwrikbaar  vasthoudt.  Immers  de  Zone  Gods 


172  ZOKD.    XXIX.    HOOFDSTUK   VIL 

heeft  dat  vleesch  en  bloed  niet  maar  eenige  jaren  gedragen,  om  voor 
enkele  maanden  gemeenschap  met  ons  geslacht  te  houden,  maar  alle 
eeuwen  door  was,  en  nu  nog  is  het  lichaam  en  bloed  des  Heeren  de  band 
die  hem  aan  de  zijnen  bond  en  bindt.  Zonder  dat  lichaam  en  bloed  des 
Heeren  stond  hij  buiten  de  menschheid  :  alleen  door  dat  lichaam  en  bloed 
hoort  hij  tot  de  menschheid  ;  en  kon  hij  van  God  tot  Hoofd  en  Heere 
gesteld  worden  van  die  nieuwe  menschheid,  die  eens  in  glorie  jubelen 
zal  ora  zijn  troon.  Hoe  zielsinnig  en  geestelijk  dus  ook  uw  gemeenschap 
met  Jezus  zijn  moge,  toch  rust  ook  voor  u  die  gemeenschap  met  uw 
Heiland  ter  laatste  instantie  altoos  weer  op  het  feit,  dat  hij  uw  vleesch 
en  bloed  aannam,  en  nu  nog  dit  uw  vleesch  en  bloed  in  zijn  lichaam 
draagt.  Denk  u  één  oogenblik  in,  dat  uw  Heiland  zich  ontdeed  van  dit 
„vleesch  en  bloed",  en  nw  ontlichaamde  Heiland  zou  uw  Heiland  niet 
meer  zijn.  En  zoo  blijft  het  bij  het  a.  b.  c.  van  heel  uw  Evangelie, 
dat  tenzij  ge  werkelijk  gemeenschap  met  het  vleeschelijk  lichaam 
des  Heeren  hebt,  er  geen  gemeenschap  voor  u  met  uw  Heiland  be- 
staan kan. 

Zal  nu  echter  deze  gemeenschap  die  ge  als  mensch  met  Christus  in  zijn 
vleesch  en  bloed  hebt,  u  tot  zegen  worden  en  op  heel  uw  persoon  door- 
werken, dan  moet  dat  lichaam  van  uw  Heiland  voor  u  verbroken  zijn  en 
dat  bloed  van  uw  Jezus  voor  u  vergoten.  Dat  kon  niet  anders,  omdat  hij 
zijn  vleesch  en  bloed  van  u  nam,  van  uiv  menschelijk  geslacht,  en  dus 
van  een  geslacht  dat  in  zonde  en  ell-ende  verloren  was.  Het  innerlijke 
heilige  Wezen  van  den  Zone  Gods  kon  met  ons  zondig  geslacht  niet  in 
de  gemeenschap  des  lichaams  treden,  zonder  dat  dit  sluite.  Die  stuiting 
moest  op  strijd  en  worsteling  uitloopen.  En  het  kon  dus  niet  anders,  of 
die  worsteling  moest  eindigen  in  een  verbreken  van  zijn  lichaam  en  een 
vergieten  van  zijn  bloed.  En  nu  eerst  nadat  dit  lichaam  verbroken  en 
dat  bloed  vergoten  was,  kon  zijn  innerlijk  wezen  dat  gebroken  lichaam 
en  dat  vergoten  bloed  tot  een  instrument  en  werktuig  maken  voor  zijn 
glorie  en  uw  heil. 

Die  twee  moogt  ge  dus  nimmer  scheiden.  Ge  hebt  uw  gemeenschap 
met  uw  Heiland  in  zijn  vleeschwording,  en  dies  in  zijn  vleesch  en  bloed; 
maar  die  gemeenschap  kan  niet  tot  het  geestelijke  doordringen,  tenzij 
het  worde  een  gemeenschap  met  zijn  verbroken  lichaam  en  vergoten  bloed  ; 
omdat  eerst  daardoor  de  verheerlijking  van  uw  Heiland  en  de  verzoening 
van  uw  zonden  mogelijk  is  geworden. 

Nu    draagt   deze   gemeenschap  die  ge  aldus  met  uw  Heiland  hebt,  een 


ZOND.   XXIX.    HOOFDSTUK    VII.  173 


ticeeledig,  karakter.  Uw  geloof  toch  heeft  deels  een  zijde,  die  u  persoonlijk 
alleen  eigen  is,  deels  een  kant,  waardoor  uw  geloof  saamhangt  met  het 
geloof  van  al  de  heiligen.  De  kerke  Gods  gelooft,  en  gij  gelooft  in  die 
kerk.  Gij  zijt  een  verloste  in  Christus,  maar  ge  zijt  dit  alleen  doordien 
ge  lid  van  het  mystieke  Lichaam  des  Heeren  zijt.  Al  is  het  dus  volkomen 
waar,  dat  anderer  geloof  u  niet  zalig  kan  maken,  toch  blijft  het  even 
waar,  dat  gij  persoonlijk  ni'^t  gelooven  kunt,  tenzij  uw  geloof  in  gemeen- 
schap sta  met  het  geloof  van  Gods  heiligen,  en  door  u  bezeten  en  ge- 
oefend worde  in  gemeenschap  met  dat  mystieke  lichaam,  waarvan  uw 
Heiland  het  Hoofd  is  en  gij  één  der  leden  zijt. 

Nu  zijt  ge  feitelijk  met  dat  mystieke  Lichaam  des  Heeren  in  gemeenschap 
gezet  door  de  daad  der  wedergeboorte,  en  door  de  doopsgenade  heeft  de 
Heere  aan  uw  geloofsvermogen  die  richting  gegeven,  dat  uw  straks  uit- 
komend geloof  zich  vanzelf  in  gemeenschap  met  het  geloof  van  Gods 
heiligen  ontwikkelen  zou.  Die  inlijving  van  uw  persoon  in  het  Lichaam 
van  Christus  door  de  wedergeboorte,  en  die  inlijving  van  de  geloofskiem 
in  het  geloof  van  Gods  heiligen  door  den  Doop,  geschied  natuurlijk 
maar  eens.  Noch  het  één,  noch  het  ander  kan  herhaald  worden. 

Maar  dit  neemt  niet  weg,  dat  door  de  nawerking  der  zonde  uw  geloof 
weer  telkens  gevaar  loopt,  om  van  die  rechte  lijn  af  te  buigen,  zich  van 
de  gemeenschap  der  liefde  los  te  maken,  en  een  soort  geloof  op  uw 
eigen  hand  te  worden.  Gevolg  hiervan  is  dan  dat  uw  geloof  in  allerlei 
dwaling  omdoolt,  dat  het  innerlijk  zijn  kracht  verliest  en  verloopt,  en 
dat  ge  als  dan  vruchteloos  poogt,  om  door  overgeestelijkheid  goed  te  ma- 
ken, wat  in  den  wortel  van  uw  geloof  bedorven  wierd. 

Om  dit  nu  te  keer  ge  gaan  en  deze  krankheid  te  genezen,  is  u  noodig, 
dat  ge  telkens  naar  de  gemeenschap  der  heiligen  wordt  teruggevoerd. 
Wierd  dit  nu  echter  aan  u  overgelaten,  zoo  zoudt  ge  onder  al  Gods  kin- 
deren enkelen,  die  het  meest  in  geestelijken  stand  met  u  overeenkomen, 
als  bijzondere  heiligen  uitmonsteren ;  en  voorts  u  in  beelden  dat  gemeen- 
schap met  dezen  kleinen  kring  gelijk  stond  met  de  gemeenschap  der 
heiligen.  Zoo  zoudt  ge  uzelven  en  anderen  misleiden.  Ge  zoudt  in  uw  dwa- 
ling worden  vastgezet,  en  alle  vrucht  zou  uitblijven.  Neen,  zal  uw  ge- 
meenschap met  het  Lichaam  des  Heeren  hersteld  worden,  zoo  kan  dit 
niet  anders  geschieden  dan  door  het  Hoofd  des  Lichaams.  Van  hem,  niet 
van  u  moet  de  werking  daartoe  uitgaan;  en  om  nu  die  werking  in  u 
tot  stand  te  brengen,  schenkt  de  Christus  u  zijn  heilig  Avondmaal.  In 
dat  Avondmaal  toont  de  Heere  u  zijn  gemeente  in  het  klein.  Een  groep 
enkel  door  de  belijdenis  van  uw  Heiland  saamverbonden  ;  etende  van  een- 
zelfde   brood   en    drinkende   uit   een    zelfden    beker;    en    ongezien  komt 


174  ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK   VIL 


de  Heere  dan  in  het  midden,  om  u  zijn  mystiek  Lichaam  zinbeeldig  voor 
te  stellen,  en  u  symbolisch  de  gemeenschap  met  zijn  mystiek  Lichaam 
te  doen  genieten.  En  onder  die  symbolische  genieting  werkt  hij  dan  in 
en  op  11  door  zijnen  Heiligen  Geest  en  stei^kt  alzoo  uw  geloof,  op  eene 
voor  ons  verborgene  en  onbegrijpelijke  w^jze  in  uw  ziel  inbrengende  de 
vrucht  van  zijn  verbroken  lichaam  en  van  zijn  vergoten  bloed.  Niet  die 
vrucht  der  verzoening  afgedacht  van  zijn  verbroken  lichaam  en  vergoten 
bloed,  maar  die  vrucht  van  zijn  lijden  en  sterven,  gelijk  die  voor  eeuwig 
in  zijn  verbroken  lichaam  en  vergoten  bloed  gefondeerd  ligt.  Immers  in 
•  zijn  verheerlijkten  staat  ligt  het  verbroken  lichaam  en  vergoten  bloed 
van  uw  Heiland  nog  altoos  in.  Zijn  lijden  en  sterven  is  geen  schijn,  maar 
ontzettende  werkelijkheid  geweest,  en  heeft  op  het  lichaam  en  in  het 
bloed  des  Heeren  een  onuitwischbaar  stempel  afgedrukt,  dat  er  in  eeuwig- 
heid niet  uit  weg  gaat.  Dat  lijden  en  sterven  is  de  kiem  en  de  wortel, 
waar  de  heerlijkheid  uit  opbloeide  en  nog  uit  blofit.  Dat  is  het,  dat  hij 
met  zijn  eenige  offerande  nu  nog  ons  voortreedt  bij  den  Vader.  Niet  door 
den  Vader  te  herinneren  aan  zijn  lijden  en  sterven,  wat  hij  God,  die  al- 
wetend is,  immers  ondenkbaar  ware ;  maar  door  in  zijn  eigen  persoon, 
nu  in  een  bloesem  zijner  verheerlijking,  nog  altoos  die  kiem  waaruit  zijn 
heerlijkheid  opbloeide,  d.  i.  zijn  verbroken  lichaam  en  zijn  vergoten  bloed, 
te  dragen.  Nu  zal  hij  eens  hier  namaals  gemeenschap  geven  aan  zijn 
cerheerlijkt  lichaam,  d.  i.  aan  den  bloesem  dit  uit  zijn  lijden  is  opgebloeid; 
maar  hier  op  aarde  geeft  hij  u  gemeenschap  aan  de  verborgen  kiem  en 
wortel,  d.  i.  aan  zijn  verbroken  lichaam  en  zijn  vergoten  bloed. 

Deze  gemeenschap  nu  bestaat  zeer  zeker  ook  in  uw  herinnering,  in  uw 
gedachtenisvieren,  in  uw  belijden  ;  en  deze  gedachtenis  en  deze  belijdenis 

"  wordt  in  u  opgewekt  en  gesterkt  door  wat  ge  aan  het  heilig  Avondmaal 
ziet  en  hoort. 

Maar  hierbij  blijft  het  niet,  bij  deze  geheel  natuurlijke  en  zeer  doorzich- 
tige verheldering  van  uw  bewustzijn,  voegt  nu  de  Christus  uit  den  hemel 
door  den  Heiligen  Geest  een  innerlijke  werking.  Een  werking,  die  organisch 
werkt.  D.  w.  z,  eene  werking,  die  niet  losgemaakt  is  van  den  band,  die 
u  en  uw  Heiland  saam  verbindt  in  zijn  rlmsch  en  bloed.  Door  dat  vleesch 
en  bloed  heeft  hy  gemeenschap  met  die  zelfde  menschheid,  waartoe  gij 
behoort  en  waaruit  ge  gesproten  zyt.  Zijn  Uchaayn  is  en  blijft  dus  de 
schakel,    die  de  gemeenschap  tusschen  hem  en  ons  menschelijk  geslacht 

^  in  het  leven  riep;  en  de  gemeenschap  is  u  persoonlijk  toegepast  in  uw 
wedergeboorte.  Immers  door  zijn  lichaam  te  laten  verbreken  heeft  Chris- 
tus   gebroken    met  heel  ons  geslacht,  om  voorts  een  nieuwe  menschheid 


ZOND.    XXIX.    HOOFDSTUK    VIL  175 

op    te   richten    met  degenen,  die  gemeenschap  erlangen  zouden  met  zijn 
gebroken  lichaam  en  zijn  vergoten  bloed. 

In  de  vleeschwording  ligt  op  zich  zelf  voor  u  nog  niets  zaligmakends : 
anders  toch  zou  die  zaligmakende  kracht  op  alle  menschen  zonder  onder 
scheid  werken,  daar  hij  onzer  allej-  natuur  aannam.  Zaligmakend  kan 
die  gemeenschap  dus  eerst  vi^orden,  zoo  gij  niet  enkel  gemeenschap  hebt 
met  zijn  vleesch  en  bloed,  maar  zoo  het  in  engeren  zin  een  ge- 
meenschap wordt  met  zijn  verbroken  lichaam  en  vergoten  bloed.  Die  ge- 
meenschap nu  kan  zonder  voorafgaande  wedergeboorte  niet  plaats  vinden. 
Maar  ligt  die  wedergeboorte  achter  en  zijt  ge  alzoo  ingelijfd  in  den  enge- 
ren kring  van  het  mystieke  Lichaam  des  Heeren,  dan  bestaat  er  voor 
u  metterdaad  gemeenschap  niet  enkel  met  het  vleesch  en  bloed  van  uw 
Heiland  door  de  vleeschwording ;  maar  nu  ook  in  engeren  zin,  gemeen- 
schap met  zijn  Lichaam  dat  voor  u  verbroken,  en  met  zijn  bloed  dat  voor 
u  vergoten  wordt.  Gemeenschap  door  het  geloof  voor  uiv  bewustzijn_  maar 
ook  gemeenschap  in  den  wortel  van  uw  wezen,  doordien  er  een  band 
gelegd  is  tusschen  uw  bestaan  naar  ziel  en  lichaam  en  het  bestaan  in 
ziel  en  lichaam  van  uw  Heiland.  En  het  is  nu,  op  eene  voor  ons  gan- 
schelijk  verborgene,  bovennatuurlijke  wijze,  dat  de  Christus  aan  het  heilig 
Avondmaal  in  dezen  grond  van  uw  wezen  deze  gemeenschap  met  zijn 
verbroken  lichaam  en  zijn  vergoten  bloed  versterkt;  en  alzoo  uit  dezen 
^rond  van  uw  wezen  sterking  doet  toekomen  ook  aan  uw  geloof. 


Z  (J  N  D  A  G  S  A  F  D  t:  E  L  I  M  G  XX  X. 


\  raas  *0.  Wat  onderscheid  is  er  tusscheii  het  Avondmaal  des  Heeren  en  de  Paap- 
sche  Mis? 

Antwoord.  Het  Avondmaal  des  Heeren  betuigt  ons,  dat  wij  volkomen  vergeving  van 
alle  onze  zonde  hebben  door  de  éénige  offerande  van  Jezus  Christus,  die  Hij  zelf 
eenmaal  aan  het  kruis  volbracht  heeft,  en  dat  wij  door  den  Heiligen  Geest  Christus 
worden  ingelijfd,  die  nu  naar  zijne  menschelijke  natuur  niet  op  de  aarde  maar  in  den 
hemel  is,  ter  rechterhand  God«  zijns  Vaders,  en  daar  wil  van  ons  aangebeden  zijn. 
Maar  de  !Mis  leert,  dat  de  levenden  en  de  dooden  niet  door  het  lijden  van  Christus 
vergeving  der  monden  hebben,  tenzij  dat  Christus  nog  dagelijks  voor  dezelve  van  de 
Mispriesters  geofferd  worde,  en  dat  Christus  lichamelijk  onder  de  gestalte  des 
broods  en  wijns  is,  en  daarom  ook  daarin  moet  aangebeden  worden:  en  alzoo  is  de 
Mis  in  den  grond  anders  niet  dan  eene  verloochening  der  eenige  offerande  en  des 
lijdens  Jezu  Christi  en  eene  vervloekte  afgoderij. 

%'raaï;  81.     Voor  wie  is  het  Avondmaal  des  Heeren  ingesteld? 

Antwoord.  Voor  diegenen,  die  zich  zelven  vanwege  hunne  zonden  mishagen  en  noch- 
tans vertrouwen,  dat  dezelve  hun  om  Christi  wille  vergeven  zijn,  en  dat  ook  de 
overblijvende  zwakheid  met  zijn  lijden  en  sterven  bedekt  zij;  die  ook  begeeren  hoe 
langer  hoe  meer  hun  geloof  te  sterken  en  hun  leven  te  beteren.  Maar  de  hypc- 
crieten  en  die  zich  niet  met  waren  harte  tot  God  bekeeren,  die  eten  en  drinken 
zich  zelven  een  oordeel. 

Vraa^  82.  Zal  men  cok  diegenen  tot  dit  Avondmaal  laten  komen,  die  zich  met  hunne 
bekentenis  en  hun  leven  als  ongeloovige  en  goddelooze  menschen  aanstellen? 

Antwoord.  Neen;  want  alzoo  wordt  het  verbond  Gods  ontheiligd  en  zijn  toorn  over  de 
gansche  gemeente  verwekt.  Daarom  is  de  Christelijke  Kerke  schuldig,  naar  de  or- 
dening van  Christus  en  zijne  Apostelen,  zulken  —  totdat  zij  betering  huns  levens 
bewijzen  —  door  de  Sleutelen  des  hcTuelrijks  uit  te  sluiten. 


EERSTE  HOOFDSTUK. 


In  welken  wil  wij  geheiligd  zijn,  door  de  offerande 
des  lichaams   vzn  Jezus  Christus,  eenmaal  geschied. 

Hebr.  10:  10. 


Inhoud    van    de  30.ste  Zondagsafdeeling  is  het  gebruik  en  misbniik  van 


ZOND.    XXXa.    HOOFDSTUK   I.  177 


het  heilig  Sacrament  des  Avoiidmaals  gemaakt;  een  onderwerp  waarbij 
onze  Catechismus  het  misbruik  der  Roomsche  kerk  vooropzendt,  en  alzoo 
begint  met  de  vraag:  „Wat  onderscheid  is  er  tusschen  hel  Avondmaal 
des  Heeren  en  de  Paapse he  Misse?" 

In  onze  opschriften  laten  we  het  woord   „Paapsch"  vóór  „Mis"  opzette- 
lijk weg;  om  de  eenvoudige  reden,  dat  dit  woord  „Paapsch"  op  de  lippen 
van  Datheen.  die  het  in  Antwoord  80  neerschreef,  geen  scheldwoord  was, 
en    het  nu  wel  is  geworden.  „Paapsch"  beteekende  in  de  dagen  toen  Pe- 
trus Datheen  onzen  Heidelberger  in  het  Nederduitsch  vertaalde,  niets  anders 
dan    wat    wij  thans  „Pauselijk"  zouden  noemen.  Het  was  de  aanduiding" 
van  wie  nog  na  de  Reformatie  aan  den  Paus  vasthield,  gelijk  men  thans 
„Synodaal"    noemt,  al  wie  na  de  jongste  Reformatie  nog  vasthoudt   aan 
de    ;,Syiiodale    organisatie."    Zulke   partijnamen  ontstonden  toen,  en  ont- 
staan   nog,    uit   den  loop  der  gebeurtenissen.  Overmits  toen  de  strijd  der 
geesten    zich  samentrok    in    de  puntige  vraag:  „Erkent  ge  den  Paus  van 
Rome  nog  als  stedehouder  van  Christus  op  aarde?"  moest  men  onzerzijds 
allen  die  hierop  ja  antwoordden  wel  „de  Pauselijken,  „de  Pa.palen"of  „de  . 
Paapschen"    noemen;    juist  evenzoo  als  men  thans,  nu  de  puntige  vraag 
wierd:  „Erkent  ge  nog  dat  bij  de  Haagsche  Synode  de  hoogst  wetgevende - 
rechtsprekende    en    besturende    macht   berust!",    een    iegelijk,  die  hierop 
mondeling  of  feitelijk  ja  zegt,  niet  anders  dan  door  den  naam  van  Sijno- 
daal  van  zichzelven  kan  onderscheiden.  Dit  deed  toen  destijds  bij  de  Pau- 
selijken, gelijk  thans  bij  de  Synodalen,  de  behoefte  opkomen,  om  ook  hun 
tegenstanders  meteen  korten  naam  aan  te  duiden,  en  vandaar  de  woorden: 
Genzen  en  Doleerenden;  woorden  die,  hoe  uiteenloopend  ook  in  historischen 
oorsprong  toch  beide  de  bedoeling  verraden,  om  hun  tegenstanders  te  doen 
voorkomen  als  een  verachtelijken  hoop.  „Geuzen"  beduidde  „bedelaars,"  ge-- 
lijk    „Doleeiende"   ongeveer    „klagende    sukkelaars"  op  hun  lippen  betee- 
kent;  iets  waarin  kennelijk  de  toeleg  nu  doorstraalt,  en  toen  doorstraalde 
om  in  de  benaming  van  zijn  tegenstanders  iets  verachtelijks  en  laatdun- 
kends  te  leggen. 

Gaat  men  derhalve  terug  in  de  dagen  van  Datheen,  dan  kan  kwalijk 
weersproken,  dat  de  naam  waarmee  onzerzijds  „de  Roomschen"  wierden 
aangeduid,  niets  was  dan  de  historische  naam,  die  hun  standpunt  om- 
schreef; een  standpunt,  dat  onzerzijds  zeer  zeker  gewraakt  wierd,  maar 
in  welks  omschrijving  voor  hun  besef  nooit  iets  krenkends  kon  liggen. 
Immers  ze  vereerden  metterdaad  den  Paus  van  Rome,  en  stelden  hier 
hun  glorie  in.  Juist  op  dezelfde  wijze  als  ook  wij  thans  onze  wederpar- 
tijders  met  den  historischen  naam  van  „Synodalen"  aanduiden,  ter 
kenschetsing    van    hun    standpunt;    een   standpunt  dat  zeer  zeker  onzer- 

K    VOTO    DORDR.    III.  12 


178  ZOND.   XXXö.    HOOFDSTUK   I. 

zijds  gewraakt  wordt,  maar  in  welks  omschrijving  voor  hun  besef  nooit 
iets  krenkends  kan  liggen;  overmits  ze  metterdaad  op  de  Haagsche  Synode 
al  hun  hope  stellen ;  en  voorzooverre  zij  dit  7iiet  doen,  handelen  tegen 
beter  iveten  in.  „Geuzen"  en  „Doleerenden"  daarentegen  zijn  namen,  die 
van  meet  af  iets  krenkends  inhielden,  en  opzettelijk  in  dien  krenkenden 
zin  gebruikt  wierden ;  iets  wat  ook  van  den  naam  „Doleerenden"  geldt,  ook 
al  pasten  we  dien  zelven,  evenals  onze  vaderen  uit  de  17e  eeuw,  op  onze 
kerken  toe,  gelijk  voor  niemand  een  geheim  is,  die  naging  wat  vriende- 
lijke woordspelingen  het  etymologisch  vernuft  onzer  tegenstanders  al  van 
dezen  naam  gemaakt  heeft.  Een  wetenschappelijke  man  dorst  zelfs  in  een 

•  Engelsch  tijdschrift  zwart  op  wit  drukken,  dat  deze  naam  ..Doleeren- 
den" al  kwam  van  cJoliis.  een  Latijnsch  woord,  dat  „list  en  bedrog"  be- 
leekent. 

Hieraan  nu  was  het  toe  te  schrijven,  dat  de  uitdrukking  ..Paapsch"  die 
in  het  midden  der  zestiende  eeuw  nog  de  eenvoudige  aanduiding  van  de 
HiërarcMe  was,  allengs  een  scheldwoord  is  gaan  worden;  ongeveer  in  ge- 
lijken zin.  als  waarin  Geus  als  scheldwoord  bedoeld  en  gebezigd  wierd.  In 
den  feilen  partijstrijd  vergat  men  allengs  wat  .Paapsch"  eigenlijk  zeggen 
wilde,  en  gebruikte  het  alleen  nog  als  een  boos.  vinnig  woord  van  Geus 
te  rescontreeren.  Die  booze,  vinnige  beteekenis  van  het  woord  is  daardoor 
allengs  de  heerschende  geworden.  Als  men  van  de  pastoors  als  van  „papen" 
sprak,  bedoelde  men  daarmee  deze  leidslieden  der  Roomschen  kerk  aan 
minachting  en  verguizing  prijs  te  geven;  ook  nadat  men  de  oorsprong 
van  dit  woord  vergeten  was,  en  voor  de  geestelijke  polemiek  tegen  de 
Roomsche  Hiërarchie  niet  het  minste  meer  gevoelde.  En  zoo  klinkt  ons 
thans  deze  term  van  „Paapsch"  uit  de  historie  der  16e  en  17e  eeuw  niet 
anders  in  de  ooren,  dan  als  de  scheldnaam,  waarmee  men  onzerzijds  de 
tegenpartij  zocht  te  brandmerken. 
Juist  dit  echter  maakt,  dat  wij  thans  dit  woord  niet  meer  bezigen  mogen. 

.  Een  Christelijke  kerk  scheldt  niet,  en  verbiedt  alle  uitschelden  ook  van 
den  bittersten  vijand.  Had  ..Paapsch"  reeds  omstreeks  1560  den  zin  en  de 
beteekenis  gehad,  die  het  nu  heeft.  Datheen  zou  het  bij  de  vertaling  van 
den  Heidelberger  nooit  gebezigd  hebben,  maar  geschreven  hebben:  „de 
Pauselijke  Mis."  En  hieruit  nu  volgt,  dat  thans  zich  zelven  als  Christen 
onteert,  wie  er  nog  lust  aan  heeft,  om  met  zeker  onheilig  genot  die  bij- 
voeging van  „Paapsche"  voor  mis  te  herhalen. 

Het  is  om  die  reden,  dat  ook  wij  ons  van  deze  byvoeging  onthouden 
zullen  en  alzoo  eenvoudig  spreken  van  de  Mis.  Zelfs  laten  we  hierbij  den 
term  van  Pauselijke  Mis  achterwege,  omdat  ook  deze  bijvoeging  een  niet 
geheel   juisten   indruk    maakt.    Spreekt    men    toch  van  „Pauselijke  Mis," 


ZOND.   XXX«.    HOOFDSTUK    1.  179 

dan  ontvangt  men  licht  den  indruk,  alsof  de  Mis  alleen  bestaat  bij  die 
Christenen,  die  den  Paus  van  Rome  als  Stedehouder  van  Christus  op  aarde 
vereeren;  terwijl  toch  het  feit  onloochenbaar  is,  dat  er  millioeuen  bij  niil- 
lioenen  Christenen,  voor  in  het  Oosten  van  Europa,  zijn,  die  niets  van 
den  Paus  van  Rome  weten  willen,  en  nochtans  de  Mis  in  stand  houden 
bijna  op  geheel  dezelfde  wijze,  als  men  dat  in  de  Roomsche  kerken  doet. 
Immers  de  Grieksche,  de  Armenische,  de  Koptische  en  andere  kerken  in 
het  Oosten,  en  zoo  ook  ten  onzent  de  kerken  der  oude  Clerezy  staan  even 
fel  tegen  het  gezag  van  Romes  Paus  gekant  als  wij,  maar  bedienen  niet- 
temin dagelijks  de  Mis  op  bijna  geheel  gelijke  wijze  als  Rome. 

Men  gaat  daarom  het  veiligst  door  eenvoudig  van  De  Mis  te  spreken 
terwyi  ook  zonder  eenige  bijvoeging  uitstekend  verstaan  wordt,  wat  men 
met  de  Mis  bedoelt. 

Te  minder  is  zulk  eene  bijvoeging  nootlig,  omdat  de  strijd  voor  en  tegen 
.de  Mis  op  verre  na  niet  meer  de  beteekenis  heeft  van  vroeger.  Toen  was 
de  strijd  over  de  Mis  een  levensquaestie;  thans  niet  meer.  Niet  toch  dan 
bü  hooge  uitzondering  wordt  thans  nog  een  Lutheraan  of  Gereformeerde, 
voor  de  Mis  gewonnen;  terwijl  omgekeerd  niet  dan  zeer  zeldzaam,  iemand 
die  eerst  ter  Misse  ging,  van  de  „vervloekte  afgoderij"  in  de  Mis  over- 
tuigd wordt. 

Maar  in  de  dagen  toen  Datheen  schreef,  stond  dit  heel  anders. 

Men  was  toen  opgegroeid  in  een  kerkelijk  leven,  waarin  het  ter  Misse 
gaan  als  de  eigenlijke  betooning  van  godsvrucht  geldt.  Ook  zij,  die  reeds 
lang  aan  het  Roomsche  geloof  waren  afgestorven,  wonden  toch  nog  de 
Mis  bü:  juist  zooals  velen,  die  tlians  schier  aan  alle  geloof  zijn  afge- 
storven, toch  nog  hun  kind  laten  doopen  of  hun  huwelijk  laten  bevesti- 
gen. Men  zou  opzien  baren,  door  aan  zulke  plechtigheden  geen  deel  te 
nemen,  en  daarom  schikt  men  zich  ook  met  een  ongeloovig  hart  nog  in 
de  bestaande  gewoonte.  En  wat  zoo  thans,  nog  van  den  Doop  en  de  Hu- 
welijksbevestiging geldt,  gold  toen  in  nog  veel  sterker  mate  van  het  bij- 
wonen der  Mis.  In  het  ter  Misse  gaan  bestond  destijds  schier  al  de  „gods- 
dienst. Ter  Misse  ging  een  ieder.  Wie  niet  ter  Misse  ging,  stond  als  met 
een  zwarte  kool  aangeteekend,  en  liep  terstond  in  het  oog  als  een  pu- 
bliek verachter  der  religie.  In  Roomsche  landen  is  dit  nog  zoo.  Men  kan 
in  België,  Frankrijk  en  elkers  nog  dagelijks  Roomschen  ontmoeten,  die 
als  men  hen  onder  vier  oogen  afvraagt  of  ze  in  den  Paus  en  in  de  dog- 
mata der  Roomsche  kerk  gelooven,  u  al  spoedig  blijken,  bijna  aan  (ille 
geloof  ontzonken  te  zijn,  en  zelfs  aan  de  wonderbare  geboorte  van  den 
Christus    niet    meer  te    gelooven.    En    als    ge  hun  dan  vraagt:  „Hoe  ter 


180  ZOND.    XXXa.    HOOFDSTUK   I. 

wereld  kunt  ge  dan  nog  naar  de  Mis  gaan?"  dan  ontvangt  ge  ten  ant- 
woord, dat  men  toch  iets  voor  zijn  godsdienst  moet  doen,  en  dat  het 
gaan  naar  de  Mis  al  het  minste  is  waartoe  men  zich  kan  leen  en.  Natuur- 
lijk beweren  we  niet,  dat  het  zoo  bij  de  meerderheid  is.  Slechts  wijzen 
we  op  het  feit,  dat  het  „ter  Misse  gaan"  nu  nog  in  Roomsche  landen 
zoo  het  eerste  beding  van  alle  niet  breken  met  de  „Christelijke  religie" 
is,  dat  zelfs  zij,  die  niets  hoegenaamd  meer  verstaan  van  wat  met  de  Mis 
bedoeld  wordt,  er  zich  toch  nog  toe  leenen. 

Dit  nu  was  natuurlijk  in  de  16e  eeuw  nog  veel  sterker  het  geval.  Lan- 
ge eeuwen  was  alles  Roomsch  geweest.  Christelijk  en  Roomsch  waren 
, eensluidende.  Men  kon  zich  niemand  denken,  die  nog  eenige  godsvrucht 
in  zijn  hart  behield,  en  niet  de  Roomsche  ceremoniën  eerbiedigde.  Wie 
dus  de  Mis  verzaakte,  liep  daardoor  in  het  oog,  als  een  goddelooze,  en 
het  feit  dat  de  volkswoede  in  de  dagen  der  brandstapels,  en  schavotten 
zich  zoo  vaak  tegen  onze  Gereformeerde  martelaren  keerde,  kan  alleen 
verklaard  uit  het  onbestemd  besef,  dat  deze  mannen  door  de  Mis  te  ver- 
achten zich  geopenbaard  hadden  als  verachters  van  God  en  zijn  Woord. 
Vandaar  dan  ook  dat  onze  martelaren  op  het  schavot  telkens  weer  de 
betuiging  herhaalden:  „Wij  zijn  geen  verachters  van  de  Christelijke  religie. 
Integendeel,  wij  sterven  voor  de  belijdenis  van  Christus  als  onzen  Heiland 
en  Heere." 

Juist  daarom  echter  kostte  het  in  die  dagen  zoo  ontzaglijk  veel,  eer 
men  iemand  bewegen  kon,  om  van  de  Mis  weg  te  blijven.  Aandoenlijk 
zijn  soms  de  slingeringen  van  het  gemoed  bij  hen,  die  het  verkeerde  van 
het  Roomsche  geloof  wel  inzagen,  en  toch  tot  dien  stap  niet  komen  kon- 
den ;  en  rusteloos  hebben  onze  toenmalige  voorgangers  zich  in  brieven  en 
gesprekken  tot  deze  zwakkere  broederen  moeten  wenden,  om  hen  met 
roerenden  ernst  te  overtuigen  dat  ze  met  de  Hiërarchie  breken  tnoesten. 
Iets  wat  daarom  nog  te  banger  inspanning  vorderde,  omdat  wie  weg 
bleef  van  de  Mis  gevaar  liep  van  aanstonds  bij  geestelijke  en  wereldlyke 
rechtbanken  aangeklaagd  te  worden,  en  zich  den  weg  te  zien  ontsloten 
naar  het  schavot. 

Dit  nu  drong  de  toenmalige  Gereformeerden,  om  rusteloos  het  onware, 
het  onschriftuurlijke  en  het  afgodische  van  de  Mispraktijk  in  het  lichtte 
stellen;  en  telkens  en  telkens  weer  aan  te  toonen,  dat  de  Mis,  ook  al 
wierd  ze  anders  bedoeld,  toch  feitelijk  op  afgoderij  uitliep ;  en  dus  een 
iegelijk  die  haar  bijwoonde,  schuldig  stelde  aan  zonde  tegen  het  eerste 
en  tweede  gebod. 

Maar  in  dien  toestand  verkeeren  we  thans  niet  meer.  In  ons  land  al- 
thans  kan    men    nog   zeer  wel  als  Christen  te  goeder  faam  en  naam  te 


ZOND.    XXXa.    HOOFDSTUK    I.  181 

boek  staan,  en  zelfs  in  Roomsche  kringen  als  „geloovig  Christen"  wor- 
den aangeduid,  ook  al  heeft  men  nimmer  een  Mis  bijgewoond.  Er  is  tus- 
schen  de  Roomsche  kerk  en  ons.  door  den  stryd  onzer  vaderen  en  hun 
rustelooze  polemiek,  allengs  een  zoo  diepe  klove  gegraven,  dat  alle  mis- 
verstand over  de  wederzijdsche  positie  ondenkbaar  is.  In  de  Engelsche 
en  Episcopale  kerk  moge  die  positie  nog  soms  twijfelachtig  zijn,  en  ook 
bij  de  streng  Luthersche  kringen  moge  men  over  de  wederzijdsche  ver- 
houdingen nog  soms  in  twijfel  verkeeren ;  maar  juist  de  Calvinist  bezit 
het  groote  voordeel,  dat  van  meet  af  de  lijnen  tusschen  Rome  en  hem 
zuiver  getrokken  zijn,  en  men  over  en  weer  precies  weet  wat  men  aan 
elkaar  heeft. 

.Juist  dit  maakt  dat  alle  anti-papistische  felheid  den  Calvinist  vi-eemd 
is.  Die  anti-papistische  felheid  vindt  ge  bij  de  Groninger  godgeleerden ; 
vindt  ge  bij  de  rechterzij  der  Modernen;  vindt  ge  bij  „de  groote  Prote- 
stantsche  partij";  ,en  vindt  ge  ook  bij  sommige  Ethische  godgeleerden ; 
maar  niet  bij  de  echte  Calvinisten.  En  dat  niet,  omdat  zij  of  zoo  veel 
zachtzinniger  van  aard  zijn,  of  maar  aan  Rome  zouden  toegeven,  maar 
eenvoudig  omdat  ze  de  geestelijke  kinderen  zijn  van  een  principieel  voor- 
geslacht, dat  op  geen  enkel  punt  den  strijd  onbeslist  liet,  maar  over  heel 
de  linie  den  strijd  met  Rome  ten  einde  toe  uitstreed  en  voor  geen  enkele 
consequentie  terugdeinsde. 

Die  juiste  afbakening  der  grenzen  geeft  hun  een  ongelooflijk  rustig  ge- 
voel van  kalmte ;  uit  de  kalmte  wordt  rustige  kracht  geboren  ;  en  noch 
voor  zenuwachtige  opgewondenheid  noch  voor  krenkenden  overmoed  is 
bij  ons  plaats. 

Vandaar  dat  ook  onze  polemiek  en  controvers  met  Rome  zich  spenen 
kan  aan  al  wat  krenkt  en  beleedigt,  en  juist  daarom  zoo  principieel  mo- 
gelijk kan  zijn. 

In  dien  zin  kome  hier  dan  ook  de  Mis  ter  sprake,  die  we  eerst  in  haar 
theorie  en  practijk  zullen  uiteenzetten,  en  daarna  beoordeelen  ;  niet  echter 
zonder  nu  reeds  een  korte  waarschuwing  voorop  te  laten  gaan,  tegen  de 
afkeurenswaardige  gewoonte,  die  vooral  in  hoogere  kringen  bestaai",  om, 
hoewel  men  niet  Roomsch  is,  toch  aan  een  kerkelijke  plechtigheid,  waarbij  de 
Mis  bediend  wordt,  deel  te  nemen. 

Het  meest  komt  dit  voor  aan  de  hoven. 

Er  is  daar  een  prins  of  prinses  van  koninklijken  bloede  gestorven,  en 
zoo  deze  tot  de  Roomsche  religie  behoorde,  wordt  er  voor  de  zielsrust 
van  zulk  een  doode  een  lijkdienst  gehouden,  verzeld  van  bediening  van 
de   Mis.    Zijn    er   nu    aan  zulk  een  hof  gezanten  van  Protestantsche  mo 


182  ZOND.    XXXrt.    HOOFDSTUK   I. 


gendheden,  die  zelven  Protestant  zijn,  verbonden,  dan  eischt  de  hoffelijk- 
heid en  de  beleefdheid,  dat  ze  in  persoon  bij  zulke  lijkdiensten  verschijnen  ; 
of  ook  ze  worden  opzettelijk  gezonden  en  gelast,  om  hun  souverein  bij 
zulk  een  lijkdienst  te  vertegenwoordigen. 

Vroeger  nu  weigerden  onze  Gereformeerde  diplomaten  zich  hiertoe 
te  leenen,  en  omdat  men  wist,  dat  hun  geloof  hen  de  bijwoning  van  zulk 
een  Mis  verbood,  zag  niemand  hier  iets  krenkends  in.  En  ook  waar  ze 
tegenwoordig  w\aren,  wierd  het  hun  vrijgelaten,  zulk  een  plaats  te  kiezen 
of  zulk  een  houding  aan  te  nemen,  als  waaruit  duidelijk  bleek,  dat  ze 
niet  met  zulk  een  Misbediening  meegingen. 

Doch  thans  is  dit  helaas  anders  geworden. 

Over  en  weer  komen  thans  de  Roomsche  diplomaten  in  onze  Gerefor- 
meerde kerkgebouwen,  en  de  Protestantsche  diplomaten  bij  de  Roomsche 
lijkdiensten  saam,  en  dit  g^ebruik  is  zoo  algemeen,  dat  zelfs  de  prinsen 
van  bloede  er  zich  toe  leenen  ;  ja,  dat  vaak  geheel  de  kring  eener  resi- 
dentie, die  tot  den  hofstoet  behoort,  zich  ook  zonder  eenige  noodzaak  be- 
ijvert, om  zulk  een  gelegenheid  op  te  gaan  naar  een  kerk,  die  rechtstreeks 
loochent,  wat  hun  eigen  kerk  belijdt. 

En  hiertegen  nu  dient,  althans  waar  de  bediening  van  de  Mis  in  het 
spel  komt,  ten  ernstigste  geprotesteerd.  Daarbij  mag  een*  goed  Gerefor- 
meerde niet  tegenwoordig  zijn,  en  er  toch  bij  te  koaien,  zonder  dat  uw 
overtuiging  veranderde,  is  eenvoudig  beginselloos  en  laf. 

Ook  bij  gemengde  familiën  mag  hierop  wel  worden  toegezien.  Nog  al- 
toos komen  er  gemengde  huwelijken  voor ;  een  soort  echtverbintenissen 
die  inen  niet  genoeg  ontraden  kan.  En  zijn  nu  eenmaal  door  zulk  een 
huwelijk  de  beide  familiön  met  elkander  verwant,  en  doet  zich  het  geval 
voor,  dat  een  man  of  vrouw  van  aanzien  in  de  Roomsche  familie  sterft, 
dan  wordt  ook  de  Gereformeerde  familie  uitgenoodigd,  om  bij  den  lijk- 
dienst tegenwoordig  te  zijn.  Ook  dit  nu  wierd  eertijds  in  den  regel  ge- 
weigerd; maar  thans  is  men  ook  hierover  heen.  Niet  omdat  men  voor 
de  *  Mis  ook  maar  eenige  sympathie  gevoelt,  maar  eenvoudig  wijl  men 
zijne  godsdienstige  belangen  te  weinig  telt  en  ze  dies  ondergeschikt  acht 
aan  het  veel  hooger  belang,  om  met  zijn  Roomsche  maagschap  op  goe- 
den voet  te  blijven. 

Zoo  zijn  er  ook  >^elen,  die,  zelfs  zonder  zulk  een  drang,  enkel  uit  nieuws 
gierigheid  een  Roomsche  kerk  binnenloopen,  en  dikwijls  zonder  te  be- 
grijpen wat  er  gaande  is,  de  bediening  van  de  Mis  bijwonen  ;  en  hoewel 
we  toestemmen,  dat  dit  minder  intentieus  is,  en  men  zich  in  dit  geval 
niet  voordoet  als  een  aanbidder,  maar  slechts  als  toeschouwer,  zoo  moet 
toch   ook   dit   spelen   met  het  heilige,  ten  sterkste  ontraden  worden.  De 


ZOND.    XXXa.    HOOFDSTUK    IL  183 


Mis  bedoelt  geenszins  een  schouwspel  der  nieuwsgierigheid,  maar  de  hoog- 
ste godvruchtige  actie  te  zijn,  die  op  aarde  denkbaar  is,  en  daarom  moet 
ze  of  als  zoodanig  geëerd  of  om  haar  valsche  pretentie  verworpen ;  maar 
nooit  moogt  ge  ze  bejegenen  met  onverschilligheid.  Ge  moogt  in  een 
Roomsche  kerk  uw  hoofd  niet  gedekt  houden,  dat  ware  onbeleefd  en  on- 
betamelijk, en  toch  door  uw  hoofd  te  ontblooten  als  de  Mis  bediend  wordt, 
geraakt  ge  in  een  bedenkelijke  positie. 

Iets  wat  ook  van  de  minnaars  en  minnaressen  van  schoone  kunsten 
geldt,  die  om  de  prachtige  muziek  en  den  verrukkelijken  zang,  die  soms 
de  bediening  der  Mis  verzeilen,  zich  tot  een  bezoeken  van  de  Mis  verleiden 
lal  en,  en  alzoo  feitelijk  toonen,  dat  do  ernst  waarmee  ze  den  Heere  hun 
God  dienen  een  einde  neemt,  zoodra  de  liefde  voor  de  kunst  hun  hart  in 
beweging  brengt. 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


Want  met  ééne  offerande  heeft  hij  in  eeuwigheid 
volmaakt  degenen,  die  geheiligd  worden. 

Hebr.  10:  14. 


Om  helder  in  te  zien,  wat  de  Roomsche,  Grieksche  en  andere  kerken 
met  de  Mis  bedoelen,  moet  men  scherp  onderscheiden  tusschen  het  heilig 
Avondmaal  en  de  Offerande.  Hoe  nauw  toch  de  Mis  met  het  Sacrament 
des  heiligen  Avondmaals  verbonden  zij,  toch  draagt  de  Mis  een  geheel 
ander  en  metterdaad  zelfstandig  karakter. 

Dit  gevoelt  men  het  best  bij  een  vergelijking  tusschen  de  Luthersche 
en  Roomsche  kerken.  De  Luthersche  kerk  leert  zoowel  als  de  Roomsche, 
dat  in  het  Sacrament  des  heiligen  Avondmaals  het  lichaam  en  bloed  des 
Heeren  daadwerkelijk  aanwezig  is ;  zoodat  volgens  beide  kerken  elk  per- 
soon die  den  gewijden  ouwel  ontvangt,  door  dien  ouwel  met  zijn  mond  te 
eten,  op  geheel  uitwendige  wijze  het  lichaam  en  bloed  des  Heeren  in  zijn 
eigen  lichaam  opneemt.  Al  verschillen  de  Luthersche  en  Roomsche  ker- 
ken dus  ook  nog  zoozeer  in  het  antwoord  op  de  vraag,  hoe  het  lichaam 
en  bloed  des  Heeren  in  den  gewijden  ouwel  aanwezig  is,  toch  belegden  ze  ~ 
beide,  dat  deze  aanwezigheid  metterdaad  bestaat,  en  dat  alzoo  Christus 
in  het  Avondmaal  met  den  mond  genoten  wordt. 

Doch    daarom    heeft   de    Luthersche   kerk    nog   volstrekt  geen  Mis,  en 


184  Z02sD.  XXXa.  hoofdstuk  II. 

ware  het  omgekeerd  zeer  wel  denkbaar,  dat  de  Roomsche  kerk  aan  haar 
belijdenis  van  de  Communie  vasthield,  zonder  daarom  de  offerande  van  de 
Mis  daaraan  toe  te  voegen. 

Men  houde  dus  wel  in  het  oog,  dat  de  Roomsche  kerk,  evenals  wij,  het 
'Sacrament  van  het  heilig  Avondmaal  heeft,  en  bovendien  nog  de  Mis 
daaraan  toevoegt,  als  een  plechtigheid  van  een  geheel  ander  karakter. 
Want  wel  weten  we,  dat  Communie  en  Mis  door  de  Roomsche  dogmatiek 
onder  den  éénen  naam  van  het  Sacramentum  Eiicharistioe  worden  saam- 
gevat  ;  maar  toch  maken  beide  ook  op  hen  zoo  geheel  verschillenden  in- 
druk, dat  velen  hunner  achtereenvolgens  handelen,  eerst  van  de  Eucha- 
ristie als  Sacrament,  en  dan  van  de  Eucharistie  als  Offerande.  Slechts  ligt 
de  éénheid  van  Communie  en  Mis  hierin,  dat  beide  uitgaan  van  de  onder- 
stelling, dat  het  brood  en  de  wijn  door  de  zegenspreuk  van  den  priester 
veranderd  worden  in  het  lichaam  en  bloed  des  Heeren. 
Feitelijk    rust  dan  ook  de  Mis  op  drie  onderscheidene  leerstukken.  Het 

^eerste  is  dat  Christus  onze  Heiland,  hoewel  ten  hemel  gevaren  en  zitten- 
de ter  rechterhand  Gods,  nochtans  in  brood  en  wijn,  zoodra  de  sacramen- 
teele  woorden  hierover  zijn  uitgesproken,  aanwezig  is.  Het  tweede  is,  dat 
deze  aanwezigheid  van  Christus  in  brood  en  wijn  tot  stand  komt  door 
de  Transsubstantiatie,  zoodat  het  brood  geen  brood  en  de  wijn  geen  wijn 
meer  is,  maar  dat  onder  den  schijn  van  brood  en  wijn,  de  substantie, 
die  men  in  de  hand  of  in  den  kelk,  niet  anders  is  dan  de  substantie  van 
het  lichaam  en  bloed  des  Heeren.  En  het  derde  leerstuk,  van  de  beide 
voorgaande  onderscheiden  is,  dat  Christus,  alzoo  in  den  vorm  van  brood 
en  wijn,  op  het  altaar  aanwezig  zijnde,  zichzelven  Gode  als  een  offerande 

-^  aanbiedt.  De  beide  eerste  leerstukken  zijn  dus  aan  Communie  en  Mis  ge- 
meen, maar  het  derde  of  laatste  slaat  alleen  op  de  Mis.  Ook  by  de  Com- 
munie of  het  heilig  Avondmaal  onderstelt  en  belijdt  de  Roomsche  kerk, 
dat  Christus  onder  den  vorm  van  brood  en  wijn  daadwerkelijk  aanwezig 
is,  en  evenzoo  dat  brood  en  wijn  ophielden  brood  en  wijn  tezijn  en  alsnu 
overgingen  in  het  lichaam  en  bloed  des  Heeren.  Maar  wanneer  nu  dit 
aldus  van  substantie  veranderde  brood  in  de  Communie  gebruikt  wordt,  zoo 
eigent  de  Avondmaalganger  zich  dit  door  mondeling  eten  toe;  juist  zoo- 
als  de  Luthersche  kerk  het  leert,  ook  al  verklaart  deze  de  aanwezigheid 
van  Christus  in  de  teekennen  op  eenigszins  andere  wijs.  Maar  in  de  Mis 

'   geschiedt    heel   iets  anders.  In  de  Mis  wordt  brood  en  wijn  niet  door  de 

./--leden  der  kerk  noch  zelfs  door  den  priester  genoten.  Neen  de  eigenlijke 
Mis  bestaat  uitsluitend  in  de  onbloedige  offerande,  waarmee  de  Christus 
in    brood   en  wijn  aanwezig  zijnde,  zichzelven  op  het  altaar  Gode  offert. 


ZOND.    XXXa.    HOOFDSTUK   II.  185 


Desniettemin  pleegt  .men  beide  saamvoegend,  van  Roomsche  zijde  de 
Eucharistie  te  omschrijven  als  een  „offerande  van  het  Nieuwe  Verbond, 
die  werkelyk  en  substantieel  in  zich  besluit,  onder  de  teekenen  van  brood 
en  wiJn,  zoo  het  lichaam  en  bloed  als  de  ziel  en  de  Godheid  van  onzen 
Heere  Jezus  Christus,  die  dit  Sacrament  heeft  ingesteld  tot  een  voedsel 
voor  onze  zielen."  Dienovereenkomstig  heeft  het  Concilie  van  Trente  in 
haar  13e  zitting,  het  oordeel  der  verdoemenis  uitgesproken  over  een  iege-  • 
lyk,  die  ontkent,  dat  het  Sacrament  der  zeer  heilige  Eucharistie  v^^aarlijk 
wezenlijk  en  werkelijk  het  lichaam  en  het  bloed,  met  de  ziel  en  de  G-od- 
heid  onzes  Heeren  Jezus  Christus,  en  alzoo  den  geheelen  Christus,  in 
zich  besluit,  en  voorwendt,  dat  hij  in  brood  en  wijn  slechts  als  een  tee- 
ken, een  figuur  of  een  kracht  aanwezig  zou  zijn." 

Voor  twijfel  of  onzekerheid  is  hier  dus  geen  de  minste  plaats.  Uitdruk- 
kelijk toch  zegt  het  Concilie  van  Trente  in  hoofdstuk  één  van  de  13e 
sessie  :  „Allereerst  leert  deze  heilige  Synode,  en  belijdt  openlijk  en  een- 
voudiglijk,  dat  bij  het  eerwaardig  Sacrament  der  heilige  Eucharistie,  na 
de  wijding  van  brood  en  wijn,  onze  Heere  Jezus  Christus,  als  waarachtig 
God  en  waarachtig  mensch,  waarlijk,  werkelijk  en  wezenlijk  in  de  ge- 
daante van  deze  tastbare  elementen  besloten  is.  Immers  het  strijdt  niet 
dat  onze  Zaligmaker  aldoor  in  den  hemel  aan  de  rechterhand  des  Vaders 
zit  naar  zijn  natuurlijke  bestaanswijze,  en  dat  hij  niettemin  gelijktijdig 
op  tal  van  andere  plaatsen  aanwezig  zij  op  Sacramenteele  wijze ;  en  dat 
wel  op  zulk  een  manier  als  wij  wel  nauwlijks  in  woorden  kunnen  uit- 
drukken, maar  die  we  toch,  als  bij  God  mogelijk,  door  het  geloof  met 
ons  denken  kunnen  nagaan  en  standvastiglijk  moeten  gelooven." 

De  bedoeling  is  dus  wel  wezenlijk,  dat  brood  en  wijn,  zoodra  de  zegen- 
spreuk is  uitgesproken,  verdwijnen,  en  niet  meer  zijn,  ophouden  te  be- 
staan, en  alsnu  zijn  overgegaan  in  den  wezenlijken  Christus.  Ook  dit  toch 
sprak  het  Concilie  van  Trente  zoo  sterk  mogelijk  uit  tegenover  de  Luther- 
anen, die  ook  hunnerzijds  wel  beleden  dat  Christus  in,  bij  en  onder  brood 
en  wijn  aanwezig  was,  maar  niettemin  vasthielden,  dat,  zoo  na  als  voor 
de  zegenspreuk,  hetgeen  op  den  schotel  lag  brood  was  en  bleef,  en  het- 
geen zich  in  den  kelk  bevond  wijn  bleef.  Tegenover  deze  Luthersche  voor- 
stelling namelijk  sprak  het  Concilie  van  Trente  het  anathema,  d.  i.  het 
doemvonnis,  uit  over  „een  iegelijk  die  beweerde,  dat,  in  het  heilig  Sacra- 
ment de  Eucharistie,  de  substantie  van  het  brood  en  van  den  wijn  te 
zamen  met  het  lichaam  en  bloed  van  onzen  Heere  Jezus- Christus  aan- 
wezig bleef,  en  alzoo  loochende  die  wonderbare  en  aanbiddelijke  veran- 
dering van  heel  de  substantie  van  het  brood  in  het  lichaamen,  en  van 
heel  de  substantie  van  den  wijn  in  het  bloed  van  Jezus  Christus;  welke 


186  ZOND.    XXX«.    HOOFDSTUK   II. 

verandering    de    Katholieke   kerk  bestempelt  met  den  zeer  eigenaardigen 
naam  van  Tj-anssubstantiatie. 

Doch  ook  hiermee  is  nog  niet  genoeg  bepaald.  Het  mocht  toch  niet 
zóó  worden  voorgesteld,  alsof  het  brood  alleti  in  zijn  lichaam  en  de  wijn 
alleen  in  zijn  bloed  overging,  met  dit  gevolg,  dat  alleen  het  brood  zijn 
lichaam  bevatte  en  alleen  de  wijn  zijn  bloed.  Neen,  de  banvloek,  het 
anathema,  het  doemvonnis  ging  ook  uit  over  een  iegelijk  die  loochende, 
dat  in  het  heilig  Sacrament  van  de  Eucharistie  Jezus  Christus  in  elk  der 
^  beide  teekenen,  en  zelfs  in  elk  deel  der  beide  teekenen  begrepen  was, 
"Vzoodra  de  scheiding  tot  stand  was  gekomen.  In  den  ouwel  dus  heel  de 
Christus,  en  in  den  kelk  heel  de  Christus;  en  dat  niet  alleen,  maar  ook 
heel  de  Christus  in  elk  stukske  van  den  ouwel  en  heel  de  Christus  in 
eiken  droppel  van  den  beker.  „Dit  toch,  zegt  het  Concilie  van  Trente, 
is  altijd  het  geloof  der  kerke  Gods  geweest,  dat  terstond  na  de  zegen- 
spreuk, het  ware  lichaam  en  het  ware  bloed  van  onzen  Heere  Jezus 
Christus  aauwezing  zijn  onder  de  gedaante  van  brood  en  wijn,  en  dat, 
te  zaam  met  zijn  ziel  en  zijn  Godheid,  en  zulks  door  de  kracht  der  ivoor- 
den;  maar  het  lichaam  onder  de  gedaante  van  den  wijn  en  het  bloed 
onder  de  gedaante  van  het  brood,  en  de  ziel  onder  beide  krachtens 
die  natuurlijke  en  verzeilende  fconcomitans)  gemeenschap,  waardoor  de 
verschillende  deelen  van  onzen  Heere  Jezus  Christus,  die  uit  de  dooden 
is  opgewekt,  om  nooit  weer  te  sterven,  onder  elkander  verbonden  zijn; 
en  de  Godheid  ter  oorzake  van  haar  hypostatische  vereeniging  met  zijn 
lichaam  en  zijn  ziel.  Daarom  is  het  juist,  te  zeggen,  dat  een  der  beide 
^elementen  evenveel  in  zich  bevat  als  beide  saam;  want  Jezus  Christus 
is  naar  zijn  geheelheid  aanwezing  ondei"  de  gedaante  van  het  brood  en 
onder  elk  stukske  er  van ;  en  evenzoo  in  zijn  geheelheid  aanwezig  onder 
de  gedaante  van  den  wijn,  en  onder  elk  deelke  van  den  wijn." 

Hieruit  nu  vloeide  nog  een  ander  belijdenis  voort.  Wierd  feitelijk  door 
de  zegenspreuk  brood  en  wijn  in  den  werkelijken  Christus  veranderd, 
dan  kon  deze  Christus  niet  weer  brood  en  wijn  worden.  Zoo  moest  dus 
wel  beleden  worden,  dat  brood  en  wijn,  waarover  eenmaal  de  zegen- 
spreuk was  uitgegaan,  niet  enkel  op  dat  oogenblik  de  wezenlijke  Christus 
was,  maar  dat  ook  bleef.  Zoodra  dus  de  priester  de  zegenspreuk  der  con- 
secratie over  den  ouwel  en  den  wijn  heeft  uitgesproken,  is  de  verandering 
tot  stand  gekomen.  Van  dat  oogenblik  af  schijnt  er  nog  wel  brood  te  liggen 
en  wijn  in  den  beker  te  tintelen,  maar  feitelijk  is  dat  niet  zoo.  Wat  daar 
op  het  altaar  ligt  of  in  den  kelk  sta,3i\  is  Jezus  Christus  seZ/s,  naar  lichaam 
en    ziel  en  evenzoo  naar  zijn  Godheid.  Al  komt  ge  dus  uren  daarna,  om 


ZOND.   XXXa.    HOOFDSTUK    II.  187 

de  Communie  te  gobriiiken,  zoo  behoeft  er  niets  meer  te  gebeuren.  De  ^ 
Christus  ligt  daar  onder  den  schijn  van  brood  en  wijn.  Men  behoeft  u 
dien  Christus  slechts  te  reiken,  en  gij  kunt  hem  in  u  opnemen.  Deswege 
sprak  het  Concilie  van  Trente  dan  ook  den  banvloek  uit  over  een  iege- 
lijk die  staande  hield,  „dat  het  lichaam  en  bloed  des  Heeren  in  de  ele- 
menten niet  terstond  na  de  consecratie  aanwezig  was,  maar  alleen  tijdens 
men  het  gebruikte,  en  dus  niet  van  te  voren,  noch  daarna;  en  alzoo 
loochende  dat  het  ware  lichaam  des  Heeren  in  den  ouwel  of  in  een  stuks- 
ke  van  den  ouwel,  dat  na  de  Communie  overbleef,  nog  aanwezig  zou 
zijn." 

Na  de  zegenspreuk  was  er  dus  geen  brood  of  wijn  meer;  al  leek  dit  zoo. 
Feitelijk  was  er  niets  dan  de  Christus,  en  wel  die  Christus  geheel,  gelijk  ^ 
hij  beide  naar  zijn  Goddelijke  en  menschelijke  natuur  in  den  hemel  aan 
de  rechterhand  des  Vaders  verhoogd  is.  En  hieruit  nu  vloeide  ten  slotte 
het  laatste  stuk  der  Roomsche  belijdenis  voort:  dat  derhalve  de  Christus 
in  de  hostie  moet  worden  aangebeden,  en  wel  aangebeden  met  die  volle  ^ 
aanbidding,  die  het  schepsel  schuldig  is  aan  zijn  God.  Tot  die  uiterste 
consequentie  moest  men  wel  komen.  Immers  was  het  waar,  dat  hetgene 
brood  en  wijn  ivas,  maar  nu  02)hield  dit  te  zijn,  omgezet,  veranderd  en  over- 
gegaan wierd  in  den  geheelen  Christus,  zoodat  de  Christus  als  Gfod  en 
mensch  daaronder  aanwezig  is,  dan  moet  men  aan  dozen  Christus  wel  al 
diezelfde  hulde  brengen,  die  men  ook  toebrengt  aan  den  verheerlijkten 
Middelaar  op  den  troon.  Niet  naar  zijn  menschelijke,  maar  wel  naar  zijn 
Goddelijke  natuur  moet  de  Christus  worden  aangebeden.  Is  hij  dus  ook 
naar  zijn  Godheid  in  brood  en  wijn  aanwezig,  dan  is  daar  God;  en  waar 
God  is  en  zich  openbaart,  is  het  onze  schuldige  plicht,  dat  we  Hem  aan- 
bidden zullen.  Rome  legt  er  daarom  nadruk  op,  dat  de  aanbidding  die  we 
den  Christus  schuldig  zijn  in  het  Sacrament  des  Avondmaals,  niet  die 
mindere  vereering  is,  die  aan  de  engelen  en  heiligen  toekomt,  en  die  ze 
Bidia  noemt;  maar  dat  wel  waarlijk  aan  den  Christus  in  de  hostie  toe  ^ 
komt  die  volle  vereering  of  aanbidding,  die  alleen  Gode  mag  worden  toe- _ 
gebracht  en  die  ze  bestempelt  met  den  naam  van  latria. 

In  dien  zin  sprak  dan  ook  het  Concilie  van  Trente  zich  in  zijn  13e  ses- 
sie over  dit  punt  aldus  uit:  „Zoo  iemand  zegt,  dat  in  het  heilig  Sa- 
crament van  de  Eucharistie,  .Jezus  Christus,  Gods  eeniggeboren  Zoon, 
niet  moet  worden  aangebeden,  met  wezenlijke  Latria,  ook  op  uit' 
wendige  wijze;  en  dat  men  hem,  bijgevolg,  niet  moet  vereeren  met  een 
afzonderlijk  Sacramentsfeest,  hem  niet  in  processie  moet  uitdragen,  en^-^ 
dat  men  hem  niet  in  het  publiek  moet  uitstallen,  om  door  het  volk  te 
worden  aangebeden,  of  dat  zij  die  hem  aMus  aanbidden  afgoderij  plegen 


188  ZOND.  XXXa.  hoofdstuk  IL 

die  zij  vervloekt."  De  intentie  is  dus  niet  om  het  brood  te  aanbidden, 
maar  om  hetgeen  brood  was,  en  nu  de  Christus  geworden  is,  te  aanbid- 
den met  die  hulde  der  aanbidding  die  aan  den  Christus,  omdat  hy  God  is, 
toekomt. 

Tot  zooverre  nu  is  deze  belijdenis  eigen  zoowel  aan  het  eigenlijk  Sa- 
crament der  Communie,  als  aan  de  Mis;  maar  van  dit  punt  af.  gaan  Sa- 
crament en  Mis  uiteen.  Bij  de  Communie  toch  wordt  nu  deze  in  Christus 
veranderde  ouwel  door  de  geloovigen  genoten,  en  door  dezen  ouwel  of 
een  stukske  er  van  in  zich  op  te  nemen,  eigenen  ze  zich  niet  een  stuk 
brood,  maar  den  wezenlijken  Christus  toe,  die  alsnu  in  hen  de  geestelijke 
vrucht  van  het  Sacrament  uitwerkt. 

Maar  iets  heel  anders  is  de  Mis.  Ook  in  de  Mis  toch  wordt  wel  diezelfde 
hostie  gebezigd;  maar  er  wordt  een  geheel  ander  gebruik  van  gemaakt. 
In  de  Mis  toch  wordt  deze  ouwel  niet  gegeten,  en  deze  wijn  niet  gedron- 
ken maar  is  het  de  Christus  zelf,  die  zijn  oZ/erawcZe  volbrengt  en  herhaalt. 
Wel  wordt  dan  daarna  de  hostie  toch  genuttigd  en  de  wijn  gedronken, 
maar  dat  is  de  Communie,  en  niet  de  eigenlijke  Mis.  De  eigenlijke  Mis 
is  de  offerande,  en  deze  offerande  bestaat  niet  daarin  dat  de  priester  den 
ouwel  eet  of  den  kelk  drinkt,  maar  is  afgeloopen  en  voleind  zoodra  de  zegen- 
spreuk is  uitgesproken,  en  dus  brood  en  wijn  in  den  Christus  veranderd 
zijn.  Dan  toch,  zoo  leert  de  Roomsche  kerk,  is  het  de  Christus  zelf,  die 
er  zich  toe  leent,  om  in  dien  vorm  van  hostie  of  offerande  op  het  altaar 
/te  liggen,  en  door  daar  te  liggen,  als  zoodanig,  zich  Gode  tot  een  offer- 
ande stelt.  Want  wel  is  het  de  priester  die  hierbij  dienst  verricht,  en  zon- 
der wiens  hulp  het  offer  in  de  Mis  niet  tot  stand  zou  kunnen  komen, 
maar  toch  is  de  eigenlijke  bedoeling,  dat  Christus  zelf  als  altoos  levende 
hoogepriester  zichzelven  offert;  dat  hij  priester  en  offerande  tegelijk  is,  en 
dat  de  priester  slechts  als  medeofferaar  met  Christus  deze  offerande  tot 
stand  brengt. 

Gelijk  de  Christus  zich  eenmaal  op  het  altaar  des  kruises  in  bloedige 
offerande  Gode  geofferd  heeft,  zoo  is  hy  nu  aanwezig  in  de  Goddelijke 
offerande  van  de  mis  en  wordt  Gode  geofferd  op  een  onbloedige  manier. 
Dit  wordt  dan  gestaafd  met  een  beroep  op  Melchizedek;  daar  immers 
Melchizedek  „priester  is  in  eeuwigheid''  en  zóó,  zegt  men,  is  het  nu  de 
Christus  die,  van  eeuw  tot  eeuw  zijn  eigen  offerande  bedienende,  zich  de 
ivare   Melchizedek   betoont  te  zijn. 

De  zaak  is  dan  deze,  dat  de  priester,  als  daartoe  door  Christus  geordend 
en  gemachtigd,  brood  en  wijn  op  het  altaar  brengt  en  alsnu  twee  dingen 
doet:  ten  eerste  brood  en  wijn  door  de  consecratie  omzet  in  den  wezen- 
lijken Christus;    en  ten  tweede  door  brood  en  wijn,  d.  i.  zijn  lichaam  en 


ZOND.  XXXa.  HOOFDSTUK  II.  189 


Zün  bloed  van  één  te  scheiden,  hem  doodt  op  mystieke  wijze.  Is  dus  de 
zegenspreuk  uitgesproken,  zoo  ligt  daar  de  Christus;  en  zijn  brood  en  wijn 
van  één  gescheiden,  zoo  is  deze  aldaar  liggende  Christus  op  mystieke  -"^ 
wyze  gedood.  En  dit  nu,  dat  de  wezenlijke  Christus,  daar  op  sacramen- 
teele  wijze,  als  mystiek  en  dood  voor  God  ligt,  dat  zijn  offerande,  waar- 
toe hij  zichzelven  leent;  en  waarbij  hy  zichzelven  eerst  aan  zyn  kerk  geeft, 
opdat  zyn  kerk  alzoo  in  staat  zou  zijn,  alsnu  met  deze  uitnemendste  aller 
offeranden   voor  het  aangezicht  van  haar  God  te  verschynen. 

Hoofdzaak  is  en  blijft  hier  dus  het  begrip  van  offerande.  Onder  welken 
vorm  zich  ook  de  religie  onder  de  volken  voordoet,  altoos  vindt  ge  de 
offerande  als  het  middenpunt  van  haar  eeredienst  zoo  was  het  in  oude  tijden 
en  zoo  moet  het  ook  nu  nog  zijn.  Dit  wordt  dan  ook  onzerzijds  allerminst 
geloochend. 

Alleen  maar  Rome  wilde  die  offerande  in  een  bepaalden  vorm,  zoodat  deze 
offerande  tevens  verzoenend  en  schulddelgend  zou  zijn.  Een  offerande  nu 
van   dezen  aard  kon  ze  buiten  den  Christus  niet  vinden.    Dan  toch  ware 
ze   aanstonds   geheel  van  den  Christelijken  bodem  afgegleden.    Zoo  hield 
ze    dus   beide  vast:    eenerzijds  dat  alleen  Christus  de  offerande  kan  zijn, 
en  anderzijds  dat  toch  de  kerk  macht  moest  bezitten  om  steeds  en  gedu- 
rig  met    deze  haar  offerande  voor  God  te  verschijnen.    En  uit  de  verbin- 
ding nu  van  deze  twee  denkbeelden  is  niet  door  opzettelijke  vinding,  maar 
ongemerkt  en  van  lieverlee  de  Mis  opgekomen;  eene  instelling  die  eener- 
zyds  niets  anders  wil  zyn  dan  een  voortdurende  toepassing  van  het  offer    s 
aan  het  kruis  gebracht;  en  toch  anderzijds  de  kerk  in  staat  stelt,  om  tel- 
kens  opnieuw    met   Christus    als  haar  offerande  tot  God  te  naderen.    De 
macht  nu  om  dit  te  kunnen  doen,   kan  ze  niet  anders  dan  in  haar  pries- 
ters vinden;    en  vandaar  de  Roomsche  leer,  dat  ieder  die  tot  priester  ge- 
wijd is,  en  welke  zonde  hij  ook  valle  of  tot  welke  verloochening  van  den 
Christus  hij  ook  kome,  ja,  al  is  hij  geëxcomuniceerd  of  gedegradeerd,  toch-' 
levenslang   de    macht   behoudt,    om    door   het  uitspreken  der  consecratie 
brood    en    wyn    in    den    wezenlijken    Christus    te  veranderen;    indien  hij 
slechts   den    vastgestelden  vorm  in  acht  neemt,   de  intentie  heeft  om  de 
Mis  te  bedienen,  en  optreedt  in  kerkelijken  kring. 

Het  aldus  gebrachte  offer  heet  de  hostie,  omdat  hostia  het  Latijnsche 
woord  voor  offerande  is  deels  Godvereerend,  deels  dankzeggend,  deels  ver- 
zoenend, deels  afbiddend. 

Ze  wordt  door  Rome  als  Godvereerend  (latreutica)  beschouwd,  in  zooverre 
ze  is  de  aanbieding  aan  God  van  het  zuiverste  offer,  dat  ons  menschelijk 
geslacht  brengen  kan.  Ze  heet  dankzeggend,  in  zooverre  in  dit  offer  van 
oneindige  waardij,  Gode  een  dankoffer  wordt  gebracht  voor  zijn  oneindige 


190  ZOKD.    XXXrt.    HOOFDSTUK    III. 

goedheid.  Ze  wordt  verzoenend  geheeten,  naardien  ze,  op  ons  toepassende 
de  vrucht  van  het  kruis,  ons  de  genade  der  bekeering,  der  boetvaardig- 
heid en  der  vergeving  van  zonde  verwerft.  En  ze  wordt  eindelijk  afbid- 
dend genoemd  in  zooverre  elk  gebed,  tot  God  opgezonden  in  verband  met 
de  aanbieding  van  deze  offerande  zijns  Zoons,  in  deze  offerande  zelve  .den 
grond  van  zijn  verhooring  vindt. 

Waarbij  ten  slotte  nog  zij  opgemerkt,  dat,  naar  luid  der  Roomsche  kerk- 
leer, dit  Misoffer  Gode  kan  worden  opgedragen  in  betrekking  tot  alle  Ie- 
-  vende  persoon,  inzonderheid  met  het  oog  op  de  leden  der  kerk.  Maar  ook 
"geldt  dit  offer  voor  de  zielen  der  ontslapen  geloovigen  die  zich  in  het  va- 
'  geviuir  bevinden,  en  door  deze  offerande  geholpen  en  ondersteund  worden. 
/En  eindelijk  wordt  deze  Misofferande  geofferd  ter  eere  van  de  heiligen, 
niet  alsof  de  hostie  aan  de  heiligen  geofferd  werd ;  maar  om  door  middel 
van  het  Misoffer  hun  voorbede  te  erlangen.  Immers  het  Concilie  van 
Trente  sprak  het  uitdrukkelijk  uit:  „Al  heeft  de  kerk  de  gewoonte  om 
tot  eer  en  tot  nagedachtenis  van  de  heiligen  Missen  te  houden,  zoo  heeft 
ze  toch  nooit  geleerd,  dat  deze  offerande  aan  de  heiligen  geofferd  wordt." 

En  hiermede  is  de  theorie  van  de  Mis  voldoende  toegelicht.  We  deden 
het  geheel  objectief,  gelijk  ze  door  de  Roomsche  kerk  zelve  verklaard 
wordt;  zoodat  we  ook  niet  twijfelen,  of,  bijaldien  een  Roomsch  priester 
dit  lezen  mocht,  zal  hij  zelf  ons  het  getuigenis  moeten  geven,  dat  we 
metterdaad  het  Misoffer  hebben  voorgesteld  zoo  en  niet  anders  als  Rome's 
kerk  het  leert. 


DERDE  HOOFDSTUK. 


Hij    neemt 

het    eerste 

weg, 

om    het    tweede    te 

stellen. 

Hebr.  10:  9. 

Hetgene  de  Roomsche  kerk  in  zake  de  Mis  leert,  onderstelt  zulk  een 
ontzettend  wonder,  dat  zoo  dit  wonder  metterdaad  plaats  greep  een  iege- 
lijk die  de  Mis  niet  eerde  en  niet  in  aanbidding  voor  de  hostie  neerknielde, 
schuldig  zou  staan  aan  gansch  goddelooze  verachting  van  het  heilige 
Gods. 

Doch  ook  omgekeerd,  indien  dit  wonder  in  de  Mis  niet  werkelijk,  maar 
verdicht  en  slechts  denkbeeldig  is  dan  wordt  een  iegelijk  die  er  aan  ge- 


ZOND.    XXXa.    HOOFDSTUK    III.  191 

looft   en    voor   de    hostie    neerknielt,   het    slachtoffer  van  een  misleiding-, 
zonder  wedergade  en  maakt  zich  schuldig  aan  stuitende  afgoderij. 

Het  is  ons  niet  om  harde  woorden  te  doen  maar  nimmer  mag  over 
en  weer  de  moed  onderdrukt,  om  de  zaak  bij  haar  naam  te  noemen.  En  nu 
spreekt  het  toch  vanzelf,  dat  bijaldien  hetgeen  in  de  hostie  wordt  opgehe- 
ven waarlijk,  wezenlijk  en  werkelyk  het  lichaam  en  bloed  niet  al- 
leen, maar  ook  de  ziel  en  de  Godheid  van  Christus  Jezus  is,  elke  weigering  > 
om  hem  te  aanbidden  als  een  gansch  goddelooze  verachting  van  den 
Zone  Gods  is  te  beschouwen. 

Zoo    en    niet    anders    moet  dus  elk  goed  Roomsche  oordeelen  over  eik- 
Protestant,  die    hi.i    zij    dan    Luthersch  of  Gereformeerd,  niet  aan  de  trans- ' 
substantiatie    gelooft   en  dus  ook  weigert  te  erkennen,  dat  de  opgeheven 
hostie  Christus  zelf  is.  Zachter  mag  hun  oordeel  niet  wezen.  Ze  kunnen 
in   onze   weigering    om  de  hostie,  als  zijnde  Christus  Jezus  zelfs,  te  aan- 
bidden, niet  anders  dan  een  roekelooze  verachting  van  het  heilige  Gods  zien.  / 

Doch  even  beslist  staat  daar  dan  onzerzijds  ook  tegenover,  dat  wij,  die 
ontkennen    dat   de    hostie  in  Christus  veranderd  wordt  en  die  dus  in  de 
hostie    niets    zien   dan  een  stuk  brood  of  ouwel,  de  hulde  en  aanbidding    ' 
aan    dit  stuk  brood  of  aan  dezen  ouwel  toegebracht,  niet  anders  kunnen 
noch  mogen  beoordeelen,  dan  als  stuitende  en  schriklijke  afgoderij.  -^ 

Die  twee  harde  oordeelvellingen  moeten  alzoo  kras  en  scherp  tegenover 
elkander  staan,  juist  overmits  er  in  het  heilige  niet  te  transigeeren  valt. 
Een  Roomsche  die  onze  verachting  van  de  Mis  niet  brand merlcte  als 
verachting  van  het  heilige  Gods,  zou  daardoor  verraden,  dat  hij  zelf 
reeds  niet  meer  ten  volle  aan  de  transsubstantiatie  vasthield.  En  omge- 
keerd een  Calvinist,  die  ook  maar  één  oogenblik  aarzelde,  hetgeen  in  > 
de  Mis  geschiedt  als  stiütende  afgoderij  te  veroordeelen,  zou  daardoor 
toonen.  dat  hij  zelf  in  schepselvergoding  niet  zoo  stuitende  zonde  ziet. 

Toch  wane  men  niet  dat  deswege  over  en  weder  kwade  trouw  behoeft 
ondersteld  te  worden.  De  Roomsche,  die  vroed  van  zin  is  en  mensch- 
kundig  oordeelt,  zal  nooit  zeggen  dat  een  Calvinist  eigenlijk  wel  weet  7 
en  gelooft  dat  de  hostie  in  Christus  veranderd  is,  en  dat  hij  juist  daar- 
om in  die  hostie  Christus  veracht  en  verwerpt.  Och,  neen,  zulk  een 
verstandige  Roomsche  vat  zeer  goed,  dat  een  Calvinist  niets  van  dit 
Miswonder  gelooft,  in  de  hostie  dus  niets  dan  brood  ziet,  en  juist  deswege 
weigert  vooj-  een  stuk  brood  te  knielen.  En  evenzoo  staat  het  onzerzijds. 
Geen  enkel  verstandig  Calvinist  zal  bij  zich  zelf  denken :  „Als  mijn 
Roomsche  landgenooten  voor  de  hostie  knielen,  weten  ze  uitnemend  wel 
dat  deze  hostie  enkel  gewoon  brood  is,  maar  uit  lust  om  afgoderij  te 
plegen    buigen    ze    zich    eerbiedig  voor  dien  ouwel,  en  verhalen  dan  aan 


192  ZOND.  XXXa.  hoofdstuk  IIL 

anderen  dat  die  ouwel  Christus  is.  Veeleer  omgekeerd  doorziet  en  ver- 
staat elk  verstandig  Calvinist  zeer  wel,  dat  de  Roomsche  die  voor  de 
hostie  zich  neerbuigt,  dit  metterdaad  doet  in  het  geloof  en  in  de  onder- 
stelling, dat  hetgeen  daar  wordt  opgeheven,  niet  langer  brood  is,  maar 
overging  in  den  heiligen  persoon  van  den  Christus. 

Wat  de  Calvinist  en  de  Roomsche  ten  deze  tegen  elkander  hebben,  is 
dus  van  Roomschen  kant,  dat  wij  niet  in  het  Miswonder  gelooven,  en 
deswege  niet  voor  de  hostie  knielen;  en  onzerzijds,  dat  hij  in  de  Mis, 
een  wonder  aanneemt  dat  niet  bestaat,  en  deswege  zich  voor  de  hostie 
nederbuigt.  Wanneer  dus  de  Roomsche  ons  ergerlijke  heiligschennis,  en 
wij  hem  stuitende  afgoderij  verwijten,  bedoelen  we  dit  niet  in  onderwerpe- 
lijken  zin,  alsof  de  Roomsche  ons  verdacht  van  tegen  beter  weten  in, 
alzoo  te  handelen,  of  wij  hem  betichten  zouden,  van  opzettelijk  afgoderij 
te  plegen;  maar  spreken  we  over  en  weer  slechts  uit,  dat  feitelijk  en 
atgezien  van  de  intentie,  er  óf  heiligschennis  door  ons  óf  wel  afgoderij 
door  de  Roomschen  gepleegd  wordt. 

Hiermee  is  natuurlijk  volstrekt  niet  beweerd,  dat  elk  priester  die  de 
Mis  bedient,  de  zaak  zoo  ernstig  opneemt,  of  ook,  dat  elk  Roomsche,  die 
voor  de  hostie  knielt,  zoo  diep  met  zijn  geloof  in  het  Miswonder  zou 
indringen. 

Integendeel,  onder  de  Roomschen,  zoo  goed  als  onder  ons,  zijn  er  al- 
toos velen  geweest,  die  zonder  veel  aankleving  der  ziel  of  roering  van 
het  gemoed  onder  het  heilige  verkeeren,  meer  op  den  sleur  af  meeliepen: 
Hoe  dit  onder  de  Protestanten  soms  onder  den  heiUgen  Doop  toegaat  is 
voor  niemand  een  geheim,  en  zoo  zal  het  bij  de  Roomschen  onder  de 
Mis  ook  wel  zijn.  Alle  persoonlijk  oordeel  laten  we  daarom  rusten,  en 
constateeren  slechts  dat  de  Roomsche,  voor  zoover  hij  Roomsch  heeten 
mag.  aan  het  Miswonder  gelooft  en  er  daarom  voor  neerknielt,  terwijl 
omgekeerd  de  Calvinist,  voor  zoover  hij  Calvinist  is,  het  geloof  in  het 
Mis  wonder  voor  zelfmisleiding  houdt,  en  deswege  het  knielen  voor  de 
hostie  afkeurt  als  stuitende  afgoderij. 

Vraagt  men  nu  of  .,afgoderij"  door  ons  dan  in  denzelfden  zin  bedoeld 
wordt,  als  de  „afgoderij"  der  heidensche  natiën,  dan  aarzelen  we  geen 
oogenblik,  wat  het  wezen  der  zaak  betreft,  deze  vraag  toestemmend  te 
beantwoorden,  mits  men  zich  van  de  heidenen  maar  geen  verkeerde 
voorstelling  maakt.  Denkt  ge  u  toch  onder  de  Buddhisten  in  Indië,  of 
onder  de  volgelingen  van  Kon-fut-se  in  China,  dan  behoeft  er  geen  woord 
aan  de  vraag  verspild,  of  alle  Buddhisten  nu  bij  elke  acte  van  aanbidding 
ten  volle  inleven  in  wat  ze  doen.  Dit  is  natuurlijk  niet  zoo.  Ook  by  hen 


ZOND.   XXXa.    HOOFDSTUK  III.  193 


bederft  het  werktuiglijke  alle  aanbidding  en  drijft  de  groote  menigte 
op  den  stroom  mee,  zonder  te  weten  wat  ze  doen.  Dit  echter  beslist  de 
zaak  niet,  want  dit  zelfde  verschijnsel  doet  zich  ook  in  de  Protestantsche 
gezinnen  en  in  de  Protestantsche  kerken  voor.  Vraag  u  maar  eens  af 
hoe  dikwijls  de  oogen  in  het  gebed  gesloten  en  de  handen  gevouwen 
worden,  zonder  dat  er  van  eenige  zielsverheffing  of  eenig  wezenlijk  gebed 
sprake  is.  Nu  is  zeer  zeker  dit  werktuiglijk  en  onnadenkend  en  onge- 
voelig verkeeren  onder  het  heilige  een  groote  zonde,  maar  het  is  geen 
bijzondere  heidensche  zonde.  Ook  hier  toch  geldt  het  woord  vanPaukistot 
de  Joden:  „Gij  die  anderen  oordeelt,  doet  dezelfde  zonde." 

Om  de  vraag  te  beantwoorden,  of  de  heidenen  in  hun  afgoderij  opzette- 
lijk bedrog  plegen,  dan  wel,  als  slachtoffers  van  zelfmisleiding,  wanen 
goed  te  doen,  moet  deze  zonde  van  het  machinale  en  ondoordachte  hier 
dus  buiten  rekening  blijven,  en  moet  alleen  op  hun  daad  als  daad  gezien 
voorzoozer  ze  feitelijk  in  die  daad  een  acte  van  hun  persoon  leggen.  En 
neemt  men  nu  zoo  de  heidensche  afgoderij,  dan  is  er  geen  quaestie  van, 
of  ook  de  heidenen  meenen  werkelijk,  dat  ze  door  de  hulde  en  aanbid 
ding,  die  ze  aan  hun  afgoden  bewijzen,  eere  bieden  aan  die  oneindige 
Macht,  die  hemel  en  aarde  regeert.  Calvijn  en  alle  goede  Calvinisten  heb- 
ben, op  het  voetspoor  der  Heilige  Schrift,  dan  ook  steeds  erkend,  dat  ook 
in  deze  heidenen  nog  een  overblijfsel  van  natuurlijke  Godskennis  is ;  een 
Golskennisse  die  het  spoor  bijster  was  geraakt;  en  die  zich  nu  uitte  in 
de  zondige  aanbidding  van  het  schepsel.  Ten  bewijze  waarvan  dan  gewe- 
zen w^erd,  op  de  groote  offers,  die  zij  zich  voor  hun  afgoden  getroosten 
op  de  kwellingen  en  zelfkastijdingen  die  ze  op  zich  namen;  en  niet 
minder  op  het  hartstochtelijk  fanatisme,  dat  uitbrak,  zoodra  men  hun 
afgoden  dorst  aan  te  randen.  Hieruit  ten  duidelijkste,  dat  wie  zulke  dingen 
doen,  meenen  wat  ze  zeggen,  en  dus  metterdaad  in  het  geloof  verkeeren, 
dat  de  oneindige  Macht  die  hemel  en  aarde  regeert,  op  een  voor  hen  on- 
verklaarbare wijze  zich  hecht  aan  of  woont  in  dat  afgodsbeeld,  dat  ze 
voor  zich  zien.  Want  wel  weten  ze,  dat  dit  afgodsbeeld  door  een  smid 
of  timmerman  of  beeldhouwer  gemaakt  is,  maar  ze  meenen  ook,  dat  de 
Eeuwige  Macht  zich  op  een  wonderbare  wijze  met  dit  beeld  of  dezen 
fetisch  vereenigd  heeft. 

Vooral  de  latere  studiën  der  godsdienstwetenschap,  hebben  ten  deze 
een  billijker  oordeel  leeren  vellen,  en  een  meer  menschelijk  oordeel  ook 
over  de  heidenen  mogelijk  gemaakt;  zoo  zelfs,  dat  thans  door  niemand 
meer  wordt  staande  gehouden,  dat  de  heidensche  afgoderijen  steunen  zou- 
den op  opzettelijk  bedrog,  of  moedwilHge  schepselvergoding.  Bijna  overal 
toch    zijn    de  duidelijkste  sporen  ontdekt,  hoe  al  deze  afgoderijen  slechts 

E    VOrO    DORÜR.    III.  '5 


194  ZOND.  XXXa.  hoofdstuk  III. 

vormen  waren,  waaronder  de  algemeene  drang  tot  aanbidding  van  de 
eeuwige  en  oneindige  MacJit  op  zeer  onderscheidene  wijze  voldoening 
zocht. 

Slechts  hierin  zondigde  deze  godsdienstwetenschap,  dat  ze  deswege  de 
Heidenen  verontschuldigde;  voor  de  nawerking  van  den  vloek  der  zonde 
geen    oog   had ;  en  niet  besefte  hoe  al  zulke  schepselaanbidding,  uit  wat 
oorzaak  ook  ontstaan  of  opgekomen,  altoos  is  en  blijft  een  hoon  aan  den 
Heere  der  heirscharen  aangedaan,  een  rechstreeksche  overtreding  van  zijn 
gebod  en  een  gansch  goddelooze  miskenning  van  zijn  majesteit.  Een  zonde 
alzoo,    die  niet  daarin  moet  gezocht,  dat  de  Heidenen  tegen  beter  weten 
in,  bij  manier  van  opzettelijk  bedrog,  voor  een  afgodsbeeld  knielen,  maar 
in  de  verdorvenheid  van  hun  hart,  die  de  kennisse  van  den  eenig  waren 
God   deed   te   loor  gaan^  en  uit  de  zondige  bewegingen  en  overleggingen 
van  hun  bewustzijn  deze  afgoderijen  ongemerkt  deed  opkomen.  De  gods- 
dienstwetenschap   werdt    zelve  door  een  zondigen  trek  van  het  bedorven 
hart  beheerscht,  en  kan  daarom  voor  deze  diepe  zonde  der  afgoderij  geen 
religieus  besef  meer  hebben.  En  zoo  is  het  geschied,  dat  ze  al  deze  afgo- 
derijen niet  langer  als  afgoderij  dorst  brandmerken,  en  ze  ons  als  „gods- 
diensten" van  lagere  ontwikkeling  heeft  aangediend.  En  dit  nu  mag  niet, 
omdat    we    God  moeten  lief  hebben  ook  met  ons  verstand,  en  dus  ook  in 
onze  wetenschap  ons  te  stellen  hebben  onder  de  tucht  van  het  gebod  en 
de    wet    des  Heeren.  Uit  dien  hoofde  kan  een  Calvinist  er  dan  ook  geen 
vrede    mede  nemen,  dat  de  dusgenaamde  godsdienstwetenschap  het  zon- 
dige   uit   de  afgoderij  wegcijfert,  en  blijft  hij  in  de  eerediensten  der  Hei- 
denen,  wel    waarlijk    afkeuringswaardige    en    schuldige    overtreding  van 
Gods   gebod,    en  als  zoodanig  „afgoderijen"  zien  en  geen  „godsdiensten." 
Zonde   is  niet  een  lagere  trap  van  heiligheid  maar  staat  tegen  heiligheid 
'over;  en  zoo  ook  is  „afgoderij"  niet  een  lagere  trap  van  godsdienst,  maar 
staat   tegen    godsdienst    over;  en  het  is  deswege  dat  ook  de  wetenschap 
den    naam    van  „godsdienst"  alleen  mag  geven,  aan  wat  waarlijk  dienst 
van    God    is,    en    al    wat  tegen  dien  dienst  des  Heeren  ingaat  als  zonde 
heeft  te  brandmerken. 

Nu  zou  het  uiteraard  ongerijmd  wezen,  in  dezen  opgemelden  zin  te 
zeggen,  dat  de  Roomsche  kerk  een  kerk  van  afgoderij  is.  Immers  de  Mis 
is  niet  aZ  Rome's  eeredienst,  en  ongetwijfeld  vindt  ge  ook  bij  veel  Room- 
sche priesters  en  leeken  innige  en  wezenlijke  verheffing  der  ziele  tot  den 
Drieëenigen  God.  Maar  voor  wat  de  Mis  aangaat  moet  wel  terdege  staande 
gehouden,  dat  hierin  onverbloemde  afgoderij  sloop,  en  wel  afgoderij  in 
geheel  gelijken  zin  waarin  we  die  wraken  by  de  Heidenen.  Ook  hier  toch 


ZOND.   XXXa.    HOOFDSTUK   III.  195 

wordt  zoomin  als  bij  de  Heidenen  opzettelijke  schepselaanbidding  bedoeld.--^ 
Integendeel,  ook  hier  zoogoed  als  bij  den  Heiden,  wordt  niet  anders  be- 
doeld, dan  de  eeuwige  Goddelijke  Macht  te  aanbidden,  en  knielt  men 
slechts  daarom  voor  de  hostie,  omdat  men  aanneemt  dat  die  eeuwig 
Goddelijke  Macht  zich  op  een  geheel  onbegrijpelijke  en  geheimzinnige  ma- 
nier met  den  ouwel,  dien  men  voor  zich  ziet,  heeft  vereenigd.  En  gelijk 
nu  de  Heiden,  in  het  diepst  van  zijn  aanbidden,  niet  meer  waant  een  beeld 
van  steen  voor  zich  te  zien,  maar  onder  den  indruk  verkeert  alsof  dat 
steen  leeft,  bezield  is,  en  zijn  God  is  geworden,  zoo  ook  verkeeren  de 
Eoomschen  onder  den  indruk  en  in  den  waan,  dat  die  ouwel  ophield 
brood  te  zijn,  en  alsnu  leeft,  bezield  is  en  zijn  God  werd.  Zonder  eenigen 
den  minsten  lust  om  te  krenken,  of  hard  te  zijn,  kunnen  noch  mogen 
-we  dus  op  het  woord  „afgoderij"  hier  ook  maar  iets  laten  afdingen.  „De 
ware  aanbidders  zullen  den  Vader  aanbidden  in  geest  en  waarheid ;"  ons 
zondig  hart  daarentegen  vindt  in  het  ijle  van  deze  geestelijke  aanbidding 
geen  bevrediging;  deswege  gaat  het  toch  weer  uit  naar  iets  zichtbaars 
en  tastbaars;  en  zoodra  het  dat  gegrepen  heeft,  ligt  nu  hierin  de  ontzet- 
tende zelf  misleiding,  dat  het  dit  zichtbare  en  tastbare  met  het  geestelijke 
en  goddelijke  vereenzelvigt,  en  alzoo  het  geestelijke  in  het  stoffelijke  doet 
ondergaan. 

Al  de  strijd  ligt  hier  tusschen  het  zienlijke  en  den  Onzienlijke,  tusschen 
de  zichtbare  wereld  van  onze  waarneming  en  de  onzichtbare  wereld,  waar 
alleen  onze  geest  toe  geraken  kan.  Nu  heeft  de  zinlijke,  ongodsdienstige 
mensch  daar  geen  moeite  mede.  Hij  bekommert  zich  eenvoudig  niet  om 
het  onzichtbare,  hij  vraagt  naar  den  Onzienlijke  niet.  Wat  hij  voor  oogen 
ziet  en  met  handen  tasten  kan  is  hem  genoeg.  Voor  hem  bestaat  er  dan 
ook  geen  mysterie,  zoomin  in  zijn  eigen  ziel,  als  in  de  wereld  om  hem  "'' 
heen;  en  overmits  hij  zelf  geen  dorst  naar  het  ongeziene  kent,  begrijpt 
hij  er  ter  wereld  niets  van,  hoe  andere  menschen  aan  wonderen  kunnen 
gelooven,  aan  de  Schrift  zich  onderwerpen,  en  aan  Doop  of  Avondmaal 
hechten,  en  dus  nog  veel  minder  hoe  iemand  gelooven  kan  in  de  Mis. 
Om  dat  alles  lacht  hij.  Het  wekt  zijn  spot  en  bitterheid.  En  het  is  door 
dien  zondigen  hartstocht  gedreven,  dat  hij  ook  tegen  de  Mis  zijn  woede 
in  allerlei  scheldwoorden  lucht  geeft.  Met  dezulken  nu  wenschen  we  geen 
gemeenschap  te  hebben,  noch  mee  te  zingen  inhunchoor;  uitnemend  goed  ' 
beseffende  hoe  hun  roepen  tegen  de  Mis  evengoed  onzen  Doop  en  ons 
Avondmaal  treft  en  eigenlijk  een  hoonen  bedoelt  van  den  Eeuwige. 

Neen  de  kunst  des  geloofs  bestaat  er  juist  in,  om  die  beide  werelden 
zoo  de  onzienlijke,  als  de  zienlijke  gelijkelijk  vast  te  houden,  en  te  houden, 
in  het  juiste  verband.  Vandaar  dat  ook  bij  het  heilig  Avondmaal  de  echte 


196  ZOND.  XXXa.  hoofdstuk  III. 

Calvinisten  nooit  zijn  meê  afgedoold  met  de  Zwinglianen,  die  bij  het 
heilig  Avondmaal  eigenlijk  niets  anders  doen  dan  de  onzienlijke  wereld 
loochenen,  om  niets  dan  het  zichtbare  van  brood  en  wijn  over  te  houden. 
Integendeel  steeds  hebben  de  Calvinisten  gevoeld,  wat  de  Christelijke 
kerk  alle  eeuwen  door  heeft  beseft,  dat  er  bij  het  heilig  Avondmaal  in 
twee  werelden  tegelijk  moet  geleefd  worden,  eenerzijds  in  de  wereld  onzer 
zinnen,  zooals  we  daar  brood  en  wijn  waarnemen,  maar  ook  anderzijds 
in  de  wereld  der  onzichtbare  dingen;  en  dat  uit  die  wereld  ons  toekomt 
de  volle  geestelijke  gemeenschap  met  Christus  onzen  Heere.  Doch  hiermee 
ligt  dan  ook  het  gevaar  voor  de  hand,  dat  men  bij  het  Avondmaal  het 
onderscheid  tusschen  deze  beide  werelden  opheft,  en  de  zichtbare  wereld 
en  de  onzichtbare  wereld  in  elkaar  laat  schuiven,  zich  laat  vermengen  en 
in  elkaar  laat  dringen.  En  dit  nu  is  het  wat  in  de  Christelijke  kerk  reeds 
in  oude  eeuwen  plaats  had,  en  sinds  tot  leerstuk  is  verheven,  ten  deele 
nog  in  de  Luthersche,  maar  vooral  in  de  Oostersche  en  Roomsche  kerken. 
Men  liet  dan  het  onderscheid  tusschen  de  zichtbare  dingen  (brood  en 
wijn)  en  de  onzichtbare  waarheden  (Christus  en  zijn  genade)  verdwijnen; 
zoo  vloeiden  beide  inéén;  en  het  resultaat  was,  dat  men  ten  slotte  brood 
en  wijn  zelf  aanzag  voor  Christus  en  zijn  genade. 

Dit  nu  is  in  den  grond  niet  anders,  dan  de  afdeling  van  het  Pantheïsme 
welks  wezen  juist  daarin  bestaat,  dat  het  de  grens  tusschen  den  Schepper 
en  het  schepsel  geheel  of  ten  deele  opheft  en  beiden  in  elkaar  laat  vloeien. 
Dit  wordt  niet  gezegd,  om  tegen  de  Mis  als  zoodanig  ook  hierin  een  groot 
woord  te  bezigen.  Veeleer  is  de  afdeling  van  het  Pantheïsme  steeds  veel 
godsdienstiger  van  aard  geweest,  dan  de  daartegenoverstaande  afdeling 
van  het  Deïsme  of  Materialismie.  De  Deïst  toch  is  iemand,  die  God  nog 
wel  pro  memorie  uittrekt,  maar  zich  voorts  niet  om  Hem  bekommert^ 
terwijl  de  Materialist  eenvoudig  ook  door  dien  memoriepost  een  streep 
haalt.  En  dit  nu  doet  de  Pantheïst  niet.  Integendeel  heel  zijn  wereld-  en 
levensbeschouwing  rust  juist  op  de  erkentenis,  dat  er  een  geestelijke  we- 
reld, en  dus  een  oneindig  Wezen  bestaat,  en  dat  de  Oneindige  met  ons 
eindig  leven  in  gedurige  aanraking  treedt  en  treden  moet;  alleen  maar 
begaat  hij  de  fout,  om  beide  niet  genoeg  uit  elkander  te  houden,  en  alzoo 
het  zichtbare  en  onzichtbare,  het  eindige  en  oneindige,  God  en  het  crea- 
tuurlijke  dooreen  te  vlechten,  te  vermengen  en  in  elkaar  te  laten  vloeien. 
Hieruit  nu  is  alle  afgoderij  ontstaan,  die  er  steeds  naar  streefde,  om  het 
geestelijke  en  oneindige  te  vinden  en  te  aanbidden  in  een  aanwijsbaar 
voorwerp,  dat  men  voor  oogen  had.  Zoo  aanbad  men  zon,  maan  en  sterren 
niet  als  pure  creaturen,  maar  in  den  waan,  dat  de  eeuwige,  oneindige 
Macht  in  die  hemellichamen  verscholen  was.  Zoo  aanbad  men  diergestal- 


ZOND.    XXXa.    HOOFDSTUK    IV.  197 


ten  en  natuurproducten,  wanende,  dat  het  Goddelijke  in  hen  school, 
hetzij  reëel,  hetzij  door  de  combinatie  der  gedachten.  En  zoo  maakte  men 
ten  slotte  menschenbeelden,  om  in  deze  menschelijke  gestalte  de  eenheid 
van  het  oneindige  te  verbinden  met  de  zelf  vereering  van  den  raenscji.  En 
op  die  zelfde  lijn  van  pantheïstische  religieuse  ontwikkeling  ligt  nu  ook 
de  Mis. 

Ook  bij  de  Mis  toch  bedoelt  men,  in  twee  werelden  tegelijk  te  leven; 
in  wereld  van  wat  men  voor  oogen  ziet,  en  in  de  wereld  van  het  hemel- 
sche;  maar  in  plaats  van  nu  die  twee  onderscheiden  te  laten,  vloeien 
beide  in  het  onderstelde  Miswonder  saam.  Het  brood  wordt  de  Christus 
en  de  aanbidding  van  de  hostie  geschiedt  voor  het  brood,  maar  doelende 
op  den  Immanuël.  Want  wel  leert  Rome  dat  het  brood  in  de  hostie  weg 
is,  en  dat  er  alzoo  geen  creatuur  meer  in  de  hostie  aanwezig  is,  maar 
dit  is  precies  hetzelfde  wat  de  Heiden  in  zijn  hoogste  verrukking  van  zijn 
beeld  gelooft.  Ook  voor  hem  is  het  hout  of  steen  geen  steen  of  hout  meer,, 
maar  de  bezielde,  levende  afgod. 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


Ik  bid  u  dan,  broeders !  door  de  ontfermingen 
Gods  dat  gij  uwe  lichamen  stelt  tot  eene  levende, 
heilige  en  Gode  welbehaaglijke  offerande,  welke  ïs 
uwe  redelijke  godsdienst. 

Rom.  12:  1. 


Vragen   we  nu  aan  de  Roomsche  godgeleerden,  waarop  zij  hun  belijde- 
nis  van    de    Mis    gronden,    dan   verwijzen  ze  ons  ook  ten  deze  allereerst 
naar  de  Heilige  Schrift,  te  beginnen  met  Gen.  XIV :  18.  Daar,  zoo  zeggen 
ze,  wordt  ons  medegedeeld,  dat  Melchizedek,  de  koning  van  Salem,  „brood 
en    wijn   offerde,  omdat  hij  een  priester  was  van  den  allerhoogsten  God." 
Hieruit  moet  dan  blijken,  dat  Melchizedeks  offerande  bestond  in  een  offer- 
ande van  brood  en  wijn ;  en  overmits  nu  in  Ps.  CX  van  den  Messias  gezegd 
wordt,  dat  hij  een  priester  naar  de  wijze  van  Melchizedek  moet  zijn,  zoo 
kan  het  niet  anders,  of  ook  de  Christus  moet  evenals  Melchizedek,  brood 
en    wijn    offeren.    En   overmits  de  Christus  niet  slechts  een  priester  naar 
Melchizedeks  orde  is,  maar  hoogepriester  van  die  orde  in  der  eeuwigheid  blijft 
(Hebr.    V  :   5,   6),   zoo    kan    het   niet    anders,  of  Christus  moet  dit  brood 


198  ZOND.  XXXa.  hoofdstuk  IV. 

en    dien    wijn    gestadiglijk    offeren,  en    iuist   dit   is  het  wat  geschiedt  in 
de  Mis. 

Jammer  maar  dat  in  deze  schijnbaar  Schriftuurhjke  bewijsvoering  niet 
de  allergeringste  kracht  schuilt.  Immers  in  Gen.  XIV  :  18  wordt  met  geen 
woordt  van  een  offerande  gesproken.  Er  staat  alleen  dat  Melchizedek^ 
toen  Abraham  met  zijn  troepen  en  met  den  koning  van  Sodom  de  stad 
Salem  naderde,  brood  en  wijn  uit  liet  brengen.  Het  woord :  Hooise  betee- 
kent  op  zich  zelf  niets  anders  dan  :  uitbrengen ;  wat  in  dit  verband  dan 
zeggen  wil,  dat  hij  uit  Salem  brood  en  wijn  liet  uitdragen,  kennelijk  met 
het  doel,  om  het  vermoeide  leger  een  verversching  aan  te  bieden.  Zelfs- 
de  Roomsche  Latijnsche  vertaling  weet  hier  nog  niets  van  een  offerande 
maar  schreef:  „At  vero  Melchizedech,  rex  Salem,  proferens  panem  et  vi- 
num,  erat  enim  sacerdos  Dei  altissimi";  en  dit  proferens  nu  is  juist  het 
Latijnsche  woord,  voor  wat  wij  noemen:  voor  den  dag  brengen.  Blijkbaar 
is  men  op  dit  denkbeeld  van  een  offerande  dan  ook  eerst  gekomen,  door 
de   bijvoeging:  „ivant  hij  was  een  priester  des  Allerhoogsten" ;  en  indien 

-  dii  tvant  er  in  het  Hebreeuwsch  bijstond,  zou  men  metterdaad  uit  deze 
zinsnede  mogen  afleiden,  dat  dit  uitbrengen  van  brood  en  wyn  saamhing 
met  Melchizedeks  priesterlijken  dienst  Maar  ook  dit  woordeke  want  staat 
er  in  het  Hebreeuwsch  volstrekt  niet  In  het  Hebreeuwsch  staat  letterlijk 
niets  anders  dan  dit :  „En  Melchizedek,  koning  van  Salem,  bracht  uit 
broD'l  en  wijn  ;  en  hij  was  een  priester  des  allerhoogsten  God  ;  en  hij  ze- 
gt>nde  hem  (Abraham)  en  zeide  :  „Gezegend  enz."  En  al  geeft  men  nu  toe^ 
dal  zulk  een  partikel  en  in  het  Hebreeuwsch  soms  redegevend  zijn  kan, 
toch  beteekent  het  dit  nooit  op  zich  zelf,  maar  moet  dit  redegevende  dan 
bepaaldelijk  uit  het  verband  worden  opgemaakt,  zoodat  nooit  of  nimmer 
uit  dit  woordeke  en  eenig  bewijs  kan  geput  voor  de  stelling,  dat  hij  brood 
en  wijn  uitbracht,  omdat  hij  priester  was.  Immers  het  verband  wijst  er 
veeleer  op,  dat  hij,  omdat  hij  priester  was.  Abraham  zegende,  en  omdat 
hij  priester  was,  van  Abraham  de  tienden  ontving.  Heel  dit  beroep  op 
Gen.  XIV:  ^8  kan  men  dus  veilig  laten  voor  wat  het  is.  Alleen  door  twee 

./  gedachten  in  den  tekst  in  te  dragen,  die  er  niet  in  liggen,  kan  men  hier 
in  brood  en  wijn  de  bestanddeelen  van  een  offerande  zien.  De  tekst  zelf 
zegt  er  niets  van.  Waarbij  bovendien  zij  opgemerkt,  dat  de  heilige  apos- 
tel Paulus  ons  in  den  brief  aan  de  Hebreen  een  zeer  uitvoerige  toelichting 
geelt  van  wat  tusschen  Abraham  en  Melchizedek  voorviel,  en  toch  met 
geen  enkel  woord  van  zulk  een  offerande  melding  maakt :  iets  wat  op 
het  standpunt  der  Eoomsche  kerk,  dat  namelijk  ook  Paulus  hierin  een 
aanduiding  van  de  Mis  moet  gezien  hebben,  ten  eenen  male  ondenkbaar 
is.  En  gesteld  ook  al,  men  gaf  hier  de  Roomsche  uitlegging  toe,  dan  heeft 


ZOND.    XXXa.    HOOFDSTUK    IV.  199 

toch  Melchizedek  in  geen  geval  iets  anders  dan  gewoon  brood  en  gewo- 
nen wijn  geofferd,  iets  wat  niet  sluit  noch  past  op  de  Mis,  overmits  naar 
de  uitspraak  der  Eoomsche  kerkleer  Christus  in  de  Mis  geen  brood  en 
wyn  offert,  maar  iets  dat  brood  en  wijn  geweest  is,  maar  het  nu  niet  meer 
is,  en  door  de  zegenspreuk  van  den  priester  overging  en  werd  omgezet 
in  zijn  eigen  heiligen  Persoon. 

In  de  tweede  plaats  beroept  men  zich  van  Eoomsche  zijde  op  wat  we 
lezen  in  Maleachi  1 :  10,  en  11 :  „Ik  heb  geen  lust  aan  u,  zegt  de  Heere 
der  heirscharen,  en  het  spijsoffer  is  mij  van  uwe  hand  niet  aangenaam; 
maar  van  den  opgang  der  zonne  tot  haren  ondergang,  zal  mijn  naam 
groot  zijn  onder  de  heidenen,  en  aan  alle  plaatse  zal  mijn  naam  reuk- 
werk toegebracht  worden  en  een  rein  spysofFer ;  want  mijn  naam  zal 
groot  zijn  onder  de  heidenen,  zegt  de  Heere  der  heirscharen".  Hieruit  nu 
redeneeren  de  Roomsche  godgeleerden  aldus :  Het  offer,  waarvan  hier 
sprake  is,  kan  niet  zijn  het  offer  op  Golgotha,  want  dit  is  slechts  op  ééne 
plaats  gebracht,  terwijl  hier  sprake  is  van  een  offer,  dat  gebracht  moet 
worden  aan  alle  plaatsen.  Ook  kan  hier  geen  sprake  zijn  van  een  offer 
der  gebeden  en  der  lofzangen,  want  bij  de  Levieten  is  sprake  van  een 
tastbaar  offer,  en  daarvoor  in  de  plaats  moet  een  „rein  spijsoffer"  komen. 
Alzoo  moeten  deze  woorden  wel  op  een  wezenlijke  offerande  in  eigen- 
lijken zin  slaan,  en  wie  zal  anders  deze  „zuivere  en  reine  offerande"  zijn 
dan  Christus  in  het  Misoffer. 

Ook  dit  bewijs  mist  echter  alle  kracht  en  klem.  Zeer  juist  toch  onder- 
scheidt ook  der  heilige  apostel  Paulus  tusschen  de  offerande  van  lof  en 
dank,  en  de  offerande  in  den  eigenlijken  zin  des  woords.  Maar  als  hij  ons 
nu  zeggen  zal,  waarin  deze  eigenlijke  wezenlijke  offerande  bestaat,  dan 
schrijft  hij  aan  de  kerk  van  Rome :  „Ik  bid  u  dan,  broeders,  dat  gij  uwe 
lichamen  stelt  tot  een  levende,  heilige,  Gode  welbehaaglijke  offerande, 
welke  is  uw  redelijke  godsdienst".  Juist  zooals  in  Mal.  1 :  10,  is  hier  sprake 
van  een  tegenstelling  tusschen  zulke  offeranden,  waaraan  de  Heere  geen 
lust  heeft  en  die  Hem  niet  aangenaam,  zijn,  en  die  andere  wezenlijke  en 
heilige  offerande,  die  Gode  weibehaaglijk  is ;  maar  die  wezenlijke  offerande 
zoekt  Paulus  niet  in  iets  dat  buiten  ons  ligt,  maar  in  het  Gode  toewijden 
van  ons  eigen  lichaam. 

Daargelaten  nu  nog,  dat  de  uitlegging  ons  door  de  heilige  apostelen  van 
Israëls  eeredienst  gegeven,  altoos  hierop  neerkomt,  dat  Israëls  eeredienst 
een  symbolische  dienst  der  schaduwen  was,  die  slechts  afbeeldde,  wat 
onder  het  nieuwe  verbond  en  dienst  van  God  in  geest  en  waarheid  zou 
zijn.    Kennelijk    zegt   dus  de    Heere  bij  Maleachi  alleen  dit;  tot  dusverre 


200  ZOND.    XXXO.    HOOFDSTCK    IV. 


wordt  mij  in  Israël  alleen  de  symbolische  dienst  der  offerande  gebracht, 
maar  aan  dezen  dienst  heb  ik  gesn  lust,  omdat  de  Levieten  mijnen  naam 
te  schande  maken;  doch  weldra  komt  de  tijd  dat  mijn  naam  onder  alle 
heidensche  volken  bekend  zal  worden,  en  dan  zal  men  Mij,  niet  alleen 
te  Jeruzalem,  jnaar  aan  alle  plaatsen  der  aarde  toebrengen,  niet  het  sym- 
bolische, maar  het  wezenlijke,  redelijke  offer,  bestaande  in  de  toewijding 
van  den  in  Christus  geheiligden  persoon,  of  gelijk  Paulus  het  noemt,  de 
levende,  heilige  Godewelbehaaglijke  offerande  van  onze  lichamen. 

In  de  derde  plaats  verwijst  men  ons  naar  de  instelling  van  het  heilig 
Avondmaal,  en  beweert  alsnu,  dat  Jezus'  zeggen  :  „Dit  is  mijn  lichaam, 
dat  voor  u  gegeven  wordt",  en:  „Deze  drinkbeker  is  het  nieuwe  testament 
in  mijn  bloed,  dat  voor  u  vergoten  wordt",  niet  slaat  op  hetgeen  te  ge- 
beuren stond  op  Golgotha,  maar  op  hetgeen  op  dat  eigen  oogenblik  ge- 
beurde met  dat  brood  en  dien  wijn,  en  ook  daarna  met  dit  brood  en  dien 
wijn  zou  plaats  grijpen.  Ze  verstaan  het  dan  alsof  Jezus  gezegd  had  :  „Dit 
brood  is  mijn  lichaam,  en  dit  lichaam,  onder  de  gestalte  van  dit  brood 
verborgen,  wordt  nu  voor  u  verbroken.  Die  wijn  is  mijn  bloed,  en  dit 
bloed,  onder  de  gestalte  van  dien  wijn  verscholen,  wordt  nu,  op  dit  oogen- 
blik, voor  u  vergoten."  Opmerkelijk  is  het  hierbij,  dat  zelfs  de  Vulgata 
ook  deze  uitlegging  weerspreekt,  daar  deze  leest  qui  pro  vobis  fundetur, 
d.  w.  z.  dat  voor  u  zal  vergoten  ivorden ;  maar  ook  al  laten  we  dat  schie- 
ten, toch  is  ook  zonder  dit  beroep  op  de  Vulgata  deze  uitlegging  van 
Jezus'  woorden  bij  Lucas  volstrekt  onhoudbaar.  Immers  vertaalt  men  de 
woorden  van  Jezus,  zooals  ze  bij  Lucas  voorkomen,  letterlijk,  dan  staat 
er:  „Het  bloed  dat  voor  u  vergoten  is"  en  niet:  vergoten  wordt.  Het 
vergoten  is  komt  dus  voor,  niet  als  een  daad,  die  nu  zóó  met  dit  ge- 
wijde brood  en  dezen  gewijden  wijn  staat  te  gebeuren,  maar  als  een  ge- 
heel afgeloopen  en  voltooide  handeling.  Dit  nu  is  de  gewone  spreekma- 
nier  van  de  profeten,  die  als  ze  een  toekomstige  gebeurtenis  als  volkomen 
zeker  voorstellen  en  redeneeren  over  de  gevolgen  die  er  uit  voortvloeien, 
hetgeen  nog  gebeuren  moet,  voorstellen  als  reeds  afgeloopen,  omdat  het 
in  hun  voorstelling  een  reeds  voldongen  zaak  is.  Alleen  als  er  een  tegen- 
woordige tijd  stond,  zou  de  Roomsche  kerk  hier  misschien  eenig  steun- 
punt kunnen  vinden  ;  nu  in  geen  geval. 

En  hiermede  is  hun  beroep  op  de  Heilige  Schrift  eigenlyk  reeds  ten 
einde;  want  wat  ze  uit  1  Cor.  X  :  16  pogen  af  te  leiden,  zegt  metterdaad 
minder  dan  niets.  Paulus  zegt  daar:  „Hetgeen  de  heidenen  offeren,  dat 
offeren  zij  den  duivelen,  en  niet  Gode,  en  ik  wil  niet  dat  gij  met  de  dui- 
velen gemeenschap  hebt;  gij  kunt  niet  den  drinkbeker  des  Heeren  drinken 


ZOND.    XXXa.    HOOFDSTUK   IV.  201 


en  den  drinkbeker  der  duivelen  ;  gij  kunt  niet  deel  ichtig  zijn  aan  de  tafel  des 
Heeren,  en  de  tafel  der  duivelen."  Hieruit  nu  maken  ze  deze  gevolgtrekking' : 
De  heidenen  ofleren  in  hun  tempel  op  hun  altaren  aan  de  afgoden.  Dit  noemt 
Paulus:  de  tafel  der  duivelen.  Daartegenover  plaatst  hij  :  de  tafel  des  Heeren. 
Dus  moet  ook  deze  „tafel  des  Heeren"  het  a/^aar  aanduiden,  en  moet  de  ge- 
meenschap aan  die  tafel  de  gemeenschap  aan  een  offerande  zijn.  Wat  van  zulk 
een  averechtsche  uitlegging  te  zeggen?  Was  er  dan  in  den  tempel  der 
afgoden  niet  tweeërlei,  én  een  tafel  én  een  altaar?  Een  altaar,  waarop 
zij  hun  offerande  slachtten,  en  een  tafel,  waaraan  ze  gingen  aanzitten, 
om  het  vleesch  van  hun  offerdier  te  eten?  En  zoo  ook  stond  er  in  Israëls 
tempel  niet  tweeërlei,  eenerzijds  het  altaar,  waarop  de  offerande  geofferd 
wierd,  en  anderzijds  een  tafel,  waaraan  de  Israëliet  met  de  zijnen  ging 
aanzitten,  om  het  offer  vleesch,  met  vruchten  en  koeken  als  feestmaal  te 
genieten  ?  En  waar  wijst  Paulus  nu  in  1  Cor.  X  op.  Immers  op  het  erger- 
lijke misbruik,  dat  Christenen  uit  de  Heidenen  den  éénen  Zondag  hut 
Avondmaal  met  de  gemeente  vierden,  en  een  anderen  feestdag  met  hun 
Heidensche  familie  naar  den  afgodstempel  gingen,  niet  om  daar  te  offeren, 
maar  om  met  hen  aan  te  zitten  aan  den  vriendendisch.  Dit  nu  mocht  niet, 
zegt  Paulus,  om  de  eenvoudige  reden,  dat  het  vleesch  op  zulk  een  disch 
voorgezet,  vleesch  was  afkomstig  van  een  offerdier  dat  aan  de  afgoden 
of  duivelen  geofferd  was;  zoodat  men  door  aan  zulk  een  disch  aan  te 
zitten,  zijn  gemeenschap  met  de  duivelen  beleed.  En  dit  nu  ging  niet 
Men  kon  niet  den  eenen  dag  gaan  aanzitten  met  de  Christenen  om 
zijn  gemeenschap  met  de  offerande  van  Christus  te  belijden,  en  den  an- 
deren dag  weer  zijn  oude  gemeenschap  met  de  afgoden  en  duivelen  aan- 
houden. Geheel  het  beroep  op  deze  plaats  mist  dus  elk  steunpunt  in  den 
tekst,  en  is  niets  dan  het  voortbrengsel  van  een  uitlegging,  die  geheel 
buiten  den  tekst  en  het  verband  omgaat. 

En  toch  dit  is  al.  G-en.  XIV,  het  beroep  op  Melchizedek;  Jfa/eac/zi  I,  het 
beroep  op  „de  reine  offerande  aan  alle  plaatsen";  Luc.  XXII,  het  beroep 
op  het  brood  dat  gebroken  is,  en  niet  gebroken  zal  worden ;  en  1  Cor.  X, 
het  beroep  op  de  tafel  der  afgoden;  meer  heeft  de  E,oomsche godgeleerd- 
heid niet  uit  de  Schrift  weten  aan  te  voeren;  en,  zelve  wel  gevoelende 
hoe  volkomen  ontoereikende  dat  viervoudig  beroep  is,  om  een  zoo  geheel 
wondere  zaak  als  het  Misoffer  te  rechtvaardigen,  gaat  ze  daarom  terstond 
over  tot  het  beroep  op  de  breede  reeks  getuigenissen  der  vaderen,  als  om 
door  deze  veelheid  van  getuigen  buiten  de  Schrift,  de  armoede  van  haar 
Schriftbewijs  te  dekken.  Hierbij  volgen  we  haar  echter  niet;  want  wel 
hechten  ook  wij  aan  het  oud  gebruik  der  kerk  en  aan  de  getuigenissen. 


202  ZOND.  XXXa.  hoofdstuk  IV. 

der  kerkvaderen  betrekkelijk  hoog  gewicht,  maar  nooit  kan  hun  getuigenis 
een  zoo  wondere  waarheid,  als  die  van  het  Misoffer  zijn  zou,  zonder  een 
onwrikbaar  getuigenis  der  Schrift,  fundeeren.  Blijkt  van  eenige  waarheid, 
dat  God  ze  ons  in  de  Schrift  geopenbaard  heeft,  dan  zeer  zeker,  is  het  van 
hooge  beteekenis  na  te  gaan,  hoe  deze  waarheid,  onder  de  leiding  des 
Heiligen  Geestes,  in  de  kerk  ontwikkeld  en  verstaan  is.  Maar  als,  gelijk 
hier,  voor  de  belijdenis  van  zulk  een  onderstelde  waarheid  elk  deugdelijk 
Schriftbewijs  ontbreekt,  kan  nooit  der  vaderen  getuigenis,  ook  al  klonk 
het  eenparig  door  alle  eeuwen,  dit  gemis  van  het  Schriftuurlijk  gezag  ver- 
goeden. Veeleer  moet  hun  getuigenis  steeds  weer  aan  de  Heilige  Schrift 
getoetst,  om  te  ontdekken  waar  ze  van  de  lyn  der  waarheid  afgingen. 
En  vraagt  men  hoe  het  dan  te  verklaren  is,  dat  toch  reeds  zoo  vroegtij- 
dig allerlei  uitdrukkingen,  die  met  den  dienst  van  het  Misoffer  eenige 
gemeenschap  hebben,  bij  de  oude  vaderen  voorkwamen,  dan  ligt  hetant- 

V  woord  gereed.  De  eerste  Christenen  waren  allen  zoo  van  Joodsche  als 
van  Heidensche  zijde,  bij  het  denkbeeld  van  allerlei  offerande  opgegroeid.. 
Zoowel  de  Joden  hadden  hun  uitwendige  offerande  op  Zion,  als  de  Heidenen 
in  hun  onderscheidene  tempels.  Van  zulke  offeranden  waren  ze  van  der 
jeugd  af  getuigen  geweest;  en  waren  daaraan  gewend;  ze  waren  in  hun 
voorstellingen  van  kindsbeen  ingedragen;  en  zoo  was  het  natuurlijk,  dat 
ze  ook  in  hun  prediking  en  in  hun  gesprekken,  veel  meer  dan  wij,  gedurig 
op  die  offeranden  terugkwamen.  En  overmits  nu  voor  hen  als  Christenen 
alle  offerande  saamgetrokken  was  in  het  eenig  offer  door  Christen  aan 
het  kruis  volbracht,  en  het  heiig  Avondmaal  gedurig  de  heugenis  van 
deze  offerhande  vernieuwde,  lag  het  voor  de  Land,  dat  op  het  Avondmaal 
allerlei  uitdrukkingen  van  den  dienst  der  offerande  werden  overgebracht. 
Zoo  beroept  zich  de  Roomsche  kerk  b.  v.  met  zekere  voorliefde  op  het 
getuigenis  van  Jiistinus  Martyr,  die  omstreeks  150  na  Christus  geboorte 
bloeide,  en  die  in  zijn  Samenspraak  met  Tryphon  de  woorden  uit  Mal. 
I:  10  aanhaalt  en  ze  toepast  op  de  elementen  van  brood  en  wijn  in  het 
Avondmaal;  maar  hoe  weinig  recht  Rome  heeft,  om  hieruit  te  besluiten, 
dat  Justimis  Martyr  hiermede  de  Mis  op  het  oog  had,  blijkt  wel  het  dui- 
delijkste uit  zijn  Apologie  waarin  dezelfde  Justinus  Martyr,  om  een  Chris- 
tenvrouw tegen  laster  te  verdedigen,  een  tamelijk  breede  beschrijving  geeft 
van  de  wijze  waarop  de  Christenen  in  zijn  dagen  te  Rome  hun  godsdienst- 

^  oefeningen  hielden,  en  in  welke  beschrijving  wel  het  Avondmaal  ons 
wordt  geteekend;  maar  waarin  geen  woord  van  Misofferande  voorkomt. 
Dit  nu  ware  volstrekt  ondenkbaar  geweest,  indien  Justinus  metterdaad 
in  zijn  tijd  reeds  van  een  eigenlijk  Misoffer  had  af  geweten.  Dan  toch 
zou  reeds  in  zijn  dagen  dat  Misoffer  het  hoofdbestanddeel  van  den  eere- 


ZOND.    XXXff.    HOOFDSTUK    IV. 203 

dienst  zijn  geweest,  en-  zou  hij  de  vermelding  van  deze  hoofdzaak  niet 
hebben  kunnen  overslaan.  Vinden  we  nu  in  Justinus  twee  uitlatingen,  de 
ééne  in  zijne  Apologie,  waarin  hij  ons  een  schets  van  den  toenmaligen 
eeredienst  geeft,  en  de  andere  een  losse  uitlegging  van  een  Schriftuur- 
plaats,  waarin  slechts  ter  loops  van  brood  en  wijn  wordt  gewag  gemaakt, 
dan  spreekt  het  toch  vanzelf,  dat  ik,  om  te  weten  of  destijds  het  Misoffer 
reeds  in  zwang  was,  mij  niet  op  de  tweede  plaats  mag  beroepen,  maar 
mij  houden  moet  aan  de  eerste,  waarin  duidelijk  de  geheele  loop  van  den 
eeredienst  mij  geteekend  wordt.  En  nu  vindt  men  in  Justinus'  mededee- 
ling  in  zijn  Apologie  (1.66)  wel  een  uitspraak,  waaruit  blijkt  dat  de  my- 
stieke opvatting  van  brood  en  wijn  reeds  destijds  ingang  had  gevonden, 
maar  van  een  Misoffer  spreekt  hij  heel  geen  woord;  veeleer  sluit  de  gang 
van  den  eeredienst,  gelijk  hij  dien  toekent,  de  mogelijkheid  zelfs  van  een 
Misoffer  uit.  De  plaats  bij  Justinus  luidt  alzoo:  „Deze  spijs  wordt  bij  ons 
de  Eucharistia  genoemd,  waaraan  niemand  deel  mag  nemen,  dan  die  ge- 
looft dat  waar  is,  wat  wij  leeren,  en  die  afgewasschen  is  in  het  bad  der 
verzoening  en  der  \vedergeboorte,  en  zóó  leeft  als  Christus  bevolen  heeft. 
Want  we  nemen  dit  brood  niet  als  gewonen  drank;  maar  gelijk  Jezus 
Christus  door  het  Woord  van  God  vleesch  geworden  is  en  ons  vleesch  en 
ons  bloed  bezeten  heeft,  ter  wille  van  ons  heil;  zoo  leeren  we  ook  dat 
deze  spijs,  waarover  door  het  gebod  van  hetzelfde  Woord  de  dankzegging 
is  uitgebreid,  het  vleesch  en  het  bloed  van  den  vleeschgeworden  Jezus 
zijn,  waardoor  ons  vleesch  en  bloed,  bij  manier  van  mutatie,  gevoed 
Avordt." 

Kennelijk  lag  dus  hier  reeds  bij  Justinus  in  de  2e  eeuw  hot  spoor  der 
mystieke  opvatting,  die  later  geleid  heeft  tot  de  algeheele  vermenging  van 
de  elementen  met  den  Christus,  en  waaruit  ten  slotte  het  dogma  der 
transsubstantiatie  is  voortgekomen.  Hierover  echter  is  reeds  in  onze  vorige 
hoofdstukken  genoeg  gezegd,  toen  we  de  woorden  bespraken:  ,,Dit  is 
mijn  lichaam."  Op  dit  punt  toch  is  onze  strijd  tegen  de  Roomschen  geen 
andere  dan  tegen  de  Lutherschen.  Tusschen  die  beide  toch  bestaat  geen 
verschil  over  de  zaak;  maar  alleen  over  de  ivijze  waarop  de  zaak  tot  stand 
komt.  Zoo  Roomschen  als  Lutherschen  belijden,  dat  wie  den  ouwel  eet, 
met  het  eten  van  dien  ouwel  den  Christus  in  zich  opneemt,  en  dat  wel 
door  den  mond.  En  al  het  verschil  met  de  Lutherschen  ligt  hierin,  dat  de 
Lutherschen  zich  op  de  alomtegenwoordigheid  van  Chi'istus,  die  zich  ook 
aan  zijn  verheerlijkte  menschelijke  natuur  zou  hebben  meegedeeld,  be- 
roepen, terwijl  de  Roomschen,  van  zulk  een  verklaring  afziende,  kortweg 
een  onbegrepen  wonder  poneeren,  waardoor  wat  brood  en  wijn  was,  de 
Christus   in    eigen    persoon  wordt;  zij  het  ook  dat  voor  ons  zienlyk  oog 


204  ZOND.  XXXa.  hoofdstuk  V. 


de  gestalte  van  brood  en  wijn  blijft.  Ook  voor  de  Roomsche  godgeleerden 
komt  dus  alles  neer  op  de  uitlegging  van  het  woordeke  is  in  Jezus'  uit- 
spraak :  „Dit  is  mijn  lichaam."  Want  wel  geven  ook  de  Roomsche  dogma- 
tici toe  dat  is  op  zichzelf  een  symbolische  vergelijking  kan  aanduiden, 
maar  zeggen  ze,  dan  moet  dit  uit  het  verband  blijken,  en  hier  bij  dein- 
stelling  van  het  heilig  Avondmaal  blijkt  zulks  volstrekt  niet. 

Dit  nu  is  niets  dan  een  cirkelredeneering.  Als  Jezus  toch  in  eigen  per- 
soon daar  aanzit  aan  den  disch,  en  dan  het  brood  aan  zijn  discipelen 
reikt  met  te  zeggen:  „Dit  is  mijn  lichaam,"  dan  zal  ieder,  die  nooit  van 
een  transsubstantiatie  gehoord  heeft,  onmiddellijk  zeggen:  Hier  duidt  het 
verband  zoo  stellig  mogelijk  aan,  dat  Jezus  niet  kon  bedoelen,  dat  het 
brood  zijn  lichaam  was,  overmits  hij  zelf  in  zijn  lichaam  er  bij  zat.  Men 
moet  dus  eerst  aan  de  transsubstantiatie  gelooven,  om  ook  maar  te  kunnen 
aannemen,  dat  het  zeggen:  „Dit  is  mijn  lichaam,"  wieiJ  symbolisch  bedoeld 
was.  Maar  dan  is  hieruit  ook  nooit  eenig  bewijs  te  putten.  Veeleer  brengt 
men  dan  datgeen,  wat  men  uit  de  Schrift  bewijzen  wilde,  vooraf  met 
als  vaststaande  overtuiging,  en  verwringt  dan  voorts  het  Schriftwoord 
naar  wat  men  buiten  het  Schriftwoord  om,  aannam.  Iets  wat  daarom, 
gelijk  we  reeds  vroeger  opmerkten,  hier  te  ongeoorloofder  is,  omdat  Jezus 
tot  zijnen  discipelen  geen  Grieksch,  maar  Arameesch  of  Hebreeuwsch  sprak, 
en   heel  het  woordeke  is  in  geen  van  deze  beide  talen  wordt  uitgedrukt. 


VIJFDE  HOOFDSTUK. 


In  welken  wil  wij  geheiligd  zijn,  door  de  offerande 
des  lichaams  van  Jezus  Christus  eenmaal  geschied. 

Hebr.  10:  10. 


Zoo  bleek  ons  dan,  dat  de  Roomsche  godgeleerden  uit  de  Heilige  Schrift 
niet  één  enkel  getuigenis  kunnen  voortbrengen,  dat  recht  geeft,  om  aan 
te  nemen,  dat  er  metterdaad  bij  het  heilig  Avondmaal  zulk  een  ondoor- 
grondelijk en  alle  mirakel  zeer  verre  overtreffend  wonder  zou  plaats  grij- 
pen. Machtiger  wonder  toch  is  niet  denkbaar,  dan  dat  een  mensch,  enkel 
door  het  uitspreken  van  de  inzettingswoorden  van  het  Avondmaal,  Christus 
zou  kunnen  verdubbelen  en  vertiendubbelen.  En  hierop  toch  komt  de 
\  belijdenis  van  de  Mis  neder.  Paus  Eugenius  IV  heeft  het  zoo  kras  mogelijk 
uitgesproken:  „ipsorum  verborum  virtute  substantia  panis  in  corpus  Christi 


ZOND.   XXXa.   HOOFDSTUK  V.  205 

et  siibstantia  vini  in  sangunem  convertuntur",  w.  z.  w.  „het  is  het  uit- 
spreken der  woorden  waardoor  de  verandering  van  het  brood  in  het  lichaam, 
en  van  den  wijn  in  het  bloed  van  Christus  plaats  grijpt."  En  deze  ver- 
andering komt,  gelijk  we  vroeger  aantoonden,  hierop  neer,  dat  alsnu  in 
elke  korrel  brood  en  in  eiken  droppel  wijn  ten  slotte  de  gehee Ie  Christus 
naar  ziel  en  lichaam  niet  alleen,  maar  ook  naar  zijn  Godheid  aanwezig 
is.  Er  wordt  niet  geleerd  dat  het  brood  overgaat  in  een  substantie,  die 
overeenkoynt  met  de  substantie  van  Jezus'  lichaam,  noch  ook  dat  de  wijn 
overgaat  in  een  substantie  die  overeenkomt  met  de  substantie  van  Jezus' 
bloed;  maar  dat  het  brood  en  de  wijn,  en  elk  deeltje  van  dit  brood  en 
van  dezen  wijn  overgaat  en  wordt  omgezet  in  geheel  den  werkelijken 
Christus;  zoodat,  na  de  zegenspreuk,  aanwezig  is  de  Christus  zelf  met 
heel  zijn  lichaam,  en  dus  ook  in  al  zijn  lichaamsdeelen,  en  evenzoo  met 
geheel  zijn  ziel  en  zijn  volmaakte  Godheid.  En  overmits  nu  deze  dusge- 
naamde  offerande  van  de  Mis  eiken  morgen  op  minstens  100.000 
plaatsen  wordt  opgedragen,  en  bij  elke  Mis  (na  de  separatie)  de  geheele 
Christus  in  elk  korrelke  van  den  ouwel  en  in  eiken  druppel  van  den  wijn 
zou  zijn;  en  dit  aantal  korrelkens  en  druppels  toch  minstens  honderd 
telkenmale  bedraagt;  komt  men  alzoo  tot  de  voorstelling,  dat  er  eiken 
morgen  behalve  de  Christus  die  in  den  hemel  zit,  bovendien  nog  op  andere 
plaatsen  eenige  millioenen  Christussen  aanwezig  zijn,  die  allen  indentiek 
moeten  wezen  met  den  éénen  Christus  in  den  hemel. 

Dit  is  geen  overdrijving.  Immers  het  Concilie  van  Trente  heeft  het 
duidelijk  uitgesproken,  dat  de  aanwezigheid  zoo  van  het  lichaam  en  de 
ziel  als  van  de  Godheid  van  den  Christus  in  brood  en  wijn  „waarlijk, 
wezenlijk  en  werkelijk"'  plaats  grijpt.  Men  heeft  dus  het  recht  niet  alleen, 
maar  is  verplicht,  op  deze  woorden  de  volle  klem  te  leggen,  en  derhalve 
te  constateeren,  dat,  volgens  de  theorie  van  Trente,  wezenlijk  en  werkelijk 
eiken  morgen  meerdere  millioenen  hchamen  met  handen  en  voeten  enz.  • 
gecreëerd  worden;  daarna  door  de  priesters  en  de  geloovigen  met  den 
mond  tot  zich  worden  genomen;  en  dat  ditzelfde  wonder  zich 's  middags 
en  's  avonds,  en  zoo  eiken  dag  herhaalt. 

Hiertegen  nu  komen  we  in  verzet,  niet  omdat  we  het  wonder  verwer- 
pen, maar  omdat  R  dit  wonder  niet  door  de  Heilige  Schrift  betuigt  is; 
en  20.  omdat  het  volgens  alle  beginselen  van  ons  bewustzijn  onbestaan- 
baar is.  Van  het  eerste  punt  is  dusver  genoeg  gehandeld;  we  komen 
daarom  thans  tot  het  tweede.  En  dan  zij  gezegd,  dat  de  almacht  Gods 
niet  daarin  bestaat,  dat  God  alles  doen  kan,  wat  in  ons  menschelijk  brein 
kan  opkomen.  De  Schrift  zegt  duidelijk,  dat  God  zelfs  iets  niet  kan,  wat 
een    mensch    en    een    engel   wel  kunnen.  „God  kan  zich  zelven  niet  ver- 


3/ 


206  ZOND.  XXXa.    hoofdstuk  V. 

loochenen.  Vraagt  men  nu  in  het  onderhavig  geval,  of  God  door  zijn 
almacht  brood  niet  in  vleesch,  en  wijn  in  bloed,  kan  omzetten,  dan  ant- 
woorden we  zonder  de  minste  aarzeling  in  beyes^mJer^  zin.  Christus  heeft 
water  in  wijn  veranderd,  en  de  staf  van  Mozes  wierd  veranderd  in  een 
slang.  Dit  kan  daarom,  omdat  God  elk  oogenblik  alle  substantie  alleen 
door  zijn  almacht  draagt,  en  door  zijn  wil  zijn  doet  wat  ze  is.  Een  stuk 
brood  is  dus  elk  oogenblik  niets  dan  een  product  van  Gods  ahiiachtigen 
wil.  Dit  nu  zoo  zijnde  kan  God  derhalve,  door  niet  meer  te  willen  dat  er 
brood  zij,  dit  brood  doen  verdwijnen,  en  door  te  willen  dat  er  alsnu 
vleesch  zij,  er  vleesch  voor  in  plaats  scheppen.  Op  zichzelf  zou  het  dus 
uit  de  almacht  Gods  (altoos  indien  de  Schrift  het  zoo  leerde)  zeer  wel 
verklaarbaar  zijn,  dat  het  brood  vleesch  en  de  wijn  bloed  wierd,  en  dat 
dit  vleesch  en  bloed  gelijksoortig  waren  met  het  vleesch  en  bloed  van  den 
Christus.  Vleesch  en  bloed  toch  zijn  twee  substantiën  van  ons  lichaam, 
die  in  den  vorm  van  cellen  en  bloedbolletjes  voor  vermeerdering  en  ver- 
mindering vatbaar  zijn,  zonder  dat  het  lichaam  rr  onder  bezwijkt. 

Maar  gelijk  gezegd  is,  dit  leert  Rome  volstrekt  niet.  Het  houdt  staande 
dat  in  elk  korrolke  brood  en  in  eiken  druppel  wijn,  na  de  seperatie,  de 
geheele  Christus  zelf  naar  lichaam  en  ziel  en  Godheid,  aanwezig  is.  En 
dit  nu  is  geen  wonder  meer,  maar  vlakaf  een  onbestaanbaarheid,  die  door 
geen  beroep  op  Gods  almachtigheid  kan  worden  gedekt.  Zeg  ik  toch  een- 
maal, dat  Gods  almacht  eenzelfde  wezen  dag  in  dag  uit  verduizendvou- 
digen  kan,  dan  valt  er  over  Mis  noch  over  Avondmaal  meer  te  spreken, 
en  kan  kort  en  goed  alle  saamspreking  over  welk  onderv/erp  ook  van 
religieusen  of  van  wereldlijken  aard  gespaard.  En  dit  leert  Rome.  Het 
zegt  niet,  dat  God  honderd  duizend  nieuwe  Christussen  schept,  die  in  veel 
gelijken  op  dien  éénen  wezenlijken  Christus,  die  aan  de  rechterhand  Gods 
zit;  maar  dat  God  dien  éénen  zelfden  Christus,  die  in  den  hemel  is  en 
blijft,  gelijktijdig  op  honderd  duizend  plaatsen  aanwezig  laat  zijn  op 
aarde;  niet  door  de  uitstraling  zijner  kracht  noch  ook  met  zijn  goddelyke 
■-  werking;  maar  in  zijn  wezen  zelf,  naar  ziel  en  lichaam  beide.  Als  een 
Roomsche  voor  het  altaar  staat  ziet  hij  één  Christus  voor  zich  op  het 
altaar  liggen;  en  weet  hij  dat  toch  ook. die  Christus  in  den  hemel  aan 
Gods  rechterhand  zit,  en  dat  wel  beiden  „wezenlijk,  waarlijk  en  werkelijk," 
zóó  dat  ge  door  geen  figuurlijke  uitlegging  of  mystieke  verklaring  het 
wezenlijke  of  werkelijke  er  van  loochenen  moogt.  Dit  God  zelf  zijn  in 
ons  menschelijk  besef  de  eerste  beseffen  ingeplant  van  het  wezenlijke; 
en  onder  deze  beseffen  nu  behoort  ook,  dat  een  persoonlijk  wezen  niet 
tegelijk  honderd  wezens  kan  zijn,  en  dat  een  zienlijke  substantie  van 
groote  afmetingen  niet  tegelijk  onzienlijk  kan  wezen.    Dat  zijn  geen  men- 


^ 


ZOND.    XXXa.    HOOFDSTUK   V.  207 

schelijke  verzinsels,  maar  goddelyke  ordinantiën,  en  Gods  almacht  s'pedt 
met  zijn  ordinantiën  niet,  maar  werkt  er  door.  Heel  deze  Misvoorstelling  ''' 
is  dus  niet  boven  de  rede  uitgaande,  maar  tegen  het  primordiaal,  door 
God  ons  ingeplant,  menschelijk  besef  ingaande;  daargelaten  nu  nog,  dat 
een  „wezenlijk  en  werkelijk"  lichaam  ergens  blijven  moet,  en  dus  ook 
de  vraag  open  blijft,  waar  al  deze  onophoudelijk  tot  aanzijn  geroepene 
Christussen  blijven. 

Altoos  komt  dus,  wat  dit  punt  betreft,  de  zaak  van  de  Mis  op  dit 
dilemma  neder.  Of  wel,  ge  moet  het  „vere,  essentialiter  et  realiter"  1)  van  ; 
het  Concilie  van  Trente  terugnemen,  en  dus  niet  langer  belijden,  dat 
Christus  naar  ziel  en  lichaam  en  Godheid  waarlijk,  wezenlijk  en  werkelijk 
in  elk  deelke  van  brood  en  wijn  schuilt;  of  ge  moet  toestemmen,  dat  er 
dan  ook  metterdaad  niet  langer  één  Christus  bestaat,  maar  zoo  vele  -^ 
Christussen  als  er  Missen  worden  opgedragen.  Kiest  ge  nu  het  eerste,  dan 
komt  het  neer  op  de  Calvinistische  belijdenis,  dat  Christus  in  den  hemel 
is  en  blijft,  maar  door  zijne  genade,  almacht  en  Geest  op  aarde  tegelijk 
op  duizend  plaatsen  werkt.  Maar  kiest  ge  het  laatste,  dan  is  en  blijft  de 
Mis  een  in  volstrekten  zin  onbestaanbaar  iets,  overmits  de  mensch  Jezus 
Christus  niet  bestaat  uit  honderdduizenden  Christussen,  maar  slechts  uit 
éénen  mensch,  met  ééne  ziel  en  één  lichaam,  en  alzoo  slechts  op  ééne 
plaats  tegelijk  kan  zijn,  niet  wat  zijn  loaarneming  of  werking,  maar  wel 
wat  zijn  wezen  betreft. 

Doch  niet  alleen  het  besef  van  ons  menschelijk  bewustzijn,  maar  ook  de 
Heilige  Schrift  verbiedt  ons  de  Mis  te  aanvaarden. 

Duidelijk  toch  vinden  we  in  de  Heilige  Schrift  onderscheiden  tusschen 
twee  bedeelingen,  die  der  Schaduwen  en  der  Vervulling.  In  de  bedeeling 
der  Schaduwen  nu  ontbreekt  de  waarheid  en  de  wezenlijkheid  en  gaat 
alles  toe  in  zinbeeldigen  vorm.  Wat  vergoten  wordt  is  geen  menschenbloed , 
maar  het  bloed  van  stieren  en  bokken.  Wat  tot  zalving  dient  is  niet  de 
Heilige  Geest,  maar  olie.  Wie  als  voorbidder  optreedt  is  niet  de  ware 
Hoogepriester,  maar  een  afbeeldsel  van  den  Christus,  gekleed  in  een 
symbolisch  gewaad.  Kortom  heel  deze  bedeeling  schaduwt  wel  het  ware 
en  wezenlijke  af,  maar  is  het  ware  en  wezenlijke  zelf  niet.  Dat  ware  en 
wezenlijke  komt  komt  eerst  in  Christus,  die  daarom  „de  waarheid"  d.  i. 
het  „ware  en  wezenlijke"  heet.  „De  wet  is  door  Mozes  gegeven,  maar  de 
genade  en  de  waarheid  (dezer  dingen)  is  verschenen  in  het  vleesch  ge- 
worden Woord". 


1)  Waarlijk,  wezenlijk  en  wt-rkelljk. 


208  ZOND.    XXXrt.    HOOFDSTUK   V. 

Zoodra  de  Vervulling  intreedt  valt  dan  ook  de  bediening  der  Schaduwen 
weg.  Het  voorhangsel  des  tempels  scheurt  in  twee.  Van  den  tempel  zal 
geen  steen  op  den  anderen  worden  gelaten.  Heel  Jeruzalem  wordt  ver- 
woest. En  wel  zal  de  tempel  in  die  dagen  weer  worden  opgebouwd,  doch 
die  tempel  zal  niet  meer  een  symbolische  tempel  zijn,  maar  Jezus'  eigen 
lichaam,  waarin  de  Godheid  lichamelijk  woont. 

Wie  dan  ook  nadat  de  Vervulling  inging  den  dienst  der  Schaduwen 
blijft  handhaven,  reageert  daardoor  tegen  de  Vervulling  die  gekomen  is. 
Zoo  deden  het  vele  Joodsche  Christenen  in  de  dagen  van  Paulus,  en  het 
is  uit  dien  hoofde,  dat  Paulus  hen  zoo  ontzettend  ernstig  en  scherp  terecht 
zet,  en  hun  betuigt,  dat  ze  op  die  wijs  niets  minder  doen,  dan  de  Chris- 
tus verloochenen.  Iets  wat  in  nog  erger  mate  geldt  van  elke  poging  der 
Roomsche  kerk,  om  den  symbolischen  eeredienst  ook  thans  nog  te  hand- 
haven, overmits  deze  Joodsche  Christenen  dan  tenminste  nog  den  dienst 
der  Schaduwen  in  stand  wilden  houden  op  de  manier,  waarop  die  in  de 
wet  van  Mozes  was  voorgeschreven,  terwijl  de  symbolische  eeredienst,  die 
bij  Rome  in  zwang  kwam,  geheel  eigen  paden  koos. 

Dit  nu  ware  uit  de  Heilige  Schrift  op  elk  punt  aan  te  toonen,  maar  op 
geen  punt  zoo  gemakkelijk,  als  juist  op  het  punt  van  de  offerande  voor 
de  zonde.  Want  wel  erkent  en  belijdt  ook  de  Schrift,  dat  geen  zondaar 
voor  God  zonder  een  offer  voor  de  zonde  bestaan  kan,  en  dat  dit  offer 
geen  ander  zijn  kan,  dan  het  offer  van  den  mensch  zelf;  maar  óf  dit 
leidt  tot  het  verzinken  in  den  eeuwigen  dood  van  eiken  zondaar,  óf  wel 
het  moet  leiden  tot  een  plaatsbekleedend  offer  voor  zondaren,  van  één  die 
den  dood  verslinden  kon  tot  overwinning,  en  in  kon  treden  voor  allen 
tegelijk.  Daartoe  nu  is  het  Woord  vleesch  geworden,  opdat  de  Zone  Gods 
door  de  menschelijke  natuur  aan  te  nemen,  met  ons  allen  in  gemeenschap 
zou  ireden;  en  alzoo  voor  ons  allen  zou  kunnen  opkomen;  en  tegelijk 
door  de  kracht  zijner  Godheid  én  het  offer  zou  kunnen  brengen  én  toch 
leven  in  eeuwigheid.  Vandaar  dat  de  Heilige  Schrift  er  zoo  omstandig  op 
wijst,  dat  met  deze  ééne  offerande  het  al  volbracht  is.  Juist  deswege  toch 
stelt  de  Schrift  Christus  als  den  waren  Melchizedek  tegenover  het  pries- 
terdom van  Ailron.  Aaron  was  de  priester  van  den  dienst  der  onwezen- 
lijke Schaduwen.  In  zijn  bediening  was  alles  schijn,  geen  waarheid.  En 
zoo  moest  Aaron  altoos  weer  hetzelfde  zinnebeeld  herhalen,  hetzelfde  sym- 
bool vertoonen,  dezelfde  schaduwen  vernieuwen.  Maar  zoo  is  Christus  de 
ware  Hoogepriester  niet.  In  hem  is  niets  schijn,  maar  alles  wezen  en 
waarheid.  Vandaar  dat  hij,  eenmaal  priester  zijnde,  niet  als  Aaron  weer 
als  priester  aftreedt,  maar  priester  blijft  in  eeuwigheid.  En  wel  zulk  een 
priester,  dien  het  niet  alle  dagen  van  noode  was,  gelijk  den  Aaronietischen 


ZOND.  XXXa.   HOOFDSTUK  V.  209 


hoogepriester,  „eerst  voor  zijn  eigen  zonde  slachtoffers  op  te  offeren  en 
daarna  voor  de  zonden  des  volks;  ivant  dat  heeft  hij  eenmaal  gedaan,  als 
hij  zichzelven  ojygeofferd  heefV  (Hebr.  VII:  27).  ,,Noch  ook  opdat  hij  zich- 
zelven  dikmaals  zou  opoff'eren,  gelijk  de  hoogepriester  alle  jaar  in  het- 
heiligdom  ingaat  niet  vreemd  bloed ;  anders  had  hij  dikmaals  moeten  lijden 
van  de  grondlegging  der  wereld  af;  maar  nu  is  hij  eenmaal  in  de  volein- 
ding der  eeuwen  geopenbaard,  om  de  zonde  te  niet  te  doen  door  zijn 
zelfsofferande;  alzoo  dat  ChristHS  eenmaal  geofferd  is.  om  veler  zonden 
weg  te  nemen"  (Hebr.  IX:  25  en  27).  Alles  hing  dus  aan  deze  ééne  wils- 
daad van  den  Christus,  „in  welken  wil  wij  geheiligd  zijn,  door  de  offer- 
ande des  lichaams  van  Christus,  eenmaal  geschied;  en  een  iegelijk  priester 
(Aaron)  stond  wel  alle  dag  dienende  en  dezelfde  slachtoffers  dikmaals 
offerende,  die  de  zonde  nimmermeer  kunnen  wegnemen;  maar  deze  één 
slachtoffer  voor  de  zonde  geofferd  hebbende,  is  in  eeuwigheid  gezeten  aan 
de  rechterhand  Gods"  (Hebr.  X:  10,  11). 

De  uitspraken  der  Heilige  Schrift  zijn  dus  juist  op  dit  punt  zoo  om- 
standig en  duidelijk  mogelijk.  Van  den  val  in  het  paradijs  af  tot  op  Gol- 
gotha,  is  er  geen  enkel  wezenlijk  zoenoffer  geschied.  Op  Golgotha  eerst  is 
het  offer  voor  de  zonde  gebracht;  en  dit  offer  eenmaal  geschied  zijnde 
ivordt  niet  herhaald;  en  kan  niet  herhaald  worden;  omdat  het  eeuwige'^ 
geldigheid  heeft,  zoowel  voor  de  geloovigen  van  het  Oud  Verbond  als  voor 
de  geloovigen  des  Nieuwen  Testaments. 

Ook  hierop  dient  gelet.  Immers  de  Roomsche  kerkleer  houdt  staande, 
dat  de  geldigheid  van  Jezus'  offerande  slechts  verkregen  wordt  door  een 
gestadige  herhaling  van  zijn  offerande  op  onbloedige  wijze;  waar,  dit  zoo 
zijnde,  dus  ook  uit  volgt,  dat  er  voor  de  geloovigen  van  het  paradijs  af 
tot  Golgotha  geen  verzoening  denkbaar  was.  Immers  de  Schrift  zegt  dui- 
delijk, dat  de  dierlijke  offeranden  geen  verzoening  konden  te  weegbrengen. 
En  is  het  nu  waar,  dat  ook  de  offerande  van  Christus  geen  nut  doet, 
tenzij  ze  op  onbloedige  wijze  door  ons  wordt  herhaald;  dan  zou  er  of 
door  Adam,  Abel,  Seth  enz.  reeds  óf  een  Mis  moeten  bediend  zijn,  ófwel  ) 
de  vrucht  van  Jezus'  zoenoffer  gaat  voor  hen  teloor.  Zegt  Rome  daaren- 
tegen, dat  de  oudvaders  de  vergeving  hebben  verworven  uit  Christus' 
offi-rande  zonde)'  onbloedige  herhaling  of  verzinbeelding  er  van,  welnu  dan 
vulgt  hieruit,  dat  dit  veel  meer  nog  ook  thans  mogelijk  is,  en  zinkt  alzoo 
onder  de  Mis  zelfs  heel  de  bodem  der  noodzakelijkheid  weg. 

En  wat  Rome  nu  zegt  dat  toch  de  offerande  van  Christus  moet  worden 
toegepast  op  den  enkelen  zondaar,  dit  ontkent  geen  enkel  Calvinist.  Veeleer 
wurdt  dit  ook  onzerzijds  volstandig  beleden,  en  zijn  we  gekant  tegen  elke 

E    VOTO    DORDR.    IlI.  1^ 


210  ZOND.    XXXa.    HOOFDSTUK    V. 


ongeestelijke  voorstelling  alsof  Golgotha  zonder  meer  op  zichzelf  de  ziel 
zaligen  zou.  Maar  wat  is  toepassing?  Wanneer  er  om  edel  drinkwater 
naar  een  stad  te  leiden,  op  de  duinen  of  in  de  rotsen  een  waterleiding 
of  bron  van  zuiver  water  geopend  wordt,  dan  zal  mij  in  mijn  huis  dit 
water  natuurlijk  niet  baten,  tenzij  ik  dat  water  op  mijn  huis  toepas,  en 
mijn  woning  met  die  bron  of  die  waterleiding  in  verbinding  stel.  Maar 
die  toepassing  en  in  verbinding  stelling  bestaat  dan  niet  daarin,  dat  ik  in 
mijn  eigen  huis  de  bron  kopieer  of  naboots,  maar  uitsluitend  hierin,  dat 
ik  de  werking  en  de  kracht  en  de  vrucht  van  die  bron  naar  mijn  huis 
toeleid.  Is  nu  zoo,  naar  luid  van  den  profeet  Zacharia,  in  den  Christus  een 
„fontein  geopend  tegen  de  zonde  en  tegen  de  ongerechtigheid,"  dan  moet 
natuurlijk  voor  mijn  ziel,  zal  ze  aan  de  fontein  deel  hebben,  de  vrucht 
van  die  fontein,  haar  kracht  en  haar  werking  naar  mijn  ziel  worden  toe- 
geleid.  Doch  daartoe  moet  dan  niet,  gelijk  de  Mis  wil,  voor  een  iedereen 
aparte  fontein  in  nabootsing  van  die  ééne  ware  fontein  geopend,  maar 
moet  het  water  uit  die  fontein  mij  toestroomen.  Diensvolgens  belijden  wij 
dan  ook  van  ganscher  harte,  dat  de  vrucht  van  het  zoenoffer  van  Chris- 
tus ons  door  den  Heiligen  Geest  moet  worden  toegepast  en  door  ons  alleen 
kan  genoten  door  het  geloof. 

Rome  daarentegen  stelt  in  de  Mis,  dat  Christus,  de  wezenlijke  Christus, 
gedurig  weer  en  weer  geofferd  wordt.  Elke  Mis  is  dus  een  nieuwe  wezen- 
lijke offerande.  Zij  verklaart  de  Mis,  niet  een  schijnofierande,  maar  een 
wezenlijk  offer  te  zijn.  Het  is  de  ware,  wezenlijke,  werkelijke  Christus  die 
op  het  altaar  ligt,  die  door  de  separatie  gedood  wordt,  en  dus  nogmaals 
sterft,  en  alsnu  als  gedoode  Christus  Gode  wordt  opgeofferd.  Er  geschiedt 
bij  de  Mis  dus  waarlijk,  wezenlijk  en  werkelijk  wat  op  Golgotha  ge- 
schied is,  alleen  op  andere  wijze.  Daar  bloedig,  in  de  Mis  onbloedig.  Een 
onderscheiding,  die  volgens  de  Schrift  alle  kracht  aan  de  Mis  ontneemt, 
daar  toch  de  Schrift  betuigt,  dat  er  zonder  bloedstorting  geen  vergeving 
geschiedt.  Doch  hierbij  blijft  de  tegenspraak  met  de  Heilige  Schrift  niet. 
Is  op  Golgotha  het  offer  voor  onze  zonden  volbracht,  dan  natuurlijk  blijft 
er  geen  zonde  meer  te  delgen  over.  Daar  nu  de  Mis  stelt,  dat  ook  haar 
onbloedige  offerande  schulddelgende  kracht  heeft,  zoo  volgt  er  uit,  dat  de 
Mis  rechtstreeks  ontkent,  dat  het  offer  van  Golgotha  alle  zonden  volko- 
menlijk  verzoend  heeft.  En  al  weten  we  nu  zeer  goed,  dat  de  Roomsche 
kerk  het  Misoffer  geen  oogenblik  losmaakt  van  het  offer  op  Golgotha,  en 
er  slechts  een  aanvulling  en  herhaling  van  dat  ééne  offer  in  ziet,  zoo 
blijft  toch  het  feit  staan,  dat  het  Misoffer  in  waardij  geheel  gelijk  komt 
te  staan  aan  het  offer  op  Golgotha.  Immers  én  op  Golgotha  én  op  het 
Misaltaar   is   het   beide   malen  de  ware,  wezenlijke,  werkelijke  Middelaar, 


ZOND.   XXX&.    HOOFDSTUK   I.  211 

die  zich  naar  lichaam  en  ziel  in  den  dood  geeft  en  sterft.  Er  is  das  niet 
langer  ééne  offerande  van  den  Christus,  maar  sinds  Golgotha  heeft  hij  zich 
reeds  millioenen  en  billioenen  maal  in  elk  jaar  geofferd.  En  doordien  nu 
dit  Misoffer  alle  hoedanigheid  mist  om  den  aanschouwer  eenigen  indruk 
van  het  ivesenlijke  lijden  van  den  Christus  in  den  kruisdood  te  geven, 
kan  het  niet  anders  of  de  indruk  van  's  Heeren  kruisdood  gaat  al  meer 
teloor,  en  de  aandacht  wordt  al  meer  afgeleid  naar  de  Sacramenteele  kracht 
van  den  priester,om  uit  brood  en  wijn  door  zijn  machtspreuk  een  wezenlijke 
Christus  present  op  het  altaar  te  maken. 

Van  de  belijdenis  onzer  vaderen,  dat  de  Mis  niet  slechts  tot  afgoderij 
leidt  in  de  aanbidding  van  de  Hostie,  maar  ook  een  „verloochening  is  van 
de  eenige  offerande  van  Christus  aan  het  kruis  volbracht,"  kunnen  we 
alzoo  niets  terugnemen.  Met  de  Heilige  Schrift  voor  ons  kunnen  we  niet 
anders  betuigen,  dan  dat  de  Mis  alzoo  is,  en  dat  deswege  door  geen  onzer 
aan  de  Mis  mag  worden  deelgenomen. 

Zoolang  het  nog  oirbaar  was  in  de  Roomsche  kerk  te  leeren,  dat  Chris- 
tus, die  aan  de  rechterhand  zijns  Vaders  in  den  hemel  gezeten  is  en  blijft 
in  en  door  brood  en  wijn  zijn  heilige  tegenwoordigheid,  als  vleesch  gewor- 
den en  gekruiste  Middelaar,  gevoelen  deed  in  hen  die  gelooven,  kon  de 
Mis  nog  als  mystieke  poézie  verontschuldigd.  Maar  van  het  oogenblik  af 
dat  paus  Innocentius  III  in  1214,  en,  op  zijn  voetspoor,  het  Concilie  van 
Trente  den  vloek  heeft  uitgesproken  over  een  iegelijk  die  niet  belijdt,  dat 
hetgeen,  na  de  consecratie  op  het  altaar  ligt,  waarlijk,  loezenlijk  en  wer- 
kelijk de  volle  Christus,  zoo  naar  zijn  vleesch  en  bloed  als  naar  ziel  en  God- 
heid is,  wierd  feitelijk  elke  poëtische  of  mystieke  opvatting  onmogelijk, 
en  kon  de  Reformatie  niet  anders  doen,  dan  zich  zoo  principieel  mogelijk 
en  in  de  eerste  plaats  juist  tegen  de  Mis  verzetten. 


HET  GAAN  TEN  AVONDMAAL. 

EERSTE  HOOFDSTUK. 


Heere!    wie  zal  verkeeren  in  uwe  tente  ?  Wie  zal 
wonen    op  den  berg  uwer  heiligheid  ? 

Ps.  15:  1. 


Na  de  verbastering  van  het  heilig  Avondmaal  in  de  Mis  te  hebben  be- 
sproken, blijft  ons  thans  nog  alleen  over  de  toelichting  op  de  81ste  en 
82ste    Vraag,    waarin  de  Catechismus  aanwijst,  wie  ten  Avondmaal  gaan 


212  ZOND.   XXX&.   HOOFDSTUK   I. 


moet ;    en    dat,    wie   niet   ten   Avondmaal    gaan    mag,  dan  ook  moet  ge- 
weerd. 

Men  versta  dit  niet  verkeerd.  Het  is  niet  zoo,  dat  Vraag  81  aanwijst, 
wie  ten  Avondmaal  icel  mag  gaan,  en  daarna  Vraag  82,  wie  er  af  moet 
blijven.  Dit  toch  zou  eigenlijk  twee  malen  hetzelfde  omschrijven.  Weetik 
toch,  wie  er  hooren,  dan  weet  ik  tevens,  dat  alle  overigen  er  niet  hoo- 
ren  ;  of  ook,  zegt  ge  mij,  wie  er  af  moeten  blijven,  dan  is  daarmee  te- 
vens uitgemaakt,  wie  er  gaan  kunnen.  Had  dus  de  Catechismus  eerst  een 
vraag  gewijd  aan  hen  die  er  loel,  en  daarna  een  tweede  vraag  aan  hen  die 
er  niet  hooren,  dan  had  hij  hetzelfde  twee  maal  eens  toestemmsnlerwijze 
en  daarna  ontkennenderwijze,  behandeld  ;  en  daarvoor  was  de  Catechis- 
mus veel  te  zuinig  met  zijn  beschikbare  ruimte. 

Dat  deed  de  Catechismus  dan  ook  niet.  Hij  deed  heel  iets  anders.  De 
vraag  wie  al  dan  niet  aan  het  heilig  Avondmaal  kwam,  deed  hij  opeens 
af  in  Vraag  81 ;  maar  na  nu  in  Vraag  81  dit  eerste  punt  voor  de  cons- 
ciëntie  te  hebben  afgehandeld,  zoodat  een  iegelijk,  met  dit  antwoord  voor 
zich,  zelf  kon  uitmaken,  of  hij  aan  het  heilig  Avondmaal  hoort  al  dan  ' 
niet,  komt  hij  daarna  in  Vraag  82  op  een  geheel  ander  punt,  op  de 
<  quaestie  namelijk,  of  de  kerk  de  al  of  niet  toetreding  tot  het  heilig  Avond 
m,aal  eenvoudig  aan  ieders  consciëntie  moet  overlaten;  of  wel  dat  de  kerk 
verplicht  is,  zelve  hierin  handelend  op  te  treden,  en  desnoods  dengene 
die  er  niet  hoort,  van  het  heilig  Avondmaal  te  weren.  Zoo  ziet  men  dus, 
dat  metterdaad  in  beide  vragen  twee  geheel  verschillende  onderwerpen 
ter  sprake  komen:  de  ééne  geestelijk,  de  andere  kerkelijk,  en  dat  het  die 
kerkelijke  vraag  is,  die  uit  het  heilig  Avondmaal  overleidt  naar  de  XXXIste 
Zondagsafdeeling,  die  handelt  van  de  Sleutelen  des  hemelrijks  of  van  de 
kerkelijke  discipline. 

Aan    die    juiste    onderscheiding   ons    bindende,    bespreken  dan  ook  wij 
deze   beide    punten    afzonderlijk,    en    bepalen    ons   derhalve    eerst  tot  de 
■^  vraag:  Voor  wie  is  het  heilig  Avondmaal  ingesteld? 

Dit  nu  is  in  onze  dagen  een  uiterst  moeilijk  en  netelig  punt  geworden ; 
en   we  zullen  zeggen  waarom. 

Voor  de  Hervorming  uitbrak  heerschte  in  heel  de  kerk  van  het  Wes- 
ten, dus  ook  in  ons  vaderland,  dezelfde  wijze  van  kerkhouden,  die  nu 
nog  in  de  Roomsche  kerken  bestendigd  wordt.  D.  w.  z.  dat  de  dienst  des 
Woords  zeer  was  ingekrompen,  en  dat  bijna  al  het  kerkelijk  leven  zich 
saamtrok  in  het  Sacrament.  De  dienst  des  Woords  was  in  de  schaduw 
gesteld,  en  daarentegen  de  dienst  van  het  Sacrament  in  onevenredig 
sterk  licht  geplaatst;  en  daar  nu  de  heilige  Doop  aan  elk  kindeke  apart 
in  een  doophuis,  buiten  de  vergadering  der  geloovigen,  wierd  toegediend, 


ZOND.    XXX?).    HOOFDSTUK    I.  213 


en   van   de  overige  echte  of  schijn-Sacramenten  alleen  de  Communie  pu- 
bliek en  gemeenschappelijk  wierd  bediend,  kon  het  niet  anders,  of  allengs 
moest  zich  de  geheele  eeredienst  om  het  Sacrament  van  het  heiligAvond- 
maal   saamtrekken  ;  en  ten  slotte,  toen  uit  het  heilig  Avondmaal  de  Mis 
geboren  was,  al  zijn  stralen  in  die  Mis  als  in  hun  eigen  brandpunt  doen 
samenvallen.  Xiet  ter  Misse  gaan,  gold  daarom  voor  gansch  goddeloos  te  '"■ 
zijn,    en    niet    minstens    ééns   per  jaar  te  communiceeren  als  teeken  van 
gansch    goddelooze   verhardheid.  In  die  dagen  kw^am  dus  lang  niet  ieder 
onder  de  prediking.  Onder  de  prediking  kwamen  veeleer  de  minsten.  Maar 
al    wie    nog   eenigszins    prijs    stelde    op    den  naam  van  een  godsdienstig 
mensch.  ging  af  en  toe  de  Mis  bijwonen.  En  wie  nog  niet  aan  alle  gods- 
vrucht vervreemd  was,  nam  althans  eens  op  het  jaar,  en  dan  meest  met  '> 
Paschen,    deel    aan    de  Communie  of  het  Avondmaal.  Thans  is  dit  in  de 
Protestantsche  kerken  op  het  vasteland  van  Europa  niet  meer  zoo.  Thans 
zult   ge   in    een    kerk  van  10,000  zielen,  zoo  alles  wel  loopt,  allicht  6000 
personen  vinden,  die  geregeld  ter  kerk  komen,  maar  het  geregeld  bezoek 
van  het  Avondmaal  zal  zich  in  zulk  een  kerk  niet  licht  boven  het  cijfer 
van   600   verheffen.    Wie    gansch    ongodsdienstig  leeft  gaat  tegenwoordig 
ganschelijk    niet    ter  kerk,  noch  onder  de  prediking,  noch  bij  het  Avond- 
maal,   en    de    laatste    band   die  hem  aan  de  kerk  bindt,  is  gemeenlijk  de  ^ 
Doop  van  zijn  kind.  En  wie  daaraan  nog  wel  meedoet,  maar  zonder  diep 
te   leven,    gaat  wel  nu  en  dan  naar  de  prediking,  maar  wordt  nooit  aan 
het  heilig  Avondmaal  gezien  ;  terwijl  de  schare  van  hem  die  geregeld  èn 
de  prediking  bijwonen,  èn  aan  het  heilig  Avondmaal  deelnemen,  zeer  slonk. 
Maar   zoo    nu    was   het  in  de  eerste  tijden  na  de  Reformatie  niet.  Het 
toenmalig   geslacht,    dat   opgegroeid   was   onder  de  Roomsche  hiërarchie, 
bracht    nog    de   usantie    mede,    om    vastelijk  minstens  eens  per  jaar  ten 
Avondmaal   te    gaan,    en  zelfs  was  het  regel  in  die  dagen,  om  dit  meer- 
malen per  jaar  te  doen.  De  schuchtere  bedenking,  om  niet  aan  het  Avond- , 
maal   te   durven  gaan,  was  in  die  eerste  tijden  nog  zoo  goed  als  niet  be- 
kend. Veeleer  had  men  met  het  tegenovergestelde  te  worstelen.  Men  liep 
er  wat  al  te  gemakkelijk  overheen,  en  niet  zelden  zag  men  keer  op  keer 
aan    het   heilig   Avondmaal  mannen  en  vrouwen  verschijnen,  die,  ja  wel 
met  de  Reformatie  meededen,  maar  die  toch  op  allerlei  wijs  toonden,  er 
met  hun  hart  niet  bij  te  zijn.  Dit  noopte  toen  onze  kerkeraden,  en  onze   - 
toenmalige    godgeleerden,    om  telkens  een  waarschuwende  stem  te  laten 
uitgaan,    en    de  zondaars,  ook  die  hun  zonde  in  het  verborgen  bedreven, 
af  te    manen,    dat  ze  door  ontheiliging  van  's  Heeren  Verbond  toch  hun 
zielen  niet  bezondigen  mochten  ;  en  voorts  hen,  wier  zonde  openbaar  was,  van 
het  heilig  Avondmaal  te  weren. 


214  ZOND.    XXXh.    HOOFDSTUK    I. 

Vandaar  dat  dan  ook  in  ons  Avondmaalsformulier,  dat  juist  in  die  da- 
gen is  opgesteld,  zoo  kras  op  den  voorgrond  staat,  dat  wie  zich  met  één 
van  de  daar  genoemde  zonden  bevlekt  kennen,  en  zich  tot  God  niet  be- 
keeren,  maar  in  hun  zonden  voortvaren,  zich  van  het  heilig  Avondmaal 
te  onthouden  hebben.  Toch  gevoelden  ook  reeds  de  opstellers  van  dit  for- 
mulier dat  deze  krasse  taal  ook  weer  het  gevaar  met  zich  kon  brengen, 
om  teeder  gestemde  zielen  van  het  Avondmaal  af  te  schrikken ;  reden 
waarom  ze  aanstonds  op  die  krasse  taal  de  betuiging  lieten  volgen,  „dat 
dit  niet  gezegd  wordt  om  de  verslagene  harten  der  geloovigen  kleinmoe- 
dig  te  maken,  alsof  niemand  ten  Avondmaal  gaan  mocht,  dan  die  zon- 
der eenige  zonde  ware."  En  in  de  Engelsche  kerk  ging  men  zelfs  nog 
voorzichtiger  te  werk,  en  maakte  twee  Avondmaalsformulieren,  die  de 
bedienaar  van  het  Avondmaal  dan  naar  gelang  van  de  geestelijke  gesteld- 
heid der  gemeente  gebruiken  moest ;  het  ééne  bestemd  voor  een  gemeen- 
te waarin  men  te  ondoordacht  bij  het  Avondmaal  te  hoop  liep  en  af- 
maning  van  het  Avondmaal  dus  noodig  was ;  en  het  andere  opgesteld 
voor  gemeenten,  waarin  men  het  Avondmaal  te  iceinig  zocht,  en  dus 
naar  het  Avondmaal  moest  gelokt  worden.  Bij  ons  daarentegen  hadden 
we  slechts  één  formulier,  en  in  dit  formulier  bleef  tot  op  den  huldigen 
dag  de  ufmanende  toon  op  den  voorgrond  staan. 

Zoolang  nu  de  kerken  hier  te  lande  in  de  verdrukking  bleven,  liep  dit 
alles  wel.  Immers  zoolang  men  tot  de  „vergadering  der  geloovigen"  niet 
behooren    kan,  zonder  zich  daardoor  bloot  te  stellen  aan  het  verlies  van 
zijn    naam    en    goed,   ja  van  zijn  leven,  bleven  de  schijnbelijders  op  een 
eerbiedigen    afstand    onder  de  Roomsche  organisatie  achter,  en  had  men 
in    den    regel    slechts   te  doen  met  mannen  en  vrouwen,  die  metterdaad 
hun    ziel    voor   den    Heere  Jezus  hadden  overgegeven.  In  die  kerken  nu 
was    het    dan   ook    de  vaste  regel,  dat  een  iegenlijk  vier  malen  per  jaar 
^  ten  Avondmaal  ging ;  dat  wie  niet  opging  terstond  door  de  opzieners  des- 
'^    wege  vermaand  werd;  en  dat  daarentegen  wie  zich  misgaan  had,  en  on- 
berouwelijk   bleef,   vastelijk  geweerd  werd.  Het  denkbeeld  ook  maar  van 
,  een    eenigszins    vroom    mensch,    die    niet    ten    Avondmaal    zou    opgaan, 
tenzij    een    bijzondere    oorzaak    hem    tegenhield,   kwam  toen  nog  bij  nie- 
mand op. 

Eerst  toen  de  Wederdoopers  bij  gansche  scharen  zich  weder  bij  de  ker- 
ken aansloten,  begon  men  ook  met  dezer  geestelijke  bedenkingen  te  doen 
te  krijgen.  Om  hun  stelsel  van  den  Bejaarden-doop  te  handhaven,  waren 
de  Doopers  er  wel  toe  moeten  komen,  om  voor  den  Doop  als  eisch  te 
stellen,  dat  men  elkanders  staat  beoordeelen  zou,  en  alleen  diegene,  van 


ZOND.    XXXb.   HOOFDSTUK  I.  215 

wien  men  oordeelde,  dat  hij  ;>;  den  staat  der  genade  was  overgezet,  mocht 
ten  Doop  worden  toegelaten.  Eon  standpunt  in  zoo  verre  volkomen  juist, 
dat  alleen  wie  in  den  staat  der  genade  is,  recht  op  den  Doop  heeft ;  maar 
hierin  misgaande,  dat  het  persoonlijk  oordeel,  of  iemand  al  dan  niet  in 
den  staat  der  genade  verkeert,  ons  niet  toekomt.  Van  iemands  staat  moet  '' 
men  afblijven.  Doch  nu  eenmaal  dit  persoonlijk  oordeelen  en  keuren  on- 
der de  Doopers  in  zwang  was  gekomen,  lag  het  voor  de  hand,  dat  ze, 
in  onze  kerken  overgaande,  dit  zelfde  stelsel,  dat  ze  bij  den  Kinderdoop 
nu  lieten  varen,  overbrachten  op  het  heilig  Avondmaal.  Bij  hun  kinder- 
kens  lieten  ze  de  zaak  dus  nu  onbeslist,  en  eindigden  daardoor  met  ja,  ' 
zich  wel  aan  den  Kinderdoop  te  onderwerpen,  maar  om  dan  ook  aan 
dien  Doop  eigenlijk  geen  waarde  hoegenaamd  meer  toe  te  schrijven;  edoch 
bij  het  heilig  Avondmaal  kwam  heel  hun  onhoudbaar  stelsel  dan  nu 
weer  op.  Althans  tot  het  heilig  Avondmaal  mocht  niemand  opgaan,  dan  ■ 
van  wien  het  was  uitgemaakt,  dat  hij  in  den  staat  der  genade  stond.  Het 
heilig  Avondmaal  had  de  Heere  alleen  voor  de  zijnen  ingesteld,  zoo  zei- 
den ze  terecht,  maar  hieruit  nu  trokken  ze  het  onjuiste  gevolg,  dat  dan 
ook  niemand  ten  Avondmaal  gaan  mocht,  dan  van  wien  het  gebleken 
was,  dat  hij  metterdaad  een  kind  Gods  was.  En  zoo  sloop  toen  onge- 
merkt, vooral  in  sommige  deelen  van  ons  land,  waar  de  Doopers  het  '• 
sterkst  gezeten  hadden,  de  meening  in  de  gemoederen  in,  dat  niet  allen 
die  belijdenis  hadden  gedaan,  maar  hoogstens  een  zeer  enkele  van  hen, 
die  nu  ook  door  den  Heiligen  Geest  verzegeld  was,  tot  het  heilig  Avond- 
maal mocht  toetreden. 

Toch  sleepte  dit  verkeerde  gevoelen  nog  niet  aanstonds  de  Calvinisten 
mede.  Dia  bleven  hun  oude  practijk  nog  voortzetten,  en  den  regel  volgen, 
dat  een  iegelijk  die  zijn  Heere  beleden  had,  ook  aan  des  Heeren  disch  moest 
aanzitten.  En  ze  konden  dien  regel  destijds  blijven  volgen,  omdat  de  belijde^ 
nis  nog  zaak  des  harten  was,  en  de  tucht  over  de  kerken  waakte.  Maar  anders 
werd  dit  na  den  keer  die  in  de  zaken  onzes  lands  kwam.  Toen  toch  eenmaal 
de  vervolging  van  de  inquisitie  ophield,  en  de  Gereformeerde  religie  door 
onze  overheid  als  religie  van  het  land  erkend  werd,  voegden  zich  op 
eenmaal  honderd  duizenden  bij  de  kerk,  die  thans  met  de  opgaande  zon  •  - 
wilden  meeloopen  en  gereformeerd  wierden,  om  een  goede  positie  te 
erlangen.  Van  die  ure  af  is  dan  ook  het  bederf  op  onrustbarende  wijze 
in  onze  Gereformeerde  kerken  ingeslopen.  Behoorde  in  de  dagen  der  ver- 
volging slechts  één  tiende  van  de  bevolking  tot  de  Gereformeerde  religie, 
nu  kwamen  er  plotseling  nog  vijf  andere  tienden  bij,  en  die  vijf  andere 
tienden  hebben  onze  kerken  verdorven.  Van  dat  oogenblik  af  toch,  is 
het   onmogelijk    geworden  om  de  kerkelyke  tucht  te  handhaven,  zijn    in 


216  ZOND.    XXX?>.    HOOFDSTUK    I. 


de  kerkeraden  allerlei  verkeerde  elementen  ingeslopen,  zijn  onder  de  leer- 
aren allerlei  dwaalgeesten  opgestaan,  en  dreef  de  meerderheid  van  het 
kerkelijk  publiek  op  een  uitwendige  belijdenis.  En  dit  nu  bracht  ook  het 
heilig  Avondmaal  in  gevaar,  overmits  de  meeste  dezer  naambelijders  nu 
ook  zonder  de  minste  bedenking  aan  het  heilig  Avondmaal  toetraden 
en  die  drukke  bedieningen  van  dertig  en  meer  tafels  in  het  leven  riepen 
waardoor  feitelijk  het  Avondmaal  gemeen  wierd  gemaakt.  Iets  wat  nog 
erger  werd,  toen  na  de  Eemonstrantsche  troebelen,  ook  de  meeste  Ee- 
monstrantsche  familiën,  ten  einde  niet  buiten  staatsinvloed  te  gera- 
ken, zich  in  schijn  en  naam  bij  de  Gereformeerde  belijdenis  aan- 
sloten. 

Dit  stuitte  en  hinderde  toen  de  oprechte  belijders.  Er  ontstond  een  re- 
actie tegen  de  gemeenmaking  van  het  kerkelijk  leven,  enjuist  de  teoderder 
zielen  voelden  zich  afgestooten  door  een  Avondmaalsviering,  die  soms 
leer  den  indruk  van  een  wereldsche  vertooning  maakte.  Vandaar  dat 
toen  reeds  in  enkele  gemeenten  het  verschijnsel  viel  waar  te  nemen,  dat 
aan  het  Avondmaal  te  hoop  liepen,  wie  beter  hadden  gedaan  met  van 
verre  te  blijven  staan;  en  dat  daarentegen  wegbleven  wie  er  ongetwijfeld 
hoorden.  Toen  deze  stand  van  zaken  eenmaal  geschapen  was,  breidde 
zich  dat  verschijnsel,  vooral  in  sommige  deelen  van  ons  land,  meer  en 
meer   uit.    Hoofdzakelijk    door   de  schuld  van  de  kerk  die  om  maar  een 

■  groot  zielental  te  hebben,  de  hand  lichtte  met  Doop  en  Belijdenis  en  haar 

Avondmaalstucht    geheel    ve-rslappen  liet;  en  deels  door  de  schuld  harer 

-<  geestelijke   leiders,   die   bij  het  Avondmaal  meer  zagen  op  hen  die   mede 

aanzaten,  dan  op  den  Heere  die  hen  noodde  en  het  zielsgenotdat  hij  hun 

bood.  En  toen  nu  eenmaal  deze  theorie  om  van  het  Avondmaal  idt  croom- 

^  heid  weg  te  blijven  in  tal  van  kringen  ingang  had  gevonden,  kon  het 
niet  anders,  of  het  toenemend  bederf  dat  allengs  over  de  kerk  kwam,  de 
verwildering  der  zeden,  de  verbastering  van  de  waarheid,  en  de  verwe- 
reldlijking van  de  leeraars  en  opzieners,  moest  deze  mannen  wel  bevesti- 
gen in  hun  opgevatte  meening.  Ze  konden  dus  niet  meer  meedoen.  En 
wel  waren  er  toen  enkelen,  gelijk  in  de  dagen  van  De  Labadie,  die  toen 
eigen  kringeyi  vormden,  om  in  die  eigene  kringen  een  Avondmaal  te  zoe- 
ken, maar  in  de  meeste  streken  van  ons  land  waande  men  toch  aan  de 
prediking  genoeg  te  hebben  en  bleef  van  het  Avondmaal  weg.  Iets  waar- 
toe ook  het  feit  meewerkte,  dat  bij  de  uitbreiding  van  het  zielental  der 
kerken  het  voorafgaand  huisbezoek  almeer  onmogelijk  werd,  en  alzoo  de 
gelegenheid  ontbrak,  om  aan  zijn  bezwaren  lucht  te  geven,  ten  einde  be- 
ter overtuigd  te  worden. 


ZOND.    XXX&.    HOOFDSTUK    I.  217 

En  zoo  nu  is  het,  dat  we  in  de  meeste  steden  en  dorpen  van  ons  land 
allengs    in  dien  jammerlijken    toestand  gekomen  waren  dat  verreweg  de 
meesten    het    Avondmaal    voorbijliepen    en  verachten;  dat  de  „kerksche" 
menschen  er  bij  te  hoop  liepen;  en  dat  de  dieper ingeleiden  en  die  van  Gods 
Woord  leefden,  er  met  zekere  verschrikking  der  ziele  en  met  zekere  kleinmoe-  "^ 
digheid  des  geloofs,  soms  tot  den  dood  toe  van  terugbleven.  Dit  nu  had  ten  ge-  '^ 
volge,  dat  de  „vrumen  in  den  lande"  schier  bijna  uitsluitend  met  de  prediking 
rekenden,  en  het  Avondmaal  beschouwden  als  iets,  waar  ze  eigenlijk  geen  weg 
meê  wisten;  dat  hun  minder  aanging;  en  dat  men    zonder    schade   voor 
zijn    ziel    zeer    wel    kon    missen,  zoo  zelfs  dat  sommigen  zeggen  gingen,    '' 
dat    men    evengoed    thuis  Avondmaal  kon  vieren,  zoo  men  maar  geeste- 
lyke    gemeenschap    met   zijn    Heiland    in    de  ziel  oefende.  Eerst  door  de 
pogingen  tot  reformatie  die  sinds  1834,  en  later  op  eenigszins  andere  wijze 
in  1886  zijn  aangewend,  is  ook  in  dezen  stand  van  de  Avondmaalsquaes- 
tie    weer    eenige    verbetering  gekomen.  Doordien  toch  de  kerken,  die  tot 
reformatie  kwamen   alle    uiterlijke    voordeelen  verloren,  en  wie  het  met 
haar  hielden,  hetzij  eei"st  als  „Afgescheidenen,"  hetzij  later  als  ,,Doleeren- 
den,"   gesmaad    en    veracht    eerst   zelfs    vervolgd  wierden,  en  bovendien 
uit    eigen    beurs    boeten    en    proceskosten    hadden    te  betalen,  om  voorts 
hun    geheelen    eeredienst  uit  eigen  giften  in  stand  te  houden,  geraakten    y- 
deze    kerken  en  zijn  ze  nog  onder  zekeren  druk  en  in  zeker  lijden.  Deze 
druk    en    dit   lijden    maakten  dat  de  onverschilligen  achterbleven,  en  de 
niet  overtuigden  van  verre  bleven  staan,  zoodat  in  den  regel  alleen  man- 
nen    en    vrouwen    in  de  vergaderingen  van  deze  kerken  verschenen,  die 
althans  tot  op  zekere  hoogte  den  ernstigen  wil  en  toeleg  hadden,  om  den  > 
Heere    naar   zijn  Woord  te  dienen.  Dit  nu  werkte  zuiverend;  dit  maakte 
dat  de  kerkeraden  beter  bezet  werden;  dat  de  tucht  beter  kon  gehandhaafd 
woorden;  en  dat  dientengevolge  het  hinderlijke  besef  van  een  gemeenmaking 
van  den  heiligen  Disch  minder  stuitend  begon  te  werken. 

Dientengevolge  is  onder  deze  reformatie  ook  de  Avondmaalspractijk  in 
de  strooming  van  1834  reeds  veelszins  gebeterd  en  ook  bij  de  strooming 
van  1886  op  een  beteren  weg,  zonder  intusschen  nog  te  zijn,  wat  ze  zijn 
moet;  terwijl  omgekeerd  in  den  gemengden  hoop  die  nog  onder  de  Sy- 
nodale organisatie  voortleeft,  de  oude  ellende  in  elk  opzicht  bestendigd 
blijft.  Hierbij  is  het  opmerkelijk  dat  de  stoot  tot  de  tweede  reformatie  > 
juist  van  de  Avondmaalsquaestie  is  uitgegaan.  De  Synodale  organisatie 
toch  eischte  van  den  kerkeraad  van  Amsterdam,  dat  deze  tot  het  heilig 
Avondmaal  een  geheele  schare  van  jongelieden  zou  toelaten,  die  van  hun 
openbare  verwerping  van  de  mysteriën  van  het  Evangelie,  allerminst  een 
geheim  maakten.  Dit  weigerde  die  kerkeraad,  en  met  die  weigering    ont- 


238  ZOND.    XXXb.    HOOFDSTUK   I. 

stond  het  Conflict.  Iets  wat  maakte  dat  de  Synodale  organisatie  in  haar 
nieuwe  phase  thans  bepaaldelijk  gegrond  is  oj)  het  beginsel  dat  tot  het 
heilig  Avondmaal  een  iegelijk  moet  toegelaten,  onverschillig  of  hij  den 
Heere  belijdt  of  verloochent,  en  draagt  zij  alzoo  thans  het  bepaalde  stem- 
pel van  ontheiliging  van  het  Verbond  en  gemeenmaking  des  Sacraments. 
Iets  waaraan  feitelijk  de  practijk  dan  ook  beantwoordt.  Immers  de  prac- 
tijk  is,  dat  van  de  180,000  zielen,  die  ze  b.  v.  in  Amsterdam  onder  haar 
ressort  beweert  te  hebben, hoogstens  een  4000  personen  geregeld  het  Avond- 
maal bezoeken ;  dat  onder  deze  4000  de  meesten  niets  anders  zijn  dan 
kerksche  lieden;  terwijl  juist  de  teederder  kinderen  Gods,  die  door  dwang 
onder  hen  blijven  verkeeren,  zich  van  het  heilig  Avondmaal  onthouden. 
Een  verschijnsel  dat  op  de  dorpen  nóg  sterker  is,  en  er  vaak  toe  leidt, 
dat  er  of  geen  Avondmaal  kan  gehouden  worden,  omdat  er  niemand  is, 
of  dat  er  soms  slechts  een  zeer  enkele  gaat  aanzitten.  Een  toestand,  dien 
we  in  het  onderhavig  verband  natuurlijk  niet  ter  sprake  brengen,  om 
polemiek  tegen  de  Synodale  organisatie  te  voeren,  maar  die  in  dit  histo- 
risch overzicht  van  den  loop  onzer  Avondmaalspractijk  niet  mocht  ver- 
zwegen, omdat,  wie  den  vinger  op  de  wonde  zal  leggen,  eerst  helder  dient 
in  te  zien,  hoe  die  wonde  ontstaan  is.  En  dit  nu  kan  tot  geen  andere 
conclusie  leiden,  dan  dat  de  gemeenmaking  van  het  heilig  Avondmaal,  en 
alzoo  de  ontheiliging  van  het  Verbond  des  Heeren,  het  rechtstreeksche 
gevolg  is  van  het  optreden  derdusgenaamde  volkskerk.  Beide  denkbeelden 
toch,  eenerzijds  het  heilig  Avondmaal  en  anderzijds  een  kerk,  die  er  op 
aangelegd  is,  om  alle  inwoners  van  een  plaats  te  omvatten,  sluiten  elk- 
ander uit.  Het  Avondmaal  is  een  disch,  waaraan  de  Heere  de  zijnen  uit 
het  midden  der  wereld  tot  zich  roept,  om  hun  geloof  te  sterken,  ze  zijn 
gemeenschap  te  doen  smaken,  en  ze  opnieuw  in  trouw  aan  hem  te  ver- 
binden ;  terwijl  een  volkskerk  omgekeerd  strekt,  om  elke  scheiding  tus- 
schen  de  kinderen  des  Heeren  en  de  wereld  tegen  te  gaan,  geloof  en 
ongeloof  dooreen  te  mengen,  en  de  trouw  aan  onzen  Heiland  tot  iets 
bijkomstigs  te  verlagen.  Wie  den  Heere  verloochent,  is  ook  welkom,  mits 
hij  de  Volkskerk  maar  steunt. 

Op  het  laatst  der  vorige  eeuw  had  men  uit  deze  moeilijkheid  toen  nog 
een  uitweg  gezocht,  door  het  niet-doen  van  belijdenis  tot  regel  te  stellen. 
tenzij  men  door  een  krachtdadige  bekeering  tot  die  belijdenis  gedrongen 
wierd ;  een  gewoonte  die  met  name  in  Friesland,  bij  de  dusgenaamde 
Doopleden  nog  nawerkt,  en  op  zichzelf  heel  natuurlijk  was.  Wil  men 
toch  een  kerk  zonder  keur  hebben,  en  toch  het  Avondmaal  zijn  heilig 
karakter  laten   behouden,    dan   moet   ge  er  wel  toe  komen  om  den  toe. 


ZOND.   XXXÖ.  HOOFDSTUK   II.  219 

gang  tot  het  heilig  Avondmaal  alleen  aan  hen  te  geven,  die  in  dien  groo- 
ten    kring    het    „kleine    kuddeke    des    Heeren"    vormen.  Doch  zoodoende 
krijgt   men   dan    ook    een    kerk  in  een  kerk,  en  de  droeve  ervaring  heeft  /' 
genoegzaam    geleerd    waartoe  dit  leidt.  Hiertoe  namelijk,  dat  deze  Doop- 
leden  vaak  al  schuchterder  worden  om  op  later  leeftijd  tot  het  doen  van 
belijdenis    te  komen,  en  dies  meestal  wegsterven  zonder  tot  de  belijdenis  ^ 
van  hun  Heere  gekomen  te  zijn  ;  terwijl  omgekeerd  juist  de  onverschilli- 
gen  geen  oogenblik  bezwaar  hadden,  om  alles  te  belijden  wat  men  hun 
voorlegde,  en  dies  bij  hoopen  „lidmaat"  werden,  en  alzoo  allen  kerkelij  ken  - 
invloed  aan  zich  trokken. 

Voor  een  volkskerk  is  het  Avondmaal  niet  in  stand  te  houden,  dan  op 
de  manier  zooals  Rome  dat  doet,  loerende  dat  het  Avondmaal  ex  opere 
operato  werkt;  een  meening,  waaraan  ook  de  Pitseyisten  in  de  Engelsche 
staatskerk,  en  ten  deele  ook  de  Lutherschen  in  Oost-Duitschland.  weer  in 
gang  verschaffen.  Dat  is  dan  ook  consaquent.  Maar  wil  men  het  stand- 
punt der  Hervorming  handhaven,  en  dus  het  Avondmaal  weer  naar  de 
instelling  des  Heeren  nemen,  en  dus  tegelijk  heilig  houden,  dan  is  de 
volkskerk  hiermee  vanzelf  geoordeeld,  en  rest  ons  niet  anders  dan  om 
met  het  heilig  Avondmaal  tot  de  beproefde  practijk  der  oude  Gerefor- 
meerden terug  te  keeren. 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


Komt  dan,  en  laat  ons  tezamen  rechten,  zegt  de 
Heere.  Al  waren  uwe  zonden  als  scharlaken,  zij 
zullen  wit  worden  als  sneeuw,  al  waren  ze  rood  als 
karmozijn,   zij   zullen  worden  als  witte  wolle. 

Jesaja  1 :  18. 


Stelregel  ook  voor  onzen  Catechismus,  in  Vraag  81,  is,  dat  voor  de  toe- 
treding tot  het  heilig  Avondmaal  geëischt  wordt  „dat  men  zich  met  waren 
harte  tot  God  bekeere,"  en  dus  geen  hypocrietisch,  maar  een  (oprecht 
of)  echt  geloof  hebbe.  Er  staat  toch  in  het  slot  van  het  antwoord  op 
deze  vraag:  „Maar  de  hypocrieten  en  zij  die  zich  niet  met  waren  harte 
tot  God  bekeeren,  die  eten  en  drinken  zich  zelven  een  oordeel." 

Het  was  dus  niets  nieuws,  maar  eenvoudig  het  beamen  van  de  belijdenis 
der    Gereformeerde  kerken,    toen  ook  wij  als  noodzakelijke  conditie  voor 


220  ZOND.    XXXb.    HOOFDSTUK   II. 

•^    het  heilig   Avondmaal  stelden:  de  bekeeiing   tot    God.    Dit  is  geen  eisch 
bij  den  heiligen  Doop,  wel  bij  het  heilig  Avondmaal. 
Ziehier    de    reden    waarom.    In   het  Sacrament  van  den  heiligen  Doop 

Ws  de  doopeling  geheel  lijdelijk;  maar  in  het  Sacrament  van  het  heilig 
Avondmaal  is  de  Avondmaalganger  zelf  handelend.  Men  laat  zich  doo- 
pen;  maar  men  gaat  zelf  ten  Avondmaal.  Het  heet:  „Laat  u  doopen," 
maar:  „Neemt,  eet."  Dit  nu  is  oorzaak,  waarom  men  een  klein  kindeke 
wel  doopen  kan,  maar  waarom  het  tevens  ongeschikt-  is,  om  te  com- 
municeeren.  Reeds  om  de  lichamelijke  onbekwaamheid;  maar  toch,  niet 
daarop  doelden  we;  doch  voornamelijk  om  de  zielsonbekwaamheid.  Voor 
een  zielsdaad  toch,  en  dat  moet  elke  gang  ten  Avondmaal  zijn,  is 
noodig,  dat   de   ziel    tot    zelfbewustzijn    ontwaakt  zij,    en  alzoo  ivete  icat 

")  ze  doe.  Zal  nu  iemand  bij  het  heilig  Avondmaal  zijn  Heere  en  Koning 
gaan  belijden,  dan  spreekt  het  vanzelf  dat  hij  dit  niet  kan,  tenzij  hij  ge- 
,  noegzaam  ware  kennisse  van  den  Middelaar  hebbe  en  met  de  keuze  van 
zijn  hart  voor  dien  Middelaar  gekozen  hebbe.  Eerst  dan  is  zijn  ziel  in 
klaar  en  helder  bewustzijn  van  den  Immanuël  ontwaakt,  en  dan  eerst 
weet  ze,  wat  ze  aan  het  heilig  Avondmaal  doen  gaat.  Bij  den  heiligen 
Doop  daarentegen  is  dit  niet  noodig,  omdat  de  Doop  een  Sacrament  is, 
waarbij  men  zelf  niets  doet,  maar  dat  men  geheel  lijdelijk  ondergaat;  even 
lijdelijk  als  de  geboorte  ten  leven,  waarvan  het  ons  heilig  symbool  is.  Bij 
den  Doop  is  het  dus  genoegzaam,  zoo  het  vermogen  om  te  gelooven  en 
het  vermogen  om  ons  te  bekeeren,  ons  is  ingeplant.  Zonder  dat  vermo- 
gen zou  ook  de  Doop  geen  zin  hebben;  maar  ook,  als  dit  vermogen  ons 
is  ingeschapen,  dan  is  Doop  op  zijn  plaats.  Altoos  zóó  echter,  dat  zoomin 
hier  bij  het  heilig  Avondmaal,  als  bij  den  Doop,   sprake  is  van  wiskunstige 

"^  zekerheid.  Immers  nooit  kan  de  kerk  beoordeelen,  of  iemand  zich  „met 
waren  harte  tot  God  bekeerd  heeft,"  en  evenmin  kan  de  kerk  beoordeelen 
of  iemand  het  „vermogen  om  te  gelooven  en  zich  te  bekeeren"  reeds  in 
zijn  ziel  draagt;  zoodat  beide  malen  te  oordeelen  is  naar  de  uitivendige 
kenteekenen,  die  God  de  Heere  daarvoor  in  zijn  Woord  gesteld  heeft. 
Maar  hoe  ook  bezien,  van  den  eisch  als  zoodanig  mag  nooit  of  nimmer 
een  handbreed  afgeweken:  „alleen  wie  zich  met  waren  harte  tot  God 
bekeerd  heeft,"  bezit  recht  voor  God,  om  ten  Avondmaal  te  gaan.  En  wel 

,  zóó  uitgedrukt  als  de  Catechismus  het  doet;  niet  gelijk  men  het  thans 
liefst  zou  zeggen:  „alleen  wie  bekeerd  is"  mag  ten  Avondmaal  gaan.  In 
dat  ééne  woordeke  is  toch  zit  hier  al  de  fout.  De  heilige  Schrift  spreekt, 
gelijk  vroeger  in  den  breede  door  ons  is  aangetoond,  zoogoed  als  altoos 
^  van  den  plicht  der  wedergeborenen,  om  zich  te  hekeeren;  natuurlijk  niet 
buiten  God  om;  ja,    niet  zonder  bijzondere  inwerking  van  de  bekeerende 


ZOND.    XXX?).    HOOFDSTUK    II.  221 

en  den  mensch  omkeerende  genade,  maar  zoo  toch  dat  h;j  zelf  in  de 
bekeering  mede  handelend  moet  zijn,  en  niet  als  in  de  wedergeboorte  een- 
voudig lijdelijk. 

Wel  komt  een  enkel  maal  ook  de  bede  voor:    ,.Bekeer    mij,  dan  zal  ik 
bekeerd  zijn;"    maar  dit  is  in  de  heilige  Schrift  uitzondering,  geen  regel;  /'"^ 
en    komt  dan  nog  wel  voor,    als  de  bede  des  menschen,    en  yiiet  de  ordi- 
nantie   Gods  aan  den  mensch.   Die  ordinantie  is  en  blijft  heel  de  Schrift 
door:    „Bekeer   u,  gij  afkeerige."  Nu  is  het  volkomen  waar,  dat  een  zon- 
daar even  onmogelijk  zich  bekeeren  kan,  als  een  kind  een  berg  kan  optil- 
len maar  juist  daarom  leeren  dan  ook  de  Gereformeerde  kerken,    dat  het 
„Bekeer  u"  bij  den  zondaar  alleen  ten  oordeel  werkt,  en  dat  het  zijn  vrucht     "^ 
alleen  kan  uitwerken  in  den  wedergeborene.    Is  iemand  wedergeboren,   en 
is   hem  in    die    wedergeboorte    tevens   het  vermogen  om  te  gelooven  en 
het    vermogen    om    zich   te  bekeeren  ingeplant,  dan  ja,  kan  hij  het;  niet 
als  staande  buiten  God,  maar  als  door  het  geloof  uit  de  kracht  Gods,  kracht 
puttende.  Kan  iemand  dit  nu  wel,  omdat  hij  wedergeboren  is,  maar  doet 
hij  hét  toch  niet,  wat  zou  hij  dan  aan  het  heilig  Avondmaal  doen  ?  Dan  toch 
getuigt  zijn    wedergeboorte    tegen  hem,    en    veroordeelt  hem    te   sterker 
naarmate  hij  te  langer  zijn  bekeering  uitstelt.  In  geen  geval  hoort  hij  aan 
het   heilig  Avondmaal  zoolang  hij  in  dezen  toestand  van  ongehoorzaam- 
heid volhardt.  God  zegt  hem:  „Bekeer  u  tot  mij,  en  de  God  die  hem  dat 
gebiedt,   schonk    hem    tevens    in  de  wedergeboorte  de  kracht  en  het  ver-  - 
mogen,  om  tot  Hem  te  komen.  Wat  zal  hij  dan  bij  het  heilig  Avondmaal 
zich   gaan  voordoen,    als  iemand  die  zijn  ziel  reeds  aan  den  Heere  Jezus 
heeft    overgegeven,    terwijl    hij    feitelijk  nog  van  hem  «/gekeerd  staat  in 
zijn  hart,  en  in  zijn  hart  nog  niet  is  toegekeerd. 

Toch  wane  niemand,  dat  hier  een  andere  of  zwaardere  eisch  gesteld 
wordt,  dan  bij  de  openbare  belijdenis.  Immers  wie  als  gedoopte  in  de  kerk 
is  opgegroeid  en  tot  jaren  van  onderscheid  is  gekomen,  kan  geen  belijdenis 
doen,  tenzij  hij  zich  met  waren  harte  tot  God  bekeere.  Wat  toch  is  zijn 
openbare  belijdenis  anders,  dan  een  opgaan  naar  Gods  huis  en  een  opstaan 
in  het  midden  van  de  vergadering  der  geloovigen,  om  voor  God  en  men- 
schen te  betuigen,  dat  ook  hij  nu  voor  dien  zelfden  Heiland  koos  en  kiest, 
die  in  zijn  kerk  wordt  beleden  en  aangebeden.  Het  denkbeeld,  dat  ge  wel 
belijdenis  zult  doen,  maar  dan  nog  niet  ten  Avondmaal  zult  gaan,  is  dan 
ook  volkomen  onzinnig.  Heel  het  doen  van  belijdenis  toch  heeft  geen  ï 
ander  doel  noch  andere  beteekenis,  dan  om  alsnu  in  de  kerke  Gods  als  ^ 
een  geloovige  openbaar  te  worden,  en  na  als  zoodanig  erkend  te  zijn,  ook 
tot  den  Bondsdisch  te  worden  toegelaten.  Immers  ware  dat  niet  het  doel 
waartoe  dan  die  publieke  belijdenis  juist  op  die  plaats?  Dan  kondt  ge  even- 


222  ZOND.    XXXb.    HOOFDSTUK    II. 

goed  en  nog  beter,  uw  Koning  gaan  belijden  in  het  midden  zijner  vijanden. 
Een  iegelijk  alzoo  die  belijdenis  deed,  komt  aan  het  heilig  Avondmaal,  en 
zoo  hij,  na  belijdenis  te  hebben  gedaan,  van  het  heilig  Avondmaal  weg- 
blijft, is  dit  een  teeken,  of  dat  zijn  belijdenis  slechts  een  onware  vertooning 
was,  of  wel,  dat  hij  na  in  oprechtheid  beleden  te  hebben,  weer  van  zijn 
Heere  is  afgevallen.  AVant  wel  kunnen  er  omstandigheden  zijn,  die  een 
bepaalden  gang  naar  het  heilig  Avondmaal  op  dien  en  dien  dag  verhin- 
deren; en  daar  spreken  we  thans  niet  over;  zelfs  kunnen  zulke  omstan- 
digheden geheel  onafhankelijk  van  onzen  wil  zijn.  Maar  wat  nooit  in  mag 
sluipen  is  de  fatale  gewoonte,  dat  honderden  en  honderden  die  belijdenis 
deden  daarna  tien,  twaalf  en  meer  jaren,  voortleven,  ja,  vaak  de  eeuwig- 
heid ingaan  zonder  ooit  de  versterking  van  hun  geloof  in  het  heilig  Avond- 
maal te  hebben  gezocht.  Waar  dat  zoo  is,  is  een  ziekelijke  ongezonde  toestand 
ontstaan.  Daar  heeft  men  te  doen  met  een  kerk,  die  minstens  voor  twee 

J  of  drie  geslachten  de  tucht  is  gaan  verzuimen;  die  door  dit  verzuim  van 
de  tucht  de  grenslijn  tusschen  geloovigen  en  ongeloovigen  geheel  zwevend 
heeft  gemaakt;  die  om  het  zwevend  worden  van  die  lijn  niet  meer  geloof- 
de aan  het  wedergeboren  zijn  van  de  doopelingen;  die  dientengevolge  den 

,  Doop  gemeen  maakte;  als  uitvloeisel  hiervan  weder  onbekeerde  doopelin- 
gen op  belijdenis  aannam;  en  nu  natuurlijk  het  recht  en  de  kracht  mist, 
om  het  opgaan  tot  het  heilig  Avondmaal  als  plicht  voor  te  houden.  Dat 
zijn  dus  de  ontzettende  nawerkingen  van  vroegere  kerkelijke  zonde;  waar 
alleen  degelijke  reformatie  van  heel  het  kerkelijk  leven  beterschap  in  kan 
aanbrengen.  Maar,  te  dezer  plaatse  van  al  zulke  bijzondere  kerkelijke  toe- 
standen afziende,  spreken  we  thans  slechts  den  algemeen  geldenden  le- 
vensregel uit,  die  in  de  kerken  Christi,  (zoo  het  wel  zal  zijn)  als  levens- 
wet  moet  zijn  en  het  kan  zijn,  t.  w.  lO.  dat  de  kerk  een  vergadering  der 

Xgeloovigen  is;  2^.  dat  het  zaad  der  kerk,  als  door  God  wedergeboren,  ge- 
I     doopt  wordt;  3o.  dat  deze  gedoopten  gehouden  zijn  bij  het  opgroeien,  met 

U   waren  harte  te  gelooven  en  zich  tot  God  te  bekeeren ;  4".  dat  wie  hier  toe 

(   kwam,  dit  belijden  moet;  en  Ö'l  dat  wie  dit  beleed,  op  moet  gaan  tot  het 

^  heilig  Avondmaal.  Deze  zilveren  keten  hangt  in  haar  geestelijke  ineenscha- 
keling met  noodwendigheid  saam,  en  niet  één  dier  schakels  kunt  ge  door- 
vijlen,  of  de  klem  en  de  waarheid  gaat  van  uw  kerkelijk  leven  af. 

Hieruit  volgt  dus,  dat  ge  niet,  na  de  Tucht  te  hebben  verwaarloosd,  en 
den  Doop  gemeen  te  hebben  gemaakt,  en  de  belijdenis  te  hebben  veruit- 
wendigd,  nu  plotseling  zeggen  moet:  Elk  „lidmaat"  hoort  bij  het  Avond- 
maal. Dit  toch  zou  slechts  leiden  tot  nieuwe  zonden  in  de  gemeenmaking 

.  van  het  Avondmaal.  Maar  wel  moet  de  grondwet  van  het  kerkelijk  leven 
uit   Gods   Woord   weer  aan  de  kerk  op  het  hart  worden  gebonden  en  in 


ZOND.   XXX^.    HOOFDSTUK  IL  223 

de  zielen  worden   ingeprent,    opdat  het  spelen  met  het  heilige  een  einde 
neme,  het  vromelijk  bazelen  over  deze  heiligheden  onzes  Gods  uit  hebbe,   7  /^^''•^^ 
en    er  weer  vreeze  voor  Gods  ordinantie,    een  beven  voor  zijn  Woord  en  • 
een  ontzetting  van  zijn  Majesteit  in  de  ziel  vare. 

Vraagt  men  wat  hierbij  nu  uitgangspunt  moet  zijn,  dan  spreekt  het 
vanzelf,  dat  dit  uitgangspunt  nooit  mag  gezocht  in  zekere  vermindering 
van  de  heiligheid  des  Avondmaals.  Wie  stuit  op  een  ziel,  die  om  de 
heiligheid  des  Avondmaals  er  niet  aan  durft  gaan,  doet  ganschelijk  ver- 
keerd, zoo  hij  antwoordt:  „Zóó  heilig  is  het  Avondmaal  niet,"  Veeleer  "^ 
denkt  deze  bange  en  bevreesde  ziel  van  het  Avondmaal  niet  heilig  ge- 
noeg. Daarom  aarzelen  ook  wij  geen  oogenblik,  het  van  meet  af  duidelijk 
uit,  en  den  Catechismus  na  te  spreken,  dat  het  Avondmaal  alleen  voor 
de  bekeerden  is,  en  niet  voor  den  onbekeerde.  Voelt  dus  iemand,  dat  hij  -^ 
nog  niet  ten  Avondmaal  gaan  mag  of  kan,  dan  ligt  het  aan  niets  anders 
dan  dat  hij  zich  nog  niet  „met  waren  harte  tot  God  bekeerd  heeft";  en  ' 
dit  is  zijn  groote  zonde,  waarover  hij  met  Gods  Woord  bestraft  moet. 
Niet  hierin  ligt  zijn  kwaad,  dat  hij  met  een  „afgekeerd  hart"  niet  ten 
Avondmaal  verschijnt;  dit  is  veeleer  prijselijk;  maar  groote  zonde  is  het, 
dat  hij  jaar  in  jaar  uit  volhardt  in  zijn  afgekeerdheid,  en  zich  tot  God 
met  waren  harte  niet  bekeerd.  En  merkt  men  dan,  dat  iemand  geen  flauw 
besef  heeft  van  zijn  door  God  in  hem  gewerkte  wedergeboorte,  dan  moet 
een  poging  aangewend,  om  dit  besef  in  hem  op  te  wekken,  en  moet  hij 
er  ernstig  op  gewezen,  dat  hij  van  tweeën  één  óf  valschelijk  gedoopt  óf 
door  zijn  God  begenadigd  is.  Blijkt  dan  het  laatste,  dan  klimt  ge  van 
daarop  tot  de  wedergeboorte,  en  daaruit  weer  tot  den  plicht  en  het  ver- 
mogen om  te  gelooven  en  zich  te  bekeeren.  Of  wel  blijkt  het  u  steeds 
duidelijker,  dat  deze  menschen  niets  dan  een  zondaar,  een  goddelooze 
en  nog  geheel  van  God  verlatene  is,  dan  moogt  ge  voor  hem  bidden,  en 
met  de  macht  der  liefde  op  en  voor  hem  werken,  maar  het  einde  moet 
dan  toch  zijn,  dat  hy  als  niet  tot  Gods  kerk  behoorende,  er  uit  ga. 

Hoe  duidelijk,  saamhangend  en  overtuigend  dit  echter  zij,  toch  mag 
het  uwe  aandacht  niet  ontgaan,  dat  de  Catechismus  in  zijn  antwoord,  den 
eisch  tot  bekeering  eerst  in  de  tweede  plaats  stelt,  en  vooraf  deze  schijn-  ) 
baar  geheel  andere  verklaring  laat  gaan:  Dat  de  zulken  er  hooren,  „die 
zichzelven  van  wege  hunne  zonden  mishagen,  en  nochtans  vertrouwen 
dat  dezelve  hun  om  Christi  wille  vergeven  zijn,  en  dat  ook  de  overblij- 
vende zwakheid  met  zijn  lijden  en  sterven  bedekt  zij ;  en,  die  ook  begee- 
ren,  hoe  langer  hoe  meer  hun  geloof  te  sterken  en  hun  leven  te  beteren." 


224  ZOND.    XXX&.    HOOFDSTUK    II. 

Zoo  is  dus,  zult  ge  zeggen,  bekeering  dan  weer  geen  eisch,  zoo  ik  maar 
mijzelven  mishaag  in  mijne  zonden,  de  zonde  laten  wil  en  geloof  in  de 
verzoening  van  mijn  zonden.  Maar  op  dat  zeggen,  zal  natuurlijk  elk  ken- 
ner van  de  Schrift  en  elk  goed  Gereformeerde  u  terstond  antwoorden. 
Ge    vergist  u,  want  wat  de  Catechismus  hier  in  de  eerste  plaats  noemt, 

'\  is  precies  hetzelfde  wat  hij  in  Zondag  XXXIII  van  de  waarachtige  bekeering 
zegt.  Wie  er  zoo  aan  toe  is  gekomen,  die  heeft  zich  met  waren  harte  tot 
zijn  God  bekeerd.  En  zoo  is  het  ook,  maar  toch  moet  er  een  reden  zijn, 
waarom  de  Catechismus  niet  eenvoudig  begint  met  den  eisch  te  stellen, 
dat  men  zich  bekeerd  moet  hebben,  maar  daarentegen  begint  met  deze 
ampele  omschrijving.  En  die  reden  is  gemakkelijk  te  doorzien.  Als  er 
toch  sprake  van  is,  dat  gij  in  het  midden  der  gemeente  zult  opstaan  en 
zeggen:  „Lieve  broeders  en  zusters,  ook  ik  heb  mij  bekeerd  tot  den  le- 
venden God!"  —  dan  maakt  dat  op  velen  den  indruk,  alsof  hier  een  ont- 
zettende  zelflnbeelding   en    hoogmoed    uitsprak.    Wie  toch  durft  zóó  iets 

'■  van  zichzelven  zeggen  ?  Vooral  in  een  jongman  of  jongedochter  van 
achttien  a  twintig  jaar  klinkt  dat  Z3o  aanmatigend,  dat  hij  bij  velen 
weerzin  wekt,  en  men  er  niets  van  gelooft.  Van  mannen  of  vrouwen 
op  jaren,  die  allengs  dieper  ingeleid  en  rijk  met  genade  versierd  zijn,  en 
wier  tong  is  losgemaakt,  wil  men  dat  nog  wel  hooren,  en  dan  imponeert 
het  zelfs;  maar  zoo  in  den  gewonen  zin  genomen,  stuit  dit,  en  wil  men  er 
niet  aan. 
Nu,  daar  is  reden  voor. 

Toen  de  vervolging  nog  hevig  tegen  de  Christenen  woedde;  en  men 
door  Jezus  te  belijden,  zeker  was  zijn  dood  op  den  rooster  of  in  het  worstel- 
perk  te  vinden,  stond  de  zaak  anders.  Als  er  dan  een  jongedochter  of 
jonge  man  te  voorschijn  trad  en  den  moed  bezat  om  te  belijden:  .,Ook 
ik  heb  mij  tot  mijn  Heiland  met  waren  harte  bekeerd",  dan  vond  een 
ieder  dat  heerlijk,  dan  juichte  al  Gods  volk  daarin,  en  dan  boezemde  dat 
zelfs  aan  hun  beulen  ontzag  in,  eenvoudig  wijl  zulk  een  jonge  man  of 
jongedochter  terstond  in  de  gelegenheid  werd  gesteld,  om  de  echtheid 
van  zijn  bekeering  met  zijn  bloed  te  bezegelen  of  met  de  vuurproef  waar 
te  maken.  Maar  wanneer  men  soms  heele  scharen  van  jongelieden  ziet 
aankomen,  die  allen  betuigen  den  Heere  te  belijden  en  zich  dus  tot  hem 
bekeerd  te  hebben;  en  dan  daarna  bij  deze  jongelieden  geen  vonkje 
geestdrift  voor  Jezus  ziet  glinsteren,  geen  enkel  offer  voor  hem  ziet 
brengen,  geen  den  minsten  ijver  voor  zijn  dienst  ziet  ontwaken  en 
geen  enkele  vrucht  van  bekeering  plukken  kunt;  dan  ligt  in  deze 
vertooning  iets,  dat  uw  waarheidsgevoel  kwetst.  Het  heilige  bedekt 
onder   prachtige    vormen,  maar  zóó  dat  de  waarheid  struikelt  op  de  stra- 


ZOND.    XXX&.    HOOFDSTUK   II.  225 

ten.  En  als  men  dan  merkt  hoe  de  kerk  zulke  jongelieden,  na  zoo  plech- 
tige belijdenis,  maar  stil  en  rustig  in  een  onbekeerd  leven  laat  voortleven, )- 
dan    verliest   men    zijn  eerbied  en  ontzag  voor  de  handelingen  der  kerk, 
en  eindigt  met  zoogoed  als  niets  meer  aan  al  zulke  betuigingen  en  plechti- 
ge vormen  te    hechten. 

In  dien  jammerlijken  toestand  begint  dan  het  uitkomen  voor  zijn  be- 
keering, zoodra  het  zaak  des  harten  mag  zijn,  een  geheel  ander  karakter 
te  dragen.  Het  vyordt  dan  toch  niet  meer  een  getuigen  voor  Jezus  tegen- 
over de  wei-eld,  maar  tot  op  zekere  hoogte  een  oordeelen  van  de  personen 
die  met  ons  in  de  uitwendige  kerk  zijn,  alsof  men  zeggen  wilde :  Die 
anderen  heeten  wel  te  belijden,  maar  doen  het  niet.  Ik  daarentegen  be- 
lijd den  Heere  van  harte  en  heb  mij  met  waren  harte  tot  hem  bekeerd. 
En  omdat  men  dit  nu  niet  kan  uitspreken  door  een  tweede  belijdenis 
overmits  men  reeds  „aangenomen"  is,  zoo  kan  het  niet  anders,  of  die  i 
tweede  en  ware  belijdenis  zou  dan  liggen  in  het  opgaan  ten  Avondmaal 
en  zoo  zou  die  gang  naar  het  Avondmaal  een  zekere  aanprijzing  van 
ons  zelven  worden:  „Die  heilige  ben  ik"  En  dan  natuurlijk  is  heel  het  > 
Avondmaal  ondersteboven  geworpen.  Want  wat  aan  het  heilig  Avondmaal 
ook  nog  te  dulden  ware,  geestelijke  zelfverheffing  en  hoogmoed  des  har- 
ten nimmer. 

Om    deze    reden    nu   is   het,  dat  de  Catechismus  zijn  antwoord  anders 
inkleedt,  en  begint  met  te  wijzen  op  die  nederige  gemoedsgestalte,  die  in 
ons  wordt  teweeg  gebracht  door  de  oprechte  erkentenis  van  onze  zonden. 
Want   natuurlijk,   zoo   fier   en   kloek   als   steeds  moet  volgehouden,    dat 
het  Avondmaal  niet  een  middel  is,  om  tot  geloof  en  bekeering  te  komen, 
maar   integendeel   vooraf  openbaar  geworden  geloof  en  voorafgaande  be- 
keering onderstelt,  even  beslist  moet  vastgehouden  aan  de  strekking  van 
alle    Sacrament,    t.    w.    „om    ons   geloof   te   sterken"   Nu    kunt    ge    niet  y 
sterken,  wat  er  niet  is;  en  alzoo  moet  er  geloof  aanwezig  zijn.   Maar  ook 
wat   ge    gaat   sterken,    doet   zich    niet    als   sterk    voor,   want  dan  zou  de    .      y 
sterking  door  het  Sacrament  overbodig  zijn.  De  zaak  is  dus  deze,  dat  wie       / 
ten  Avondmaal  gaat,  het  niet  verheelt  noch  verbergt,  dat  hij  weet  te  ge- 
looven   en  zich    bekeerd    te    hebben,    maai'  tegelijk  er  voor  uitkomt,  dat 
het   met   zijn    geloof  en    zijn    bekeering    zoo    zwak  en  treurig  geschapen  V 
staat,   en    dat    hij,    wel   verre    van  met  zekere  zelfverheffing  en  met  een 
hooge  borst  onder  de  schare  op  te  gaan,  veeleer  aan  komt  als  een  kranke, 
een    verminkte,    een  ingezonkene,  die  vreest,  als  God  hem  niet   te  hulpe  } 
komt,   al   zijn   geloof   te   zullen    verliezen.    „Ik    geloof,  Heere,  kom  myn 
ongeloovigheid  te  hulpe,"  dat  is  de  toon,  die  uit  het  hart  van  den  Avond- 
maalganger    naar  zijn    Heere   en    zijn    God  roept.  Het  Avondmaal  is  dus 


E    VOTO    DORDR.    UI. 


15 


226  ZOND.   XXX5.    HOOFDSTUK   II. 


niet   een   soort  geestelijk  tooneel,  waarop  de  geloovige  verschijnt,  om  de 
hooge   kunst   van   zijn   geloof  te    toonen   en  daarmee  roem  en  lof  in  te 

^  oogsten;  maar  veeleer  een  geestelijke  kliniek,  waar  de  kranke  geloovigen 
heengaan,  de  één  kreupel,  de  ander  innerlijk  verlamd,  een  derde  niet 
wel  hoorende,  een  vierde  in  het  geestelijk  gezichtsvermogen  belemmerd, 
een  vijfde  met  de  nog  open  wonde  die  Satan  hem  sloeg,  en  die  nu  allen 
y  naar  Jezus  komen,  om  hun  zwak  en  krank  en  ingezonken  geloof  te  laten 
sterken  door  zijn  liefdesdaad,  en  te  laten  genezen  met  het  Goddelijk  me- 
dicijn, dat  de  Heere  tot  sterking  en  genezing  hunner  krankheden  in  zijn 
Avondmaal  bereid  heeft. 

Een  man  zooals  Paulus  in  Rom.  VII  -.12-26  zich  uitsprak,  zal  wel  door 
niemand  van  geestelijken  hoogmoed  verdacht  worden.  Eer  verbaast  ge 
er  u  over,  dat  Paulus  de  wonden  zijner  ziel  zoo  naakt  en  bloot  voor  u 
openlegt;  en  als  ge  hem  dan  naar  God  hoort  schreien:  „Ik,  ellendig 
mensch,  wie  zal  mij  verlossen  van  het  lichaam  dezes  doods?"  dan  zoudt 
ge  haast  gaan  twijfelen  of  deze  Paulus  wel  bekeerd  was;  tot  ge  dan  op 
dien  uitroep  hoort  volgen:  „Ik  dank  God  door  Jezus  Christus  mijnen 
Heere,"  en  nu    opeens  met  schaamte  in  u  zelven  terugkeert,  bedenkende 

■>^  hoe  weinig  gij  eigenlijk  de  ellende  van  uw  menschelijke,  zondige  existentie 
voor  Gods  heilig  oog  nog  gevoelt. 

Om  hierop  nu  dieper  in  te  gaan,  zou  eigenlijk  het  geheele  stuk  van  de 
Bekeering  hier  moeten  besproken  worden,  tegelijk  met  den  geestelijken 
toestand  waarin  de  man  die  zich  tot  God  bekeerd  heeft,  toch  daarna  nog 
komen  kan ;  maar  natuurlijk,  dit  moet  uitgesteld  tot  we  toe  zijn  aan  de 
uitlegging  van  Zondag  XXXIII.  De  goede  orde,  en  de  plicht  om  noodelooze 
herhaling  te  vermijden,  eischt  dit.  En  hier  moeten  we  alzoo  volstaan  met 
de  eenvoudige  voorstelling  van  de  beide  conditién,  die  hier  onomstootelijk 
ziin:  1'.  Er  moet  geloof  en  dus  ook  bekeering  zijn,  omdat  het  een  Sacra- 
ment, en  wel  een  Sacrament  voor  volwassen  personen  is,  waarbij  zij  niet 

1  lijdelijk  verkeeren,  maar  zelven  handelend  optreden.  En  2».  door  hem  die 
gelooft  en  zich  bekeerd  heeft  moet  het  Avondmaal  genoten,  juist  om- 
dat  hij  over   zijn    eigen    geloof   en    zijn    eigen    bekeering    ontevreden   is, 

'^  en  tot  voller  geloof  en  voller  bekeering  zoekt  te  geraken.  Hiervoor  nu 
zoekt  hij  de  hulde  van  zijn  God,  en  hij  zoekt  die  niet  eigen  willig,  maar 
in   den   weg   der   gehoorzaamheid,    d.  w.  z.  door  het  gebruik  maken  van 

■   het   middel,   hetwelk   de  Heere  tot  sterking  van  het  geloof  der  zijnen  in 
het  Sacrament  verordineerd  heeft. 


ZOND.   XXXb.   HOOFDSTUK  IIL  227 


DERDE  HOOFDSTUK. 

Gij  kunt  den  drinkbeker  des  Heeren  niet  drinken, 
en  den  drinkbeker  der  duivelen. 

1  Cor.  10 :  21. 

Over  den  grondregel,  die  bij  het  heilig  Avondmaal  beslist,  behoeft  dus 
geen  oogenblik  getwijfeld.  Onze  Heere  Jezus  Christus  heeft  het  heilig 
Avondmaal  voor  de  zijnen  ingesteld;  en  derhalve  mag  er  alleen  heengaan, 
vpie  in  den  grooten  levensstrijd  voor  Christus  en  tegen  de  wereld  gekozen 
heeft;  en  mag  er  alleen  toegelaten,  wie  ondersteld  moet  worden,  deze  eenig 
goede  keuze  te  hebben  gedaan.  Men  kan  niet  zeggen,  dsii  alle  uitverkorenen 
aan  het  Avondmaal  hooren;  wel  dat  niemand  aan  het  heilig  Avondmaal 
hoort,  die  niet  uitverkoren  is,  maar  uitverkiezing  zonder  meer,  is  niet 
genoeg;  ten  eerste  niet,  omdat  niemand,  tenzij  hij  zich  uit  ki-acht  van 
wedergeboorte  bekeerd  heeft,  van  zijn  uitverkiezing  zeker  is;  en  ten  tweede 
niet,  omdat  de  uitverkiezing  bestaat  voor  iemand  geboren  is,  en  toch  alleen 
een  eenigszins  volwassen  persoon  ten  Avondmaal  kan  gaan.  En  ook  kan 
men  niet  zeggen,  dat  het  Avondmaal  voor  de  wedergeborenen  is;  wel  dat 
niemand,  tenzij  hij  wedergeboren  is,  aan  het  heilig  Avondmaal  hoort;  en 
dat  wel  om  gelijke  redenen  als  bij  de  uitverkiezing.  Ge  moet  dus,  als 
vrucht  van  Gods  eeuwige  verkiezing,  wedergeboren  zijn,  en  uit  kracht  van 
deze  wedergeboorte  moet  ge  u  van  de  wereld  en  Satan  tot  God  en  zijnen 
Christus  bekeerd  hebben,  zult  ge  tot  openbare  belijdenis  komen,  en  alleen 
op  grond  van  een  aldus  bedoelde  openbare  belijdenis  erlangt  ge  toegang 
tot  het  heilig  Avondmaal. 

Zoo  staan  dus  Doop,  Belijdenis  en  Avondmaal  met  elkander  in  recht- 
streeksch  verband,  en  de  ontheiliging  van  het  heilig  Avondmaal  wortelt 
byna  altoos  daarin,  dat  eerst  met  de  openbare  belijdenis  en  daarna  met 
den  heiligen  Doop  de  hand  is  gelicht.  Ook  de  heilige  Doop  is,  evengoed 
als  het  heilig  Avondmaal,  een  Sacrament  dat  de  Heere  alleen  voorde  sr/wen 
heeft  ingesteld;  en  het  is  alleen  de  onmogelijkheid,  waarin  de  kerk  ver- 
keert, om  met  beslistheid  uit  te  maken,  of  iemand  van  Christus  is  of 
niet,  waaruit  het  gevaar  van  ontheiliging,  zoo  van  den  heiligen  Doop, 
als  van  het  heilig  Avondmaal,  geboren  wordt.  De  kerk  kan  noch  mag 
daarbij  anders  dan  op  uitwendige  kenmerken  afgaan.  Het  hart  ziet  God, 
niet  zij  aan.  Over  niemands  staat  kan  ze  absolutelijk  uitspraak  doen.  Daar- 
om is  het  haar  plicht  den  gedoopten  bij  het  opgroeien,  op  grond  van 
onderstelde   wedergeboorte,    rusteloos    aan  te  zeggen,  dat  ze  zich  van  de 


V 


228  ZOND.    XXXfe.    HOOFDSTUK   III. 

„tafel  der  duivelen"  tot  de  tafel  des  Heeren  bekeeren  zullen,  en  mag  ze 
alleen  degenen  tot  openbare  belijdenis  toelaten,  die  verklaren  hiermee  die 
eeuwige  levenskeuze  te  v^illen  doen.  AVie  dat  niet  doet,  moet  men  niet 
tot  de  openbare  belijdenis  toelaten,  en  zoo  hij  volhardt  in  zijn  weige- 
ring om  zich  tot  God  te  bekeeren,  moet  hij  vermaand,  onder  tucht  gesteld 
en  ten  leste  buiten  de  gemeenschap  gesloten.  Want  slaat  men  den  tegen- 
overgestelden weg  in,  en  zegt  men:  „Een  gedoopte  is  onbekwaam  om 
zich  tot  God  te  bekeeren,  overmits  hij  yiog  niet  wedergeboren  is,"  dan  is 
alle  vermaan  krachteloos,  een  slaan  op  het  doode  hout,  een  ploegen  op 
rotsen.  En  laat  men  dan  toch  tot  openbare  belijdenis  dezulken  toe,  die 
zeggen  nog  owwedergeboren  en  dus  nog  owbekeerd  te  zijn,  dan  heft  men 
1  de  gemeenschap  der  heiligen  op,  werkt  mede  tot  een  valsche  belijdenis, 
en  ontheiligt  willens  en  wetens  het  Verbond.  Immers  de  openbare  belij- 
denis is  de  toegang  tot  het  heilig  Avondmaal;  en  een  kerk  die  tot  het 
heilig  Avondmaal  toelaat,  wie  zelf  er  voor  uit  komt,  dat  hij  nog  buiten 
alle  genade  staat,  moet  verkankeren  in  den  wortel. 

Men  versta  ons  dus  niet  mis,  zoo  we  zeggen,  dal  een  ieder  die  openbare 
belijdenis  deed,  daarna  telken  jare,  of  liever  nog  telkenmale,  aan  het 
heilig  Avondmaal  behoort  te  verschijnen.  Hiermee  is  toch,  gelijk  men  ziet, 
in  het  allerminst  geen  geringschatting  van  de  heiligheid  des  Avondmaals 
noch  een  gemeenmaking  van  's;Heeren  disch  bedoeld;  maar  is  bedoeld, 
dat  niemand  tot  de  openbare  belijdenis  zal  worden  toegelaten,  dan  die  op 
de  vraag:  „Hebt  ge  voor  nu,  en  voor  eeuwig,  de  keuze  voor  Jezus  en  tegen 
de  wereld  gedaan  ?"  onbewimpeld  en  van  ganscher  harte  zeggen  kan :  „Ja, 
ik,  zoo  helpe  mij  mijn  God!"  Dit  leidt  ons  dus  tot  de  slotsom,  dat  de 
kerken  verkeerd  hebben  gehandeld,  met,  zonder  keur  des  onderscheids, 
schier  een  ieder,  die  gedoopt  was,  op  zekeren  leeftijd  tot  de  openbare 
belijdenis  toe  te  laten;  en  dat  haar  practyk  veeleer  zal  moeten  worden, 
om  gedoopten,  die,  op  hun  'jaren  gekomen,  in  hun  onbekeerlijk  leven 
voortvaren,  buiten  haar  uitwendige  gemeenschap  te  sluiten.  Dit  nu  is  het 
zwakke  punt  der  kerkelijke  tucht  sinds  de  17de  eeuw  geweest;  en  het  is 
dit  punt,  dat  ten  zeerste  de  aandacht  der  kerken  verdient,  zullen  ze  in 
de  toekomst  niet  telkens  opnieuw  te  kampen  hebben  met  ongeloof  en 
afval. 

Wel  zullen  er  ook  dan  nog  altoos  hyixjctieten  in  de  kerken  overblijven; 
maar  wezenlijke  hypocrieten  zijn  juist  dezulken,  die  zeggen  dat  ze  wel  tot 
geloof  en  bekeering  zijn  gekomen,  en  dat  het  toch  niet  waar  is.  Daar- 
tegenover nu  staat  de  kerk  machteloos,  evenmin  als  de  Heere  zelf  het 
verhinderen  kan,  dat  zijne  vijanden  zich  geveinsdelijk  onderwerpen. 
^    Maar,  en  hierop  lette  men  wel,    een  hypocriet  verbreekt  den  regel  niet, 


ZOND.    XXX?).    HOOFDSTUK    III.  229 

maar  onderwerpt  zich  aan  den  regel;  maar  alleen  hij  handelt  valschelijk. 
En  nu  is  het  zeer  zeker  waar,  dat  een  kerk,  die  niemand  tot  de  openbare 
belijdenis  toelaat,  dan  die  verklaart  tot  geloof  en  bekeering  gekomen  te 
zijn,  in  zekeren  zin  dat  hypocritisme  bevordert;  maar  vooreerst  zij  hier- 
tegen opgemerkt,  dat  juist  v/aar  de  Christus  verschijnt,  de  Pharizeën  als  , 
uit  den  grond  opkomen,  en  dat  dit  niet  anders  kan;  en  ten  tweede,  dat 
deze  hypocrisie  vanzelf  afneemt,  zoo  aan  uw  kerkelijke  gemeenschap 
maar  geene  eere,  veeleer  smaad  kleeft;  zoo  ze  u  geen  voordeel  brengt, 
maar  zware  offers  vergt;  en  bijaldien  alzoo  alle  uitwendig  lokaas 
wegvalt. 

Zoo    ziet   men    dus  wel,  dat  de  regel  en  de  practijk  onzer  vaderen,  die 
aan    geen    enkel    openbaar  belijder  het  wegblijven  van  het  heilig  Avond- 
maal toestond,  niets  te  maken  had  met  de  loszinnige  onbedachtzaamheid, 
die  in  later  eeuwen  's  Heeren  disch  ontheiligd  heeft.  Iets  wat  terstond  in 
het    oog   springt,    zoo    men  hun  regel  en  practijk  meer  in  onderUng  ver- 
band overziet:  Onze  kinderen  in  Christus  geheiligd  en  daarom  als  lidmaten    • 
van   zijn    Lichaam  gedoopt.   Die  gedoopten,  bij  wie  wedergeboorte  onder- 
steld moet,  zijn  gehouden  zich  te  bekeeren.   Indien  ze  zich  nietbekeeren, 
blijken  ze  niet  wedergeboren  te  zijn,  en  moeten  dus  teruggedrongen.  Maar  '' 
zoo  ze  zich  wel  bekeeren,    komen  ze  tot  openbare  belijdenis.     En  zijn  ze 
tot  openbare  belijdenis,  op  grond  van  bekeering  gekomen,  dan  komen  ze 
ook  aan  het  heilig  Avondmaal.  Dit  alles  schakelt  zich  vanzelf  inéén.  Het  ^ 
zijn  schalmen  van  eenzelfde  keten.    En  wie  uit  deze  keten  ook  maar  één 
schalm  uitlicht,  verliest  het  geheel. 

Dit  neemt  echter  niet  weg,  dat  er,  ook  na  de  openbare  belijdenis,  oor- 
zaken kunnen  zijn,  die  ons  het  opgaan  tot  het  heilig  Avondmaal  onge- 
raden maken,  ja,  het  ons  tot  verderf  zouden  doen  zijn. 

Immers  het  leven  van  geloof  en  bekeering  is  geen  leven  dat  zichzelf 
altoos  gelijk  blijft.  Ook  in  dit  geloofsleven  kan  het  winteren  en  zomeren. 
Er  zijn  tijden  dat  de  akker  braak  ligt,  en  tijden  dat  de  sikkel  in  den  vollen 
oogst  wordt  geslagen.  Tijden  van  krachtige  gezondheid  des  geestelijken 
levens,  en  tijden  van  zwakheid  en  inzinking.  In  zulke  tijden  van  inzinking 
kan  Satan,  soms  zelfs  in  merkelijke  mate,  weer  macht  krijgen  over  het 
hart.  Dan  ontsluiten  zich  de  toegegrendelde  poorten  weer.  Allerlei  zonde 
wordt  weer  levendig.  En  soms  kan  het  dan  zoover  komen,  dat  het  is 
alsof  alle  geloof  in  ons  slechts  een  waan  ware  geweest  en  alle  bekeering 
een  ijdel  spel  der  verbeelding.  Nu  is  hierbij  tweeërlei  mogelijk.  Of  dat  uw 
geloofsinzinking  en  uw  terugkeer  tot  de  zonde  verborgen  blijft;  of  dat  ze 
openbaar  wordt.  Komt  het  tot  het  laatste,  welnu  dan  treedt  de  kerkelijke 


230  ZOND.    XXXÖ.    HOOFDSTUK   III. 

tucht  tegen  u  op ;  en  daarover  handelt  de  volgende  Zondagsafdeeling. 
Maar  in  verreweg  de  meeste  gevallen  neemt  het  zulk  een  vaart  niet,  en 
weet  almachtige  genade  u  voor  zoo  schandelijk  vergelen  van  God  en  van 
u  zelven  te  bewaren.  Het  blijft  dan  bij  zonde  in  de  gedachten,  bij  zonde 
in  de  verbeelding,  bij  zonde  door  nalating  van  wat  God  van  u  vraagt,  of 
althans  bij  zonde  binnen  dien  beperkten  kring,  die  door  uw  huisgenooten 
of  vrienden  wordt  gevormd.  Is  het  nu  goed  in  uw  gezin  gesteld,  en  is 
uw  vriendenkring  van  edeler  aanleg,  dan  zal  ook  daar  geestelijke  tucht 
worden  geoefend,  zoodat  ten  slotte  alleen  uw  verborgen  zonden  overblij- 
ven. Doch  ook  deze  kunnen  zulk  een  karakter  aannemen,  dat  ze  ten 
eenen  male  met  uw  bekeering  in  strijd  zijn  en  tegen  uw  geloof  vloeken. 
En  dan,  het  spreekt  wel  vanzelf,  staan  die  zonden  wel  terdege  tusschen 
u  en  uw  Heiland,  en  maken  ze,  dat  ge  niet  ten  Avondmaal  gaan  kunt, 
zonder  u  zelven  te  bezwaren. 

Drieërlei  tucht  komt  dus  bij  het  heilig  Avondmaal  te  pas.  Ten  eerste 
de  tucht  van  de  kerk,  voorzoover  het  ojpenhare  zonde  of  doling  betreft. 
Ten  tweede  tucht  van  het  huisgezin  of  den  vriendenkring,  voorzoover  het 
zonden  of  dwalingen  aangaat,  die  in  het  gezin  of  in  den  vriendenkring 
openbaar  werden.  En  eindelijk  tucht  van  it,  zelven  over  u  zelven,  voor- 
zoover het  zonden  of  dolingen  aangaat,  die  in  het  verborgen  bij  u  wonen 
en  door  u  zijn  ingewilligd  of  gekoesterd.  Nu  is  van  deze  drie  de  derde 
soort  tucht,  die  ge  over  u  zelve  hebt  uit  te  oefenen,  verreweg  de  meest 
afdoende,  omdat  ze  in  den  diepsten  grond  een  tucht  van  den  Heiligen 
Geest  in  het  binnenste  van  uw  consciëntie  is.  Als  de  kerk  of  het  huis- 
gezin of  de  vriendenkring  tucht  gaat  oefenen,  is  de  kennis  van  uw  waren 
toestand  altoos  onvolledig  en  neigt  uw  hart  er  altoos  toe,  om  op  de  in- 
gebrachte beschuldiging  iets  af  te  dingen.  Maar  als  ge,  met  uw  God  alleen, 
u  zelven  onderzoekt,  valt  elk  vijgeblad  vanzelf  af,  en  is  de  kennis  van 
uw  zonde  en  dwaling  veel  vollediger.  Uitdien  hoofde  laat  ons  Avondmaals- 
formulier  deze  persoonlijke  tuchtoefeningen  dan  ook  vooropgaan,  en  ze 
noemt  als  het  eerste  stuk:  dat  wij  te  voren  ons  zelven  recht  beproeven;  en 
ook  de  Catechismus  plaatst  in  Vraag  81  wat  het  persoonlijk  zelfonder- 
zoek alleen  kan  uitmaken,  op  den  voorgrond,  en  komt  daarna  eerst  in 
Vraag  82  tot  de  tucht  van  kerkswege.  Dit  nu  is  apostolisch.  Immers  ook 
de  heilige  apostel  zegt  in  1  Cor,  XI :  28 :  „Maar  de  mensch  beproeve  zich 
zelven  en  ete  alzoo  van  het  brood,  en  drinke  van  den  drinkbeker."  En  daar 
nu  het  heilig  Avondmaal  des  Heeren  vier  of  zes  malen  elk  jaar  in  de 
gemeente  Gods  terugkeert,  zoo  keert  hiermee  vier  of  zes  malen  'sjaars 
de  verplichting  tot  u  weer,  om  rekenschap  met  u  zelven  te  houden,  uw 
geloof  te  onderzoeken,  uw  leven,  ook  het  leven  van  uw  hart  na  te  gaan, 


ZOND.    XXXÖ.    HOOFDSTUK    III.  231 


en    met   oprechte   boete    voor  God  over  uw  wangeloof  en  wangedrag  de 
vergeving  in  Christus  te  zoeken,  en  u  zelven  te  oordeelen. 

Deze    noodzakelijkheid    nu   steunt  volgens  den  heiligen  apostel  daarop, 
dat  wie  onwaardiglijk  eet  of  drinkt,  hiermee  zich  zelven  een  oordeel  eet  ^ 
en   drinkt,   niet  onderscheidende  het  lichaam  des  Heeren.    Deze  woorden       y^ 
eischen    een    korte    toelichting.    Het  heilig  Avondmaal  is  een  instrument 
der   genade,    dat  bepaaldelijk  op  het  geloof  werkt,  want  daartoe  heeft  de 
Heere   zijn    Sacrament   ingesteld,    om  ons  geloof  te  versterken.  Nu  staat 
echter    tegen    geloof,  ongeloof  over.    Wie  niet  gelooft  is  in  een  staat  van     ^ 
ongeloof.  En  ook  waar  ge  in  staat  van  geloof  verkeert  is  toch  elke  geloofs- 
verzwakking  niets  dan  een  weeropkomen  van  ongeloof.    Die  beide  staan 
dus  altoos  tegenover  elkander,  en  een  ieder  die  aan  het  heilig  Avondmaal 
komt   aanzitten,    zit   daar  met  een  (/eloof,  dat  om  versterking  vraagt,  of 
met  een  owgeloovig  hart,  dat  Gods  heiligheden  trotseert.  Is  nu  dit  laatste 
bij   iemand    het   geval,    dat    hij    aan  gaat  zitten  met  een  ongeloovig  hart, 
zoodat  hij  alle  ontzag  voor  het  heilige  verloor  en  het  lichaam  des  Heeren 
niet  meer  onderscheidt,  dan  eet  men  er  zich  zelven  een  oordeel,  d.  w.  z. 
dan  wordt  in  zulk  een  persoon  zijn  ongeloof  versterkt,  gelijk  bij  den  goe-  -    ^ 
den   Avondmaalganger   zijn    geloof.    Ook  hier  de  Christus  ten  val  of  ter  -y 
opstanding.  Zijn  genade  nooit  krachteloos  of  werkeloos,  maar  of  een  reuke 
des  geloofs  ten  leven,  of  een  reuke  van  ongeloof  ten  doode.    Dit  nu  kan 
plaats  hebben  bij  twee  zeer  uiteenloopende  personen.    Het  kan  of  plaats 
grijpen  bij  iemand,  die  hypocriet  is,  d.  w.  z.  bij  iemand  die  volstrekt  mei  i 
gelooft,  maar  geloof  veinst,  en  dus  nog  geheel  in  zijn  staat  van  ongeloof 
verkeert.  Welnu,  bij  zulk  een  is  het  effect  van  het  heilig  Avondmaal,  dat 
hij    in   zijn  ongeloof  verhard  en  verstokt  wordt,  en  alzoo  een  voorloopig 
oordeel   over   zich    haalt,    dat    hem  voor  het  eeuwig  oordeel  doet  rijpen. 
Maar  anders  staat  het  met  iemand,  die  wedergeboren  is,  en  zich  bekeerd 
had,  maar  na  zijne  bekeering  in  zonde  was  neergezonken  en  zijn  ongeloof 
weer    had    laten    bovenkomen.    Bij  zulk  een  toch  kan  er  natuurlijk  geen 
sprake    van  zijn,    dat  hij  door  zulk  een  gang  naar  het  heilig  Avondmaal 
voor   eeuwig   zou    verloren   gaan;    want  dit  ware  een  loochening  van  de 
volharding  der  heiligen.  Het  Woord  des  Heeren  kan  niet  gebroken  worden 
dat  zegt:    „Niemand   kan    ze  uit  mijne  hand  rukken,"  en  „Niemand  kan 
ons   scheiden    van    de  liefde  Gods."   Maar  desniittemin  is  de  uitwerking 
van  het  Avondmaal  op  zulk  een  tijdelijk  in  zonde  en  ongeloof  verzonken,    > 
„geloovige"    feitelijk    een    en    dezelfde.    Zoo    lang   toch    zulk  een  zonder 
boete   en    berouw,    met   handhaving    van  zijn  zonde  en  stijving  van  zijn 
ongeloof,   aan    den    Disch  des  Heeren  gaat  aanzitten,  kan  deze  Disch  op 
hem   geen    ander  effect  ook  hebben,  dan  dat  zijn  ongeloof  nog  verergert 


232  ZOND.    XXXÖ.    HOOFDSTUK   IIL 

en  zijn  zonde  straks  te  weliger  opwoelt.  Zulk  een  Avondmaal  baat  hem 
dus  niet;  maar  blijft  ook  niet  werkeloos;  neen,  het  schaadt  hem;  het  doet 
hem  geestelijk  kwaad;  het  zet  hem  achteruit;  het  is  zonde  op  zonde 
hoopen;  en  er  gaat  een  oordeel  door  uit  over  zijn  hart. 

Wil  dit  nu  zeggen,  dat  derhalve  niemand  ten  Avondmaal  komen 
mag,  dan  die  zich  bewust  is,  over  alle  zonde  en  dwaling  getriumfeerd  te 
hebben,  en  nu  de  zegeteekenen  van  zijn  overwinning  aan  de  voeten  des 
Heeren  komt  neerleggen?  Dit  kan  niet;  om  de  eenvoudige  reden,  dat  elk 
zelfonderzoek  juist   bij    den   geloovige  het  noodzakelijk  gevolg  heeft,  dat 

I  hij  zich  zei  ven  geheel  naar  beneden  drukt.  Wie  in  geloof  mag  staan, 
is  toch  reeds  geneigd  om  klein  van  zich  zelven  te  denken,  en  zelden 
advocaat,  meest  aanklager  van  zijn  eigen  hart  te  zijn.  De  hoogheden  des 
harten  en  der  zelfinbeeldingen  vindt  ge  bij  de  hypocrieten  sterk,  maar 
veel  minder  bij  Grods  echte  kinderen.  Die  mogen  ook  soms  met  een  vlaag 
van  geestelijke  zelfverheffing  te  strijden  hebben,  als  ze  tegenover  anderen 
staan,  maar  niet  alzoo  in  de  binnenkamer,  als  ze  zich  zelven  op  de  knieën 
onderzoeken  voor  God.  Dan  valt  er,  o  zooveel  weg,  dat  nog  een  schijn 
had.     Dan   weet  men  zich  zelven  zoo  niets  te  zijn  voor  den  Heilige.    Ja, 

^  dan  is  het  alleen  de  vertroosting  des  Heiligen  G-eestes  die  in  die  ure  ons 
staande  houdt. 

De  zaak  ligt  dus  juist  omgekeerd.  Niet  hij  gaat  ten  Avondmaal,  die 
denkt:  „Mijn  geloof  is  toch  wonder  sterk."  Die  blijft  er  juist  vandaan. 
Wat  zou   hij   ook    doen  bij  een  heiligen  Disch,  die  juist  ingesteld  is,  om 

^  het  zwak  geloof  te  sterken?  Neen,  naar  het  Avondmaal  gaan  juisf  diegenen, 
die,  na  ernstig  zelfonderzoek  tot  de  droeve  overtuiging  zijn  gekomen,  dat 
het  met  hun  geloof  nog,  o,  zoo  bitter  zwak  staat,  en  die  nu  hun  toevlucht 

4  tot  hun  Heiland  willen  nemen,  om  door  het  van  Hem  verordende  middel 
hun  zwak  geloof  te  laten  sterken. 

Onze  Catechismus  zegt  deswege,  dat  het  heilig  Avondmaal  ingesteld  is 
voor  diegenen,  die  zich  zelven  vanwege  hunne  zonden  mishagen,  en  die 
verlangen  hoe  langer  hoe  meer  hun  geloof  te  sterken.  Van  zekere  „waar- 
digheid" kan  alzoo  bij  het  heilig  Avondmaal  nooit  sprake  zijn,  of  het 
moest  een  „waardigheid"  zijn  die  in  bevinding  van  eigen  onwaardigheid 
gegrond  was.  En  dit  nu  is  een  volkomen  juiste  maatstaf.  Immers  zoo 
iets  vaststaat,  dan  wel  dit,  dat  de  verstokene  van  alle  geloof  en  de  beroofde 
van  alle  genade,  zulk  een  zelf  kennisse  van  zijn  eigen  zonde  en  zijn  eigen 
"^  ongeloof  ten  eenemale  mist;  en  dat  het  alleen  bij  het  licht  der  genade 
is,  dat  een  kind  van  God  alzoo  zijn  eigen  onwaardigheid  komt  in  te  zien, 
en    over    zijn   zonde   en  ongeloof  kan  treuren.     Wat  dan  ook  de  valsche 


ZOND.    XXX?).    HOOFDSTUK    III.  233 


beschouwing  over  het  heilig  Avondmaal  in  de  wereld  heeft  gebracht,  is 
de  valsche  prediking  van  het  Evangelie.  Wordt  een  tijdlang  in  de  kerk 
een  half  Pelagiaansch  Evangelie  gepredikt,  zoodat  de  rechtvaardigmaking 
toch  weer  op  heiligmaking  gefundeerd  wordt  en  niet  op  geloof;  en  wordt 
zoodoende  het  Verbond  der  genade  weer  door  het  Verbond  der  werken 
krachteloos  gemaakt,  —  dan  natuurlijk  moet  men  bij  het  Avondmaal  als 
de  Pharizeër  in  den  tempel  komen,  roemende  en  lovende:  „Ik  doe  dit  en 
dat,  ik  dien  u  en  ik  loof  U,  en  ik  dank  u  dat  ik  niet  ben  als  die  tolle- 
naar." Voor  den  tollenaar  is  dan  aan  den  Disch  des  Heeren  geen  plaats.  > 
Alleen  een  brevet  van  eigen  heiligheid  verschaft  dan  den  toegang.  Maar 
wordt  daarentegen  het  waarachtig  Evangelie  gepredikt,  dat  ,.ze  allen  ge- 
zondigd hebben,  en  de  heerlijkheid  Gods  derven,  en  dat  ze  om  niet  ge- 
rechtvaardigd worden  door  het  geloof  dat  in  Christus  Jezus  is",  dan  na- 
tuurlijk druipt  de  Pharizeër  af,  en  ziet  ge  den  tollenaar  toetreden,  zeg-  > 
gende:  „Vader,  ik  heb  gezondigd  tegen  den  hemel  en  tegen  U,  en  ben 
niet  waardig  uw  kind  genaamd  te  worden."  En  ook,  juist  daarom  neemt 
de  Vader  van  alle  ontfermingen  hem  dan  aan. 

Wil  dat  dan  zeggen,  dat  een  iegelijk  die  maar  belijdt:  „Ik  heb  veel 
zonde",  en  wel  wenschte  een  sterk  geloof  te  hebben,  zonder  meer  aan  het 
heilig  Avondmaal  mag  toetreden?  Geenszins.  Daarom  voegt  de  Catechis- 
mus er  nog  twee  dingen  bij,  die  men  niet  over  mag  slaan.  Vooreerst  zegt 
de  Catechismus,  dat  er  geloof  in  het  medicijn  moet  wezen,  en  ten  tweede. 
dat  er  een  oprechte  begeerte  moet  zijn,  om  zijn  leven  te  beteren. 

Geloof  aan  het  medicijn.  Wie  toch  bij  al  het  wicht  van  zijn  zonde,  niet 
gelooft  in  het  van  God  verordend  medicijn,  en  alzoo  niet  belijdt,  dat  er 
in  Israël  een  fontein  geopend  is  tegen  de  zonde  en  de  ongerechtigheid,  — 
wat  zou  zulk  een  aan  het  heilig  Avondmaal  doen?  Daarom  nu  zegt  de 
Catechismus,  dat  wie  zich  alzoo  in  zijn  zonde  en  ongeloof  mishaagt, 
„nochtans  vertrouwen  moet,  en  dat  ook  de  overblijvende  zwakheid  met 
zijn  lijden  en  sterven  bedekt  zij."  En  hierin  nu  juist  ligt  het  wondere.  Wie 
zich  alzoo  in  zijn  zonden  mishaagt,  belijdt  nochtans  met  eindeloozen 
dank,  dat  al  zijn  zonden  hem  vergeven  zijn,  en  dat  ook  het  zondige,  dat 
hem  nog  aankleeft,  in  en  door  het  bloed  van  Christus  bedekt  is.  Hij  komt 
dus  met  zelfaanklacht,  maar  toch  als  een  reine-  met  bittere  zelfbeschul- 
diging.  maar  nochtans  als  een  verzoende.  Niet  in  zichzelven,  maar  alleen 
in  zijn  Jezus.  Kind  der  helle  voor  zijn  eigen  consciëntie,  maar  nochtans  s 
door  het  geloof,  een  kind  van  God. 

En  hiermee  nu  hangt  saam  het  tweede  stuk,  waarop  de  Catechismus 
wijst:    Dat  zulk  een  begeert  zijn  leven  te  beteren.  Let  op  die  uitdrukking: 


234  ZOND.    XXX&.  HOOFDSTUK   IV. 

begeert.  Niet,  dat  hij  het  voornemens  is;  wie  toch  zal  op  zijn  voornemens 
drijven?  Noch  ook  dat  hij  desnoods  zijn  zonde  wel  laten  wil.  Dat  zou 
geen  kindsgestalte  zijn.  Neen,  maar  dat  hij  het  begeert.  Dat  het  verlangen, 
de  verzuchting,  de  begeerte  zijner  ziel  er  naar  uitgaat,  en  dat  hij  de  ver- 
vulling dezer  begeerte  smeekt  en  afbidt  van  zijn  God,  en  alsnu  het  heilig 
Avondmaal  zoekt,  opdat  zijn  geloof  sterking  ontvange,  en  deze  versterking 
van  zijn  geloof  middel  in  hem  worde,  om  tot  deze  beteringe  des  levens 
te  geraken. 

Nu  is  het  daarom  niet  gezegd,  dat  wie  zóó  ten  Avondmaal  gaat,  daarom 
den  eigen  dag  reeds  gevoelt,  dat  zijn  geloof  gesterkt  is,  of  ook  onder  den 
Disch  ontwaart,  dat  deze  sterking  hem  toekomt.  Dat  is  met  geen  enkel 
medicijn  het  geval.  Soms  kan  de  Heere  ons  in  zijn  Disch  ook  een  oogen- 
blik  van  weelde  schenken,  een  oogenblik  van  wegsmeltende  liefde,  en 
hemelsch  zielsgenot  in  zijn  gemeenschap.  Maar  dat  is  eisch  noch  regel. 
Zeer  vaak  is  het  niet  alzoo.  Maar  wel  doet  en  werkt  de  Heere  dan  toch 
zyn  verborgen  genade,  en  al  gebeurt  het  dan  dat  deze  genade  lang  toeft 
eer  haar  vrucht  uitwerkt,  die  vrucht  komt  zeker.  En  juist  in  oogenblikken, 
als  wij  er  het  minste  op  bedacht  zijn,  komt  die  vrucht  van  het  versterkte 
geloof  en  van  de  sterker  wapening  tegen  de  zonde  in  ons  uit. 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


Zoo  gij  dan  uwe  gave  zult  op  het  altaar  offeren, 
en  aldaar  gedachtig  wordt,  dat  uw  broeder  iets  te- 
gen u  heeit;  laat  daar  uwe  gave  voor  het  altaar, 
en  ga  henen,  verzoen  u  eerst  met  uwen  broeder, 
en  kom  dan   en  offer  uwe  gave. 

Matth.  5:   23  en    24. 


Bij  de  zelfbeproeving,  die  aan  het  heilig  Avondmaal  voorafgaat,  dient 
nog  afzonderlijk  gelet  op  verzoend  zijn  met  onze  broederen.  Niet  alsof 
men  met  de  lieden  der  wereld  in  haat  en  vijandschap  mocht  leven,  zoo 
men  met  den  broeder  maar  op  goeden  voet  staat.  Dit  kan  natuurlijk  niet 
bedoeld  zijn,  waar  de  eisch  gesteld  is,  dat  men  zich  met  waren  harte  tot 
God  bekeere;  en  waarachtige  bekeering  vanzelf  insluit  den  lust  en  den 
zin  om  ook  zijn  vijand  lief  te  hebben,  te  zegenen  wie  ons  vloekten,  te  bid- 
den voor  wie  ons  geweld  aandoet.  Alle  bitterheid  moet  van  ons  geweerd 
zijn;  en  haat  en  nijd  die  uit  den  wortel  van  den  hoogmoed  o])komen,  ziin 


ZOND.    XXX&.    HOOFDSTUK    IV.  235 

even  diep  zondig  voor  "God,  als  wellust  en  brasserij,  die  opspruiten 
uit  den  wortel  der  zinlijkheid.  Zoolang  er  dus  van  niets  sprake  is,  dan 
van  een  persoonlijk  geschil  of  een  particulier  belang,  moet  ge,  eer  ge  ten 
Avondmaal  zult  gaan,  wel  terdege  alle  booze  bitterheid,  ook  jegens  uw 
felsten  vijand  uit  uw  hart  bannen.  'Komt  de  eere  Gods  in  het  spel,  of 
geldt  het  de  trouw  aan  zijn  waarheid  of  een  krenken  van  zijn  goddelijk 
recht,  dan  moogt  ge  natuurlijk  nooit  toegeven  en  moet  er  veeleer  een 
heilige  ijver  voor  de  eere  en  den  naam  uws  Gods  in  uw  hart  rijzen;  en 
aan  uw  gaan  ten  Avondmaal  staat  zulk  een  ijveren  voor  uw  God  zoo 
weinig  in  den  weg,  dat  veleer  omgekeerd  laffelijk  toegeven  in  de  zake 
des  Heeren,  u  den  weg  naar  het  Avondmaal  zou  kunnen  versperren.  Het 
heiige  terrein  blijft  hier  dus  buiten  bespreking.  Sprake  is  hier  uitsluitend 
van  haat,  nijd,  bitterheid  en  boosheid,  waartoe  ge  kondt  geprikkeld  wor- 
den door  wat  men  u  persoonlijk,  of  in  uw  familie,  of  in  de  eer  van  uw 
naam,  of  in  uw  tijdelijke  belangen  aandeed.  Dan  voelt  ge  soms,  hoe  ge 
in  den  persoon,  die  u  zulks  aandoet,  een  vijand  hebt,  en  dat  deze  vijand 
het  er  op  toelegt,  om  u  het  leven  te  verbitteren,  ja,  er  lust  aan  heeft, 
om  u  wederkeerig  tot  boosheid  en  bitterheid  te  prikkelen.  En  hier  nu 
komt  het  gebod  van  uw  Heiland  tot  u,  dat  ge  dezen  uwen  vijand  zult 
liefhebben,  dezen  man  die  u  krenkt  zult  zegenen  en  dezen  uwen  belager 
en  tegenstander,  die  u  vloekt,  wel  zult  doen  naar  uw  vermogen.  Een  ont- 
zettende plicht,  het  is  zoo,  en  die  toch  voldaan  moet,  zult  ge  met  een 
goede  consciëntie  het  Onze  Vader  bidden  en  uit  een  gerust  hart  betuigen : 
„Vergeef  ons  onze  schulden,  gelijk  ook  wij  vergeven  onzen  schuldenaren." 
Dit  punt  eischt  alzoo  geen  afzonderlijke  bespreking,  omdat  het  vanzelf 
begrepen  is  in  de  waarachtige  bekeering.  Wie  zich  niet  bekeerd  heeft, 
kan  dat  niet;  maar  wie  zich  met  waren  harte  bekeerd  heeft  tot  zijn  God 
neigt  er  vanzelf  toe,  ook  al  ondervindt  hij  schriklijken  tegenstand  van 
het  vleesch. 

Doch  heel  iets  anders  is  het,  waar  nu  sprake  komt  van  „het  verzoend 
zijn  met  den  broeder."  Dit  toch  raakt  niet  de  algemeene  zonde  in  haar 
uitbotting  van  hoogmoed  en  nijd,  maar  betreft  de  vredebreuk,  de  ver- 
breking van  den  vrede  in  Gods  huis,  de  schending  van  de  gemeenschap 
der  heiligen.  Ge  staat  toch  met  de  leden  der  kerk  in  een  afzonderlijke 
eigenaardige  betrekking.  Ge  vormt  met  deze  leden  saam  een  soort  heili- 
gen bond,  een  heilige  corporatie,  een  heilige  gemeenschap,  die  juist  daarom 
als  „de  gemeenschap  der  heiligen"  geëerd  moet.  Zijt  ook  gij  nu  in  dien 
bond,  in  die  corporatie,  in  dat  lichaam  der  kerk,  in  die  gemeenschap  der 
heiligen  opgenomen,  dan  ontstaan  er  natuurlijk  over  en  weder  eigenaardige 
verplichtingen  voor  u  en  voor  deze  leden,  die  niet  op  het  algemeen  gebod 


236  ZOND.    XXXb.    HOOFDSTUK   IV. 

der  naastenliefde,  maar  op  uw  lid  zijn  van  het  Lichaam  van  Christus 
rusten.  Het  is  om  deze  reden,  dat  ge  als  zoodaning  ook  den  titel  voert 
van  broeders  en  zusters.  Dit  toch  is  niet  een  ziekelijke  familiariteit,  die 
de  vromen  zich  onderling  veroorloven,  maar  zeer  bepaaldelijk  de  opzette- 
lijke benaming,  die  ge  als  leden  van  het  Lichaam  van  Christus  draagt. 
Daarom  spreekt  Petrus  dan  ook  (1  Br.  II :  17  en  V :  19)  van  de  Broeder 
schap.  In  I  Petr.  II:  17  zegt  hij :  „Hebt  de5roeder.se/iaplief";  eninlPetr. 
V :  19 :  „Gij  weet  dat  hetzelfde  lijden  aan  uw  Broederschap  die  in  de 
wereld  is,  voltrokken  wordt."  En  het  was,  juist  met  het  oog  op  deze  heilige 
Broederschap,  dat  Jezus  dat  raadselachtig  woord  tot  zijn  jongeren  sprak: 
„Een  nieuw  gebod  geef  ik  u,  dat  gij  eikanderen  liefhebt"  (Joh.  XIH  :  3  4).  Een 

c{  woord  dat  daarom  zoo  raadselachtig  klinkt,  omdat  bij  het  hooren  terstond 
de  bedenking  oprijst:  „Maar  dit  was  geen  nieuw  gebod.  Dit  was  het  oudste 
van  alle  geboden.  Dat  de  discipelen  elkander  lief  moesten  hebben,  kon  geen 
nieuw  gebod  zijn."  En  dat  is  ook  zoo,  indien  men  leest:  „Dat  ge  elkandereu 
liefhebt",  alsof  de  tegenstelling  ware:  en  dus  niet  elkander  haat  of  on- 
verschillig  bejegent.  Maar  het  gebod  is  wél  nieuw,  en  regelt  wel  terdege 

^  een  geheel  nieuwe  zaak,  zoo  men  het  opvat,  gelijk  het  verstaan  moet  wor- 
den, en  den  klemtoon  op  het  woord  eikanderen  legt.  „Een  nieuw  gebod 
geef  ik  u,  dat  gij  eikanderen  liefhebt."  d.  w.  z.  een  nieuw  gebod  dat  er 
tusschen  u  en  tusschen  allen  die  zich  tot  mijnen  heiligen  naam  bekeeren, 
een  afzon  delijke,  een  geheel  eigenaardige  liefdeband  gevlochten  worde, 
en  dat  ge  alzoo  één  heilige  Broederschap  in  het  midden  der  wereld  vor- 
men moogt;"  terwijl  het  eigenaardig  karakter  van  deze  liefde  door  Jezus 
zelf  wordt  aangeduid,  als  hij  er  bijvoegt:  ,,Dat  gij  eikanderen  liefhebt, 
gelijk  ik  u  heb  lief  gehad."  Met  dit  laatste  toch  wijst  Jezus  er  op,  dat  h  ij 
voor  zijn  jongeren  niet  enkel  die  algemeene  menschenliefde  heeft  gekoes 
terd,  waarmede  hij  de  diep  gevallen  zondaars  aanzag  en  weende  over 
Jeruzalem,  maar,  dat  hij  voor  zijn  jongeren  een  geheel  andere,  een  geheel 
eigenaardige  liefde  in  het  hart  droeg,  die  voortsproot  uit  de  bijzondere 
betrekking,  waarin  ze  tot  hem  stonden,  als  hem  van  den  Vader  gegeven. 
Daardoor  was  hij  hun  Hoofd  en  waren  zy  zijn  leden  geworden ;  en  deze 
geheel  eigenaardige  betrekking  bracht  teweeg,  dat  hij  hen  ook  op  geheel 
bijzondere  wijze  liefhad.  En  zoo  nu  zegt  Jezus,  moet  het  ook  tusschen  u 
mijn  jongeren  zijn.  Gij  zult  na  den  Pinksterdag  optreden  als  een  „gemeen- 
schap" der  heiligen  die  los  is  gemaakt  van  den  nationalen  band  in  Israël. 
Als  zoodanig  zult  gij  de  openbaring  mijns  Lichaams  op  aarde  zijn.  Des- 
wege nu  zult  ge  een  heilige  Broederschap  vormen,  en  voor  deze  nieuwe 
^v  Broederschap  nu  geef  ik  dit  nieuwe  gebod,  dat  de  leden  van  deze  heilige 
broederschap    gehouden    en  verbonden  zullen  zijn  elkander  over  en  weer 


ZOND.   XXXb.   HOOFDSTUK   IV.  237 

als  lotgenooten  te  beschoiiwen,  en  die  bijzondere  betrekking  op  elkander 
te  eeren  en  te  erkennen  om  mijnentwil.  Zoo  nu  opgevat  ligt  er  niets 
raadselachtigs  meer  in  deze  woorden.  Zoo  verstaan,  behelzen  ze  een  ge- 
bod voor  een  geheel  nieuw  optreden  van  de  kerk  in  haar  niet  langer 
nationaal  karakter.  En  zoo  geduid,  behelzen  ze  voor  deze  nieuwe  broeder- 
schap een  metterdaad  nieuw  gebod. 

En    zegge   nu  niemand,   dat  dit  op  hetzelfde  neerkomt,  of  men  iemand 
liefheeft  als  mensch    of  liefheeft  als  lid  van  het  Lichaam  van  Christus ; 
zóó  men  hem  maar  liefheeft;  want  het  leven  zelf  toont  dat  dit  een  fictie 
is.    Als   ik   tot   een    man    en    vrouw  die  in  oneenigheid  leven,  zeg :  „Gij 
moet   als   man   en  vrouw  elkander  liefhebben",  zou  het  geen  zin  hebben 
hoegenaamd,  zoo  die  man  of  vrouw  antwoordde:  „Ja  dat  moeten  we  alle 
menschen."    Want  immers  man  en  vrouw,  ouders  en  kinderen,  broeders 
en    zusters,    soms    ver  verwijderde  familieleden,  voelen  zeer  goed,  dat  er 
in    de    liefde,   waarmee  ze  elkander  als  zoodanig  liefhebben,  heel  iets  an- 
ders  schuilt,    dan    in    de  algemeene  liefde  die  ons  jegens  den  naaste  be- 
volen  is.    Zelfs    met  onze  landgenooten  voelen  we  ons  solidair  tegenover 
den   vreemdeling,    en    tot  op  zekere  hoogte  zelfs  met  onze  dorpgenooten 
of   stadgenooten    tegenover    hen,    die  buitenaf  wonen.  Uit  eiken  band  of 
betrekking  wordt  een  bijzondere  gemeenschap  geboren,  en  deze  bijzondere 
gemeenschap  stelt  eigenaardige  eischen,  die  aan  de  wederzijdsche  liefde  een 
eigen  karakter  leenen.  En  zoo  nu  ook  is  het  volkomen  natuurlijk,  dat  zij 
die    saam    leden   zijn    van    „de  heilige  broederschap  van  Jezus'  kerk"  of 
wil  men,  saam    „de  Gemeenschap  der  heiligen"  vormen,  ook  als  zoodanig  ' 
tot   een    geheel    andere   liefde    gehouden    zijn,    dan   die  in  de  algemeene 
naastenliefde   begrepen    ligt.    Zij  toch  vormen  saam  het  ééne  huis  Gods; 
zijn    als    zoodanig    één    gezin  ;    en  zijn  uit  dien  hoofde  geroepen,  om  als 
leden  van  één  heilig  huisgezin  den  huisvrede  te  eerbiedigen.  Wie  nu  on- 
verzoend   staat   tegenover   een    der    medeleden    van    deze    broederschap, 
breekt  dien  huisvrede,  en  bezondigt  zich  als  zoodanig  tegen  het  Lichaam 
van    Christus.    En    daar    nu  het  heilig  Avondmaal  juist  de  openbaring  is 
van    de  éénheid  onder  de  leden  van  deze  heilige  Broederschap  (want  één 
brood   is    het,    alzoo    zijn   wij  velen  één  lichaam),  zoo  wordt  het  derhalve 
een  zeer  ergerlijk  vergrijp  aan  de  heiligheden  Gods,  zoo  iemand,  met  de 
vredebreuk    van    Gods  huis   in   het  hart,  d.  i.  onverzoend,  aan  's  Heeren 
Disch  de  eenheid  van  het  Lichaam  mee  wil  openbaren. 

Het  is  om  deze  oorzaak,  dat  de  kerken  steeds  zeer  bijzonderlijk  op  dit 
al  of  niet  met  de  broederen  verzoend  zijn,  gelet  hebbeh,  zoo  dikwijls  er 
sprake    was    van   den    toegang   tot   het   heilig   Avondmaal.    Toch  is  ook 


238  ZOND.    XXXh.    HOOFDSTUK    IV. 

hierbij  een  woord  van  bestiering  niet  te  onpas.  Men  wane  namelijk  niet, 
dat  een  verborgen  verzoening  in  het  hart  hier  volstaan  kan.  Dat  hoort 
men  zoo  wel  eens  zeggen:  ,o,  Ik  heb  niets  tegen  hem;  in  mijn  hart 
draag  ik  hem  geen  haat  toe."  Maar  dit  helpt  niet.  Immers  het  geldt  hier 
den  gulden  huisregel  van  de  heilige  Broederschap,  en  die  Broeder- 
schap is  ten  opzichte  van  bepaalde  personen  geen  zaak  der  verbor- 
genheid, maar  een  publieke  zaak.  Gij  weet  zeer  wel,  of  deze  of  die 
persoon  met  wien  ge  in  onmin  verkeert,  al  dan  niet  met  u  door  een 
zelfde  kerk  tot  het  heilig  Avondmaal  is  toegelaten,  en  alzoo  met  a  leeft 
in  ééne  Broederschap.  Gij  weet  dit  van  hem  en  hij  weet  dit  van  u.  En 
dit  nu  maakt,  dat  ge  in  zulk  een  geval,  dan  eerst  ten  heiligen  Avondmaal 
moogt  gaan,  wanneer,  zooveel  aan  u  hangt,  en  verzoening  met  dezen 
uwen  broeder  is  tot  stand  gekomen.  Van  den  anderen  kant  echter  mag 
dit  ook  weer  niet  zóó  opgevat,  alsof  ik  steeds  van  het  heilig  Avondmaal 

"{  zou  mogen  of  moeten  wegblijven,  indien  de  broeder  met  wien  ik  in  onmin 
geraakte,  van  zijn  kant  de  verzoening  weigert.  Op  die  manier  toch  zou 
niet  mijn  eigen  conscientie,  maar  anderer  halsstarrigheid  een  slagboom 
tusschen    mij    en    het  heilig  Avondmaal  doen  vallen  ;  wat  natuurlijk  niet 

^  kan.  Deswege  moet  er  dus  steeds  bij  gezegd:  voor  zooveel  aan  u  hangt. 
In  u  mag  geen  onverzoenlijk  hart  zijn.  Het  moet  u  niets  kosten,  om  het 
eerste  woord  te  spreken.  Gaarne  moet  ge  de  minste  willen  zijn.  En  ge 
moet  het  hem  zeggen,  desnoods  in  bijzijn  van  andere  broederen,  dat  gij 
om  's  Heeren  heilig  Avondmaal,  dezen  aanstoot  wenscht  weg  te  nemen. 
Maar  mits  ge  dit  oprecht  en  meenens,  niet  uit  de  hoogte,  maar  met  teedere 
liefde  doet,  gaat  gij  dan  ook  vrij  uit,  zoo  uw  tegenpartij dige  broeder 
weigert,  en  kan  zijn  onverzettelijkheid  u  nooit  den  toegang  tot  het  heilig 

"^  Avondmaal  verhinderen.  Slechts  hebt  gij  zorg  te  dragen,  dat  uw  conscien- 
tie hierbij  niet  tegen  u  getuige,  doordien  ge  b.  v.  weigerachtig  blijft  om 
schuld  te  erkennen  waar  ge  schuld  hebt,  of  ook  schade  te  beteren,  waar 
ge  dit  kunt  doen.  Zonder  dat  toch  zou  uw  aanbod  van  verzoening  waar- 
deloos voor  God  zijn  en  nw  oordeel  aan  het  heilig  Avondmaal  nog  slechts 
verzwaren. 

Ook  hiermee  is  echter  nog  niet  genoeg  gezegd,  en  daarom  volge  er  in 
dit  slothoofdstuk  nog  een  kort  woord  over  Vraag  82  van  den  Catechismus; 
aldus  luidende:  „Zal  men  ook  diegenen  tot  het  Avondmaal  doen  komen, 
die  zich  met  hun  bekentenis  en  hun  leven  als  ongeloovige  en  goddelooze 
menschen  aanstellen?"  Hiermee  toch  gaan  we  van  de  zelfbeproeving yoov 
het  Avondmaal  over  tot  hetgeen  de  kerk  als  zoodanig  in  deze  teedere 
zaak  te  doen    heeft. 


ZOND.     XXX&.     HOOFDSTUK   IV.  239 


Private  zelf  beproeving  is  hier  niet  genoeg.  Het  is  toch  een  stichting  van 
Christus  waarvan  we  leden  zyn;  een  Broederschap  waarover  Christus 
Koning  is;  en  waarvoor  hij  op  aarde  zijn  ambtsdragers  heeft  aangesteld, 
om  orde  en  tucht  in  deze  heilige  Gemeenschap  te  bewaren.  Derhalve  is 
het  niet  genoeg,  dat  men  den  leden  zoo  ernstig  mogelijk  de  zelfbeproeving 
op  het  harte  binde  en  hen  vermane  tot  verzoening  met  hun  broederen ; 
maar  ook  de  kerk  als  zoodanig  heeft  toe  te  zien,  dat,  voor  het  heilig 
Avondmaal  aangaat,  onverzoende  personen  in  de  broederschap  tot  verzoe- 
ning gebracht  worden.  Daarom  hadden  onze  vaderen  de  goede  gewoonte 
voor  elk  Avondmaal  de  ouderlingen  te  laten  rondgaan,  of  ook  iemand  in 
onverzoenden  staat  leefde  en  bevond  men  dit  ongelukkigerwijs  alzoo,  dan 
wierd  geen  moeite  bespaard,  om  dezen  ban  uit  de  gemeente  weg  te  nemen. 
Ook  nu  nog  is  het  derhalve  plicht  van  den  kerkeraad  zich  door  huisbe- 
zoek hiervan  op  de  hoogte  te  stellen,  en  al  kan  dit,  bij  de  grootere  afstan- 
den en  het  drukker  leven  en  de  mindere  beschikbare  krachten,  thans  niet 
meer  vier  malen  'sjaars,  en  alzoo  vóór  elk  Avondmaal  plaats  hebben, 
toch  is  het  broodnoodig,  dat  elke  broeder  en  elke  zuster  minstens  eenmaal, 
telken  jare  op  dit  punt  onderzocht  worde.  Komt  het  nu  voor,  dat  ge,  in 
onmin  met  één  uwer  broederen  geraakt  zijnde,  na  uw  eigen  verdraagzaam- 
heid getoond  te  hebben,  stuit  op  de  hardnekkigheid  van  uw  tegenpartij,  dan 
zijt  gij  er  niet  meê  van  af,  met  te  denken:  „Nu  heb  ik  het  mijne  gedaan, 
en  ga  dus  welgemoed  ten  Avondmaal,"  maar  rust  op  u  de  verplichting, 
om  eerst  enkele  broederen  als  getuigen  te  nemen;  .en  baat  ook  dit  niet, 
uw  zaak  aan  het  oordeel  van  den  kerkeraad  te  onderwerpen.  En  dan 
heeft  die  kerkeraad,  na  behoorlijk  onderzoek,  hierin  altoos  zoo  te  oordeelen, 
dat  de  bezwaarde,  die  tot  verzoening  genegen  blijkt,  van  zijn  bezwaar  ont- 
last worde  en  ten  Avondmaal  worde  ontvangen,  maar  ook  dat  de  broeder 
die  onverzoenlijk  blijkt,  van  het  Avondmaal  geweerd  worde.  Tivee  die  onver- 
zoend  zijn  kunnen  noch  mogen  saam  ten  Avondmaal  gaan.  Dat  zou  vloeken. 

Doch  natuurlijk  tot  dit  ééne  geval  beperkt  zich  de  handeling  van  de 
Opzieners  in  deze  niet,  en  de  Catechismus  zegt  dan  ook  zeer  terecht,  dat 
het  de  plicht  van  de  opzieners  is,  „om  het  verbond  Gods  heilig  te  houden 
te  voorkomen  dat  de  toorn  Gods  niet  over  de  geheele  gemeente  verwekt 
worde,"  en  diensvolgens  met  de  sleutelen  des  hemelrijks  den  toegang  tot 
het  heilig  Avonmaal  te  openen  of  te  sluiten. 

Nu  wordt  het  geheele  stuk  van  de  Sleutelen  des  hemelrijks  in  de  volgende 
hoofdstukken  afzonderlijk  behandeld,  bij  de  toelichting  van  de  XXXIste  Zon- 
dagsaf deeling.  Daarvan  dient  hier  dus  gezwegen.  Maar  wel  dient  hier  de 
aandacht  nog  op  enkele  ondergeschikte  punten  gevestigd,  die  rechtstreeks 
met  den  toegang  tot  het  heihg  Avondmaal  in  verband  staat. 


24:0  ZOND.    XXXÖ.     HOOFDSTUK    JV. 


Veelal  toch  wordt  het  opgevat,  alsof  de  kerkeraad  wel  toe  te  zien  heeft, 
dat   niemand    aan    het  heilig  Avondmaal  kome,    die  er  niet  hoort,    maar  v 
niet  ook  omgekeerd  te  waken  lieeft,    dat  er  kome  wie  er  wel   hoort.    En 
dit  nu  is  uiteraard  een  gansch  onhoudbaar  standpunt.   Openen  en  sluiten 
staan    ook  bij  den  toegang  tot  het  Avondmaal  in  rechtstreeksch  verband, 
gelijk  dan  ook    steeds  waar  in  de  Heilige  Schrift  van  de  sleutelen  sprake 
is,  bijna  altoos  die  twee  saam  worden  gevoegd;    „Die  opent  en  niemand 
sluit,  die  sluit  en  niemand  opent."  Wel  terdege  is  het  dus  de  pUcht  van 
den  kerkeraad,  toe  te  zien  op  degenen  die  wel  en  op  degenen  die  niet  ten 
Avondmaal  komen.  Van  tweeën  één  toch:  iemand  die  ten  Avondmaal  is 
toegelaten    blijft   duurzaam    weg  uit  onverschilligheid  of  wel  omdat  zijn  l 
consciëntie  hem  het  opgaan  verbiedt;    en  in  heide  gevallen  na  is  hij  een 
broeder,    die  vermaand,    terechtgewezen  of  getroost  moet  worden,  of  wel 
een  sc/iij'wbroeder,  die  in  de  broederschap  niet  hoort.  Neem  nu  eerst  het  laatste 
geval,  en  denk  u  dat  iemand  door  openbare  belijdenis  tot  het  heilig  Avond-  , 
maal  is  toegelaten,  die  van  achteren  blijkt  zich  niet  met  waren  harte  tot/ 
God  bekeerd  te  heben  welnu,  dan  blijkt  hieruit,  dat  zulk  één  een  valsche 
belydenis  deed,  en  dat  de  kerkeraad  hem  op  die  onwaarachtige  belijdenis 
ten  onrechte  tot  het  heilig  Avondmaal  toeliet;  en  in  dat  geval  is  de  kerke- 
raad   verplicht   op  zijn    oordeel    terug  te    komen,   en  het  hem  verleende  L 
recht  terug  te  nemen,    tot  tijd  en  wijle  hij  alsnog  zich  met  waren  harte 
tot  zijn   God  bekeere.  Is  het  daarentegen  dat  het  iemand  geldt,  die  zich 
wel  tot  zijn  Heiland  bekeerd  had,  maar  die  sinds  inzonk  en  allerlei  onge- 
loof  terugviel,   dan  is  het  plicht  en  roeping  van  den  kerkeraad,  om  zulk 
een  toe  te  spreken  en  te  vermanen  en  met  Gods  genadige  hulpe  uit  zijn 
inzinken    op    te  beuren.  Of  eindelijk  bleek  het,  dat  het  iemand  gold,  die 
wel  lust  en  zin  had  om  ten  heilig  Avondmaal  te  gaan,    maar  die,   na  ge-  y 
houden   zelfbeproeving,    te    veel    verborgen  zonden  bij  zichzelf  ontdekte, 
en  daarom  zichzelven  onder  censuur  plaatste,  dan  is  het  de  roeping  van  den 
kerkeraad,  om  zulk  een  broeder  op  te  zoeken,  hem  tot  belijdenis  van  zon- 
den  te    brengen,    hem    van  zyn  verborgen  zonden  af  te  manen,  en  hem 
hiertoe    die  volkomen  vergiffenis  en  barmhartigheid  voor  te  houden,    die 
God    de    Heere    ons  in  Christus  heeft  toegebracht  en  in  zijn  lankmoedig- 
heid  nog  blijft  aanbieden.  Want  wel  hebben  onze  Gereformeerde  kerken 
zeer  terecht  de  Biecht  afgeschaft,  omdat  het  aan  geen  menschelijk  oordeel  / 
staat,   om  ons   de   zonden  te  vergeven,    en  wijl  vaak  de  practijk  van  de 
biecht,    deels  tot  veel  werktuiglijkheid  deels  tot  veel  onkieschheid  leidde 
maar  daarom  hebben  onze  kerken  toch  nooit  den  stelregel  gepredikt,  dat 
de  zake  onzer  ziel  alleen  ons  zelven  aanging,  en  uit  dien  hoofde  een  zaak 
moet  blijven  tusschen  God  en  ons  hart.   Dit  toch  ware  heel  de  kerk  om- 


ZOND.    XXX6.    HOOFDSTUK   IV.  241 

werpen;    alle    kerkelijke,  tucht  vernietigen;    en  het  Opzienersambt  uit  de 
gemeente     uitroeien.     De     Opzieners     zijn    in    de    kerk    gesteld,     om    te    ^ 
waken  over  onze  zielen,    als  die  rekenschcip  geven  zullen,    en  dit  waken 
is  hun  onmogelijk,    indien  wij  ons  hart  voor  hen  dichtsluiten. 

Eindelijk  zij  er  nog  de  aandacht  op  gevestigd,  dat  volgens  de  belijdenis 
onzer  kerken  niet  enkel  onze  leveiiswandel,  maar  ook  wel  zeer  zeker  „onse  _ 
bekentenis,"   gelijk  de  Catechismus  het  noemt,    bij  ons  al  of  niet  toelaten 
tot   het   heilig    Avondmaal  in  aanmerking  komt.    Ook  wie  zich  met  zijn 
„bekentenis"  als  een  ongeloovige  aanstelt,    mag  aan  het  Avondmaal  niet 
worden   toegelaten.    Het   is    en  blijft  de  Disch  des  Heeren.    Men  lette  er 
intusschen    wel  op,  dat  er  van  „ongeloovigen"  wordt  gesproken,  en  mén    r 
mag  dus  niet  een  broeder  weren  en  uitsluiten,  omdat  hij  niet  in  elke  uit- 
legging of  beschouwing  der  waarheid  met  de  inzichten  van  den  leeraar  of 
van  de  Opzieners  overeenstemt.  Juist  daarom  heeft  de  kerk  dan  ook  hare 
belijdenis,  en  het  is  die  officieele  belijdenis  der  kerk,  die  hier  den  doorslag 
moet  geven.  Wie  zich  tot  die  belijdenis  bekeert  moet  tot  de  Broederschap 
toegelaten;    wie    daar  niet  mee  medegaat,  moet  uitgesloten;  en  wel  een 
iegelijk  naar  de  mate  zijner  ontwikkeling.    Het  spreekt  toch  wel  vanzelf 
dat   de  belijdenis  der  waarheid  niet  bij  een  iegelijk  een  even  ontwikkeld 
karakter    draagt;    en    dat    men    slechts  heeft  toe  te  zien,   dat  elkeen  die 
zich   aanmeldt,    niet   tegen    de   belijdenis   inga,    en  voor  zoover  de  mate 
van  zijn  ontwikkeling  gedoogt,  met  die  belijdenis  instemme.  Zelfs  gingen 
onze    vaderen    hierin    zoover,    dat    ze    de    broeders  en  zusters  uit  andere  y 
kerken,    wier   belijdenis   met  de  onze  in  hoofdzaak  overeenkwam,  na  be- 
hoorlijke saamspreking,  tijdelijk  aan  het  heilig  Avondmaal  toelieten.  Gelijk 
men  weet  zaten  onze  Gereformeerden  dan  ook  saam  aan  bij  de  Luthersche  ,^ 
en    hebben    ze   wel  Luthersche  broeders  en  zusters  tot  hun  eigen  Avond- 
maal   voor   een    tijdlang  toegelaten;  en  dat  niettegenstaande  juist  in  het 
stuk    van  het  Avondmaal  de  belijdenis  der  Luthersche  en  Gereformeerde 
kerken  vrij  wel  tegen  elkander  overstonden.  Ze  werden  hierbij  geleid  door 
de  overweging,  dat  het  heilig  Avondmaal  de  Disch  van  het  Lichaam  van 
Christus  was,  en  dat  dus  geen  particuliere  kerk  het  recht  had,  de  overige 
kerken,  die  zij,  op  genoegzame  gronden,  toch  voor  openbaringen  van  het 
Lichaam  des  Heeren  hield,  te  beschouwen  als  stonden  ze  buiten  het  heilig  ^ 
Avondmaal    Gelijk    bij  den  heiligen  Doop,  zouden  onze  vaderen  dan  ook 
bij    het  heilig  Avondmaal,  stellig  den  Disch  des  Heeren  van  alle  Christe- 
lijke   kerken  erkend  hebben,  zoo  niet  dit  heilig  Sacrament  in  de  Mis  der 
Gi-ieksche  en  Roomsche  kerken  derwijze  verbasterd  was,  dat  het  niet  meer 
voor  den  Disch  des  Heeren  mocht  worden  aangezien.  Met  de  Anglicaansche 

E    VOTO    DOKUK.    III.  '6 


242  ZOND.   XXX&.   HOOFDSTUK  IV. 

en  Luthersche  kerken  daarentegen  hebben  de  kerken  van  Gereformeerde 
belijdenis  steeds  de  eenheid  ook  van  het  Sacrament  des  Avondmaals  erkend, 
al  was  het  ook  dat  in  de  belijdenis  en  in  de  bediening  van  het  heilig 
Avondmaal  allerlei  vreemdsoortigs  in  deze  kerken  was  ingeslopen.  Ook 
nu  blijft  het  derhalve  nog  regel,  dat  Gereformeerden,  die  op  geenerlei  wijs 
in  de  streek  waar  ze  wonen,  het  heilig  Avondmaal  in  een  Gereformeerde 
kerk  ontvangen  kunnen,  daarom  toch  gehouden  zijn  het  heilig  Avondmaal 
in  de  Anglicaansche  of  Luthersche  kerk  te  zoeken  voor  zooverre  deze 
kerken  hun  den  toegang  tot  het  heilig  Avondmaal  willen  vergunnen. 


ZONDAGSAFDEELING  XXXI. 


't  raa:;  83.     Wat  zijn  de  Sleutelen  des  heuielrijks  ? 

Antwoord.  De  verkondiging  des  heiligen  Evangeliums  en  de  Christelijke  ban  of  de  uit- 
sluiting uit  de  Christelijke  gemeente,  door  welke  twee  stukken  het  hemelrijk  den 
geloovigen  opengedaan  en  den  ongeloovigen  toegesloten  wordt. 

Vraa;^  84.  Hoe  wordt  het  hemelrijk  door  de  prediking  des  heiligen  Evangeliums  ont- 
sloten en  toegesloten  ? 

Antwoord.  Alzoo  als,  achtervolgende  het  bevel  van  Christus,  allen  en  eenen  iegelij- 
ken  geloovigen  verkondigd  en  openlijk  betuigd  wordt,  dat  hun,  zoo  dikwijls  als  zij  de 
beloftenisse  des  Evangeliums  met  waar  geloove  aannemen,  waarachtigHjk  al  hunne 
zonden  van  God  om  der  verdiensten  Christi  wille  vergeven  zijn  :  daarentegen  allen 
ongeloovigen  en  die  zich  niet  van  harte  bekeeren  verkondigd  en  betuigd  wordt, 
dat  de  toorne  Gods  en  de  eeuwige  verdoemenisse  op  hen  ligt,  zoolang  zij  zich  niet 
bekeeren  ;  navolgende  welke  getuigenisse  des  Evangeliums  God  beide  in  dit  en  in 
het  toekomende  leven  oordeelen  wil. 

Vraai^  85.  Hoe  wordt  het  hemelrijk  toegesloten  en  ontsloten  door  den  Christelijken 
ban? 

Antwoord.  Alzoo  als,  achtervolgende  het  bevel  van  Christus,  degenen,  die  onder  den 
Christelijken  naam  onchristelijke  leer  of  leven  voeren,  nadat  zij  menigmaal  broe- 
derlijk vermaand  zijnde  van  hunne  dwalingen  of  hun  schandelijk  leven  niet  af- 
staan willen,  der  gemeente  of  dengenen,  die  van  de  gemeente  daartoe  verordineerd 
zijn,  aangebracht  worden,  en  zoo  naar  de  vermaninge  niet  vragen,  van  henlieden 
door  het  verbieden  van  de  Sacramenten  uit  de  Christelijke  gemeente,  en  van  God 
zelven  uit  het  Rijk.  van  Christus  gesloten  worden.  —  en  wederom  als  lidmaten 
van  Christus  en  zijne  gemeente  aangenomen,  zoo  wanneer  zij  waarachtige  beterin- 
ge  beloven  en  bewijzen. 


EERSTE  HOOFDSTUK. 


Van  toen  aan  he-^ft  Jezus  begonnen  te  prediken 
en  te  zeggen  :  Bekeert  u,  want  het  koninkrijk  der 
hemelen  is  nabij  gekomen. 

Matth.  4:  17 


Tolgens  onze  Gereformeerde  Belijdenis  hangt  het  karakter  der  kerk  in 


244  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   I. 

het  zichtbare  aan  de  rechte  bediening  van  het  Woord  en  het  Sacrament 
en  de  rechte  oefening  van  de  Tucht.  Dit  nu  noopte  de  opstellers  van  den 
Catechismus,  na  de  afhandeling  van  de  Sacramenten,  nog  kortelijk  de  „Be- 
' diening  van  het  Woord"  en  de  ..oefening  der  Tucht"  ter  sprake  te  bren- 
gen, en  het  is  daartoe,  dat  beide  onderwerpen  in  de  XXXIste  Zondagsaf- 
deeling  saam  zijn  gevat  onder  den  titel:  „Van  de  sleutelen  des  hemelrijks.'" 

Onder  dien  titel  wordt  dan  in  Vraag  83  verklaard,  dat  deze  beide  dien- 
sten, zoo  die  van  het  Woord,  als  van  de  Tucht,  tot  de  Sleutelmacht  hooren; 
en  daarna  in  Vraag  84  van  de  Bediening  des  Woords  en  in  Vraag  85  van 
den  Christelijken  Ban  of  Tuchtoefening  gehandeld.  Uitdrukkelijk  toch  wordt 
in  Antwoord  83  gezegd,  dat  de  sleutelen  des  hemelrijks  bestaan  in  twee 
stukken,  t.  w.  de  verkondiging  des  heiligen  Evangelies  en  den  Christelijken 
ban;  en  wel  wordt  deze  vraag  van  de  Sleutelmacht  vastgeknoopt  aan 
de  tucht  bij  het  Sacrament,  (gelijk  blijkt  uit  het  verband  tussclien  Ant- 
woord 83  en  Antwoord  82  dat  voorafging)  maar  toch  toont  het  uitvoerige 
antwoord  op  Vraag  84  over  den  Dienst  des  Woords  genoegzaam,  dat  de 
opstellers  wel  degelijk  den  toeleg  hadden,  om  na  het  noodige  onderricht 
over  de  Sacramenten,  ook  de  beide  andere  kenmerken  der  ware  kerk, 
t.  w.  den  Dienst  des  Woords  en  de  Oetening  van  de  Tucht  tot  hun  recht 
te  doen  komen.  Zoo  schijnt  dus  geheel  deze  Zo udagsaf deeling  slechts  een 
aanhangsel  op  de  leer  der  Sacramenten  te  zijn  ;  maar  in  werkelijkheid 
bedoelt  ze,  ook  aan  de  beide  andere  diensten,  die,  met  de  bediening  der 
Sacramenten,  geheel  den  dienst  des  geloofs  in  de  kerk  op  aarde  uitmaken, 
hun  eigen  plaats  in  het  geheel  van  den  Catechismus  te  verzekeren. 

Gelijk  men  nu  weet  is  geheel  de  voorstelling  van  deze  beide  Diensten 
onder  den  vorm  van  de  Sleutelmacht  ontleend  aan  wat  de  Christus  tot 
Petrus  sprak  in  de  deelen  van  Cesarea  Philippi.  Het  was  toen  het  lang 
verbeide  oogeublik,  waarop  de  Heere  oordeelde,  dat  zijne  jongeren  einde- 
lijk genoegzaam  voor  het  doen  van  Belijdenis  gerijpt  waren.  Ze  hadden 
dusver  wel  gedeeld  in  het  voorrecht  van  zijn  omgang  en  van  zijn  innigst 
vertrouwen,  maar  toch  was  het  bij  hen  noch  nimmer  tot  een  rechtstreeksche 
verklaring  gekomen  tegenover  den  Rabbi,  dien  ze  volgden.  Blijkbaar  wilde 
Jezus  hen  niet  te  vroeg  dringen  tot  een  betuiging,  die  nog  niet  tot  klaar- 
heid en  waarheid  in  hun  eigen  hart  was  geworden.  Doch  nu  mag  niet 
langer  getoefd.  Eindelijk  is  de  ure  gekomen,  dat  ze  zich  kunnen  en  moeten 
uitspreken,  en  daarom  vraagt  Jezus  hun  thans  op  den  man  af:  „Wie  zegt 
gij  dat  ik  ben?"  Op  die  vraag  nam  toen  Petrus  in  aller  naam  het  woord 
en  betuigde:  „Gij  zijt  de  Zoon  des  levenden  Gods."  Dat  was  het  losbre- 
ken uit  zijn  hart  van  den  stroom  der  belijdenis,  waarin  hij  zich  met  de 
andere  jongeren    één  wist.  En  nauwelijks  is  deze  besliste  belijdenis  over 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    I.  245 


zlJn  lippen  gekomen,  of  .Jezus  geeft  een  Amen  op  die  belijdenis,  door  ze 
als  vrucht  van  den  Heiligen  GecsL  te  aanvaarden.  Hij  sprak  toch:  „Zalig 
zlit  g\],  Simon  Bar  Jona,  want  geen  vleesch  of  bloed  heeft  ii  dit  geopen- 
baard, maar  mijn  Vader,  die  in  de  hemelen  is  "  En,  nu  voortgaande,  voegt 
hij  er  aanstonds  bij:  „Ik  zeg  ii  ook,  dat  gij  zijt  Petnis,  en  op  deze  Petra 
zal.  ik  mijne  kerk  bouwen,  en  de  poorten  der  hel  zullen  haar  niet  over- 
weldigen." Een  tegenstelling  alzoo  tusschen  deze  Kerk  en  het  rijk  der  y 
Hel.  Die  macht  der  hel  voorgesteld  als  een  machtige  burcht  met  poorten ; 
en  daartegenover  het  Koninkrijk  der  hemelen  insgelijks  als  een  heilige 
burcht  Gods,  die  insgelijks  poorten  had.  Burcht  tegenover  burcht,  en  poorte 
tegenover  poorte;  en  nu  bij  die  beide  poorten  de  mogelijkheid,  om  ze  door 
een  sleutel  te  ontsluiten  of  toe  te  sluiten.  En  in  het  verband  hiermee  zegt 
nu  de  Heere  tot  Petrus:  Den  sleutel' van  het  Koninkrijk  der  hemelen  geef  ■ 
ik  u,  en  zoo  wat  gij  binden  zult  op  aarde,  zal  in  den  hemel  gebonden 
zijn,  en  zoo  wat  gij  ontbinden  zult  op  aarde,  zal  ontbonden  zijn  in  de 
hemelen." 

Het  ligt  voor  de  hand  deze  verklaring  des  Heeren  over  de  Sleutelmacht 
in  verband  te  zetten  met  wat  we  in  Jesaja  XXII :  22  lezen.  Er  is  daar  sprake 
van  een  machtig  dienaar  des  Konings,  Sebna  genaamd,  die  te  Jeruzalem 
ongeveer  een  macht  bezat  gelijk  staande  met  die  van  een  rijkskanselier  '' 
of  grootvizier;  alzoo  een  man,  die  vooral  onder  een  zwak  regent,  feitelijk 
machtiger  was  dan  de  koning  zelf.  Deze  Sebna  nu  was  geen  man  naar 
Gods  harte.  Hij  steunde  blijkbaar  op  de  wereldsgezinde  partij  te  Jeruzalem 
en  betoonde  zich  een  vijand  van  Gods  volk.  Deswege  moet  Jesaja  hem 
nu  het  oordeel  aankondigen ;  een  oordeel  hierin  bestaande,  dat  hij  en  zijn 
huis  eerlang  geheel  tot  smaad  en  ten  val  zal  komen,  en  dat  een  zekere 
Eljakim,  de  zoon  van  Hilkia,  een  man  uit  de  lagere  kringen  des  volks 
het  kanselierschap  ontvangen  zal  in  zijn  plaats.  En  van  dezen  Eljakim  >^ 
nu  zegt  de  Heere  tot  Sebna:  „Ik  zal  hem  met  uwen  rok  bekleeden  en  ik 
zal  hem  met  uwen  gordel  sterken,  en  ik  zal  den  sleutel  van  het  huis 
Davids  op  zijn  schouder  leggen  en  niemand  zal  sluiten  als  hij  zal  open- 
doen, en  niemayid  zal  opendoen  als  hij  zal  sluiten.'' 

De  rechtstreeksche  beteekenis  hiervan  is  natuurlijk  te  verklaren  uit  de 
Oostersche  wyze  van  hofhouding,  die  ook  te  Jeruzalem  bestond.  De  vorst 
of  koning  woont  dan  niet  in  een  paleis,  dat  belend  wordt  door  de  gewone ' 
huizen  der  burgerij  of  midden  in  de  stad  staat ;  maar  woont  afzonderlijk, 
in  een  aparten  burcht,  meest  op  een  hoogte  gelegen  en  van  versterkingen 
voorzien,  zoodat  niemand  er  toegang  heeft  dan  door  de  wel  versterkte 
poorte.   Zoo    had  ook  David  zich  op  den  heuvel  Sion  een  geheel  afgezon- 


246  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   I. 

derd  koningsverhlijf  ingericht,  dat  hoog  boven  de  stad  lag,  on  tegen  Moria 
of  den  eigenlijken  tempelberg  aanzag.  Slechts  een  bepaalde  ingang  gaf  tot  dit 
„huis  van  David"  den  toegang,  en  die  toegang  wordt  voorgesteld  als  versperd 
door  eene  poorte,  en  die  poorte  als  met  een  slot  gesloten.  De  sleutel  van 
het  huis  Davids  beteekent  dus  in  Jesaja  XXII:  22  allereerst  inden  meest 
eigenlijken  zin,  dat  voortaan  Eljakim,  en  niet  Sebna,  de  man  zou  zijn,  die 
er  over  te  beslissen  had,  wie  al  dan  niet  uit  de  stad  Jeruzalem  toegang 
zou  erlangen  tot  het  koninklijk  verblijf  van  den  vorst;  hetzij  om  in  het 
paleis  te  dienen  en  te  vertoeven,  hetzij  om  den  koning  eenige  zaak  te 
openbaren.  Feitelijk  echter  stond  natuurlijk  niet  Eljakim  zelf  bij  die  poort, 
om  eigenhandig  den  sleutel  van  de  slotpoort  om  te  draaien.  Dat  deden 
in  zijn  plaats  ondergeschikte  wachters.  Maar  die  wachters  waren  door 
hem  besteld  en  ontvingen  van  hem  aanwijzing,  wie  al  dan  niet  door  mocht 
gelaten.    Vandaar    dat    Eljakim    den    sleutel  der  burchtpoort  als  symbool 

^  op  zijn  schouders  droeg,  om  aan  te  duiden  dat  op  hem  de  verantwoorde- 
lijkheid voor  de  al  of  niet  toelating  rustte.  In  zooverre  nu,  zoowel  David 
als  zijn  huis  in  de  Heilige  Schrift  typische  beteekenis  hebben,  heenwijzende 
op  Christus  en  het  huis  van  Messias,  kan  dus  ook  dit  denkbeeld  van  een 
vorstelijk  paleis  dat  afgezonderd  op  een  hoogte  ligt,  en  van  een  poort 
met  sleutel,  die  den  toegang  tot  dat  Paleis  verleent,  overgebracht  op 
Christus  en  het  Koninkrijk  zijner  majesteit.  Dit  geschiedt  dan  ook  in 
Openbaring  III:  7,  waar  de  Heere  in  den  aanhef  van  den  brief  aan  de 
kerk  van  Philadelphia  zich  zei  ven  aldus  teekent:  ,,Dit  zegt  de  Heilige,  de 
Waarachtige,  die  den  sleutel  Davids  heeft;  die  opent  en  niemand  sluit,  en 
hij  sluit  en  niemand  opent."  De  zin  dezer  woorden  is,  dat  Christus  zich 
aan  de  kerk  van  Philadelphia  voorstelt,  als  de  waarachtige  Messias  in 
tegenstelling  met  de  pseudo-Messiassen.  Daarom  heet  hij  „de  Heilige"  en 
„de  Waarachtige",  wat  in  rechtstreeksch  verband  staat  met  de  kenschet- 
sing van  den  Christus  als  degene  „die  den  sleutel  Davids  heeft."  Let  wel,, 
niet  den  sleutel  van  „het  huis  Davids,"  maar  kortweg  „den  sleutel  Davids,'* 

/   omdat   Messias    geen    grootvizier   in    het  paleis  van  een  anderen  Koning 
maar  Koning  in  zijn  eigen  geducht  paleis  is,  en  alzoo  zelf  de  macht  uit- 
oefent, om  door  zijn  almacht,  geest  en  genade  over  de  al  of  niet  toelating 
in  zijn  Koninklijke  woonstede  te  beslissen. 

Vatten  we  nu  deze  drie  uitspraken  der  Heilige  Schrift  uit  Jesaja  XXII :  22,. 
Matth.  XVI:  19  en  Openb.  III:  7  saam,  dan  blijkt,  dat  in  al  deze  plaatsen 
sprake  is  van  een  Koning,  die  in  een  Koninklijke  woonste.le  vertoeft,  en 
den  toegang  tot  deze  vorstelijke  woonstede  niet  voor  een  ied  er  openstelt, 
maar  slechts  degenen  toelaat,  die  hij  wil.  Dat  als  middel  om  deze  be- 
schikking te  handhaven,  de  toegang  tot  het  vorstelijk  verblijf  wordt  voor- 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    I.  247 


gesteld  als  met  een  poort  afgesloten.  En  dat  daar  de  toegang  door  deze 
poorte  gegund  of  ontzegd  wordt,  door  het  slot  op  die  poortdeur  open  of 
toe  te  draaien,  de  sleutel  zelf  zinbeeld  wordt  van  de  macht  om  den  toegang 
tot  den  vorst  te  verleenen  of  te  ontzeggen.  Dat  hierbij  in  Matth.  XVI:  19 
van  „sleutelen"  in  het  meervoud  gesproken  wordt,  verandert  aan  deze 
voorstelling  niets.  De  bedoeling  hiervan  kan  zijn,  aan  te  duiden,  dat  er 
op  de  eene  poortdeur  meer  dan  één  slot  was,  om  de  sluiting  des  te  beter 
te  verzekeren ;  of  ook  dat  er  op  het  ééne  slot  meer  dan  één  sleutel  paste, 
en  deswege  van  sleutelen  gewaagd  moest. 

Intusschen  brengt  de  vermelding  van  de  „poorten  der  helle"  in  Matth. 
XVI :  18  een  kleine  wijziging.  Te  Jeruzalem  lag  de  koningsburcht  op  Sion 
wel  afgescheiden  van  de  stad,  maar  hij  was  niet  gekeerd  tegen  de  stad, 
noch  de  stad  tegen  dien  burcht.  Hier  ontbrak  dus  de  vijandige  tegenstel- 
ling. Het  was  niet  burcht,  maar  het  paleis  in  onderscheiding  van  de 
woonstede  des  volks.  Zoo  ge  wilt  op  staatsrechtelijk  gebied  het  Heilige 
der  Heiligen,  waar  de  vorst  troonde,  terwijl  .Jeruzalem  het  Heilige  voor 
stelde,  en  al  de  stammen  saam  den  Voorhof.  Gelijk  nu  de  toegang  uit  i 
het  Heilige  in  het  Heilige  der  heiligen  versperd  was  door  h^i  voorhangsel 
des  tempels,  zoodat  alleen  de  hoogepriester  hier  toegang  had,  zoo  ook 
was  de  overgang  uit  Jeruzalem  in  den  koningsburcht  versperd  door  de 
poort,  met  het  slot  dat  daarop  zat  en  alleen  door  den  sleutel  kon  ge- 
opend worden. 

Maar  zoo  is  de  voorstelling  in  Matth.  XVI:  19  niet  meer.  Tegenover 
den  Koningsburcht  van  Davids  huis  plaatst  de  Christus  hier  den  Heiburcht, 
die  ook  zijn  poorten  heeft,  hier  „poorten  der  helle"  genaamd,  en  in  dien 
Heiburcht  zetelt  de  „Overste  der  wereld",  die  zijn  rijk  tegen  het  rijk  van  y 
Christus  poogt  te  handhaven,  en  van  uit  zijn  burcht  den  Koningsburcht 
van  Christus  bestookt,  om  er  de  poorte  van  te  forceeren,  er  binnen  te 
dringen  en  den  Koning  van  het  Godsrijk  naar  de  kroon  te  steken  en  te 
onttronen.  Want  wel  kunnen  „poorten"  als  zoodanig  geen  daad  van  vij- 
andschap plegen,  en  is  Jezus'  zeggen  :  „De  poorten  der  helle  zullen  haar 
niet  overweldigen"  een  zinnebeeldige  uitdrukking,  maar  de  zin  van  deze 
beeldspraak  is  dan  toch  duidelijk.  Achter  de  poorten  van  den  heiburcht 
houdt  zich  de  macht  van  Satan  gereed  tot  den  inval;  en  het  zijn  die  > 
poorten,  die  de  booze  macht  uit  zich  laten  uitgaan,  welke  straks  den  aan- 
val op  den  Koningsburcht  van  Davids  huis  onderneemt.  Bij  de  geschut- 
poorten  op  een  oorlogsschip  bezigt  men  dezelfde  overdrachtelijke  zegswijze. 
Ook  die  geschutpoorten  zitten  aan  den  romp  vast,  en  tochzegt men:  „De 
geschutpoorten  openden  zich  en  gaven  de  volle  laag",  om  daarmee  te 
kennen  te  geven,  dat  uit  die  poorten  de  macht  van  lood  en  staal  kwam 


248  zoxD.  XXXT.  hoofdstuk  I. 

vliegen,  die  het  verderf  zaaide.  En  zoo  nu  ook,  wil  de  Heere  zeggen,  dat 
die  poorten  van  den  heiburcht  zich  geduriglijk  openen,  om  ae  raacht  van 
boosheid  en  woede  uit  te  laten,  die  de  overweldiging  van  Jezus'  Konings- 
.  burcht  telkens  vruchteloos  beproeft. 

Wat  in  Luc.  XI:  52  van  den  „sleutel  der  kennisse"  en  in  het  boek  der 
Openbaring  meer  dan  eens  van  den  „sleutel  van  den  put  des  afgronds" 
gesproken  wordt,  ligt  hier  geheel  buiten,  en  heeft  met  de  sleutelen  des 
Koninkrijks  niets  uitstaande.  In  Luc.  XI:  52  zegt  de  Heere  tot  de  toen- 
malige schriftgeleerden;  „AVee  u,  gij  hebt  den  sleutel  der  kennisse  wegge- 
nomen; gij  zelven  zijt  niet  ingegaan  en  liie  ingingen  hebt  gij  verhinderd." 
Dit    nu  ziet  niet  op  het  ..Koninkrijk  der  hemelen'*  maar  op  de  waarheid. 

^  De  „waarheid"  is,  zoolang  ze  nog  niet  gekend  wordt  een  „verborgenheid", 
en  elke  verborgenheid  laat  zich  voorstellen,  als  een  kamer  met  een  toedeur, 
gelijk  ook  wij  nog  spreken  van  don  sleutel  tot  zeker  geheim  in  handen 
hebben,  den  sleutel  tot  een  noodzakelijke  zaak  nog  niet  gevonden  hebben 
enz.  Zoo  ontvangt  ge  dan  den  sleutel  tot  de  kennise  der  waarheid,  zoo 
ge  innerlijk  verlicht  wordt  door  den  Heiligen  Geest.  Wie  die  verlichting 
ontving,  gaat  in  het  rijk  der  kennisse  en  der  waarheid  binnen;  en  wie 
die  verlichting  mist,  ligt  buitengesloten.  En  al  bestaat  er  nu  ongetwij- 
feld zekere  noodwendige  samenhang  tusschen  het  „Koninkrijk  der  hemelen" 
en    het   „Rijk    der   waarheid"   toch   mag    nooit  uit  het  oog  verloren,  dat 

,  „Koninkrijk  der  hemelen"  zeer  eigenlijk  bedoeld  is  en  een  wezenlijk  rijk 
aanduid,  en  dat  daarentegen  het  „Rijk  der  waarheid"  slechts  een  heeld- 
sprakige  uitdrukking  is,  in  zooverre  ook  de  v/aarheid  heerscht. 

Nog  verder  eindelijk  van  de  „sleutelen"  des  hemelrijks  ligt  de  beteeke- 
nis  van  het  woord  sleutel  in  Openbaring  I:  18;  IX:  1;  en  elders.  Als 
toch  in  Openbaring  I:  18  gesproken  wordt  van  „den  sleutel  der  helle  en 
des  doods",  doelt  dit  op  niets  anders  dan  op  het  graf,  waar  niemand  uit 
kan  komen,  tenzij  Christus  hem  opwekt  en  dus  de  poorte  van  het  graf 
ontsluit.  En  als  in  Openb.  IX:  1  en  elders  gesproken  wordt  van  „den 
sleutel  van  den  put  des  groeten  afgronds,"  wordt  eenvoudig  gedoeld  op 
de  onmogelykheid,  voor  wie  in  den  poel  des  verderfs  is  geworpen,  om 
ooit  weer  daaruit  te  komen.  De  macht  toch,  ook  over  dien  poel,  berust 
niet  bij  diegenen  die  er  in  geworpen  zijn,  maar  bij  God  die  ze  er  in  wierp. 
Over  den  zin  en  H-  l;:jl  eekenis  der  in  Matth.  XVI:  19  gebezigde  uit- 
drukking van  „sleutelen  van  het  Koninkrijk  der  hemelen"  behoeft  dus 
niet  de  minste  onzekerheid  te  zweven.  Die  uitdrukking  zegt  ons  toch, 
rdat  het  Koninkrijk  der  hemelen  iets  aparts  is;  dat  op  zichzelf  een  afgerond 
en   gesloten    geheel   uitmaakt;   dat  dus  niet  met  zwevende  gangen  onge- 


ZOND.    XXXL    HOOFDSTUK    I.  249 

merkt  in  de  wereld  vervloeit,  maar  door  een  diepe  gracht  of  hoogen  muur 
van  die  wereld  gescheiden  is,  en  waartoe  geen  toegang  is  te  erlangen  dan 
alleen  door  de  poorte,  welke  poorte  wederom  alleen  opengaat  zoo  hij  die 
den  sleutel  van  die  poorte  heeft,  den  toegang  voor  ons  ontsluit.  En  daar- 
tegenover plaatst  Jezus  niet  de  wereld,  maar  het  Rijk  van  Satan,  dat 
eveneens  een  afgerond  geheel  vormt,  en  ook  zijn  poorten  heeft;  maar 
poorten  die  gedurig  zich  openen,  om  een  uitval  van  booze  machten  op  de 
poorte  van  het  Godsrijk  door  te  laten.  Juist  daarom  moet  dus  die  poorte 
van  het  Koninkrijk  der  hemelen  zoo  nauwkeurig  bewaakt  worden ;  en  de 
strenge  afsluiting  van  het  „Koninkrijk  der  hemelen"  is  dus  niet  te 
verklaren,  als  blijk  van  mindere  vriendelijkheid  of  ongastvrijheid. 
Integendeel,  als  de  Heiburcht  er  niet  was,  zou  de  poorte  van  het 
Koninkrijk  der  hemelen  zoo  wijd  mogelijk  worden  opgezet.  Maar  nu  kan  ^ 
dit  niet.  Uit  de  hinderlaag  achter  de  poorten  der  helle  zou  dan  aanstomls 
de  onheilige  macht  in  het  Godsrijk  binnendringen  en  het  overweldigen. 
En  daarom  juist  wordt  die  poort  van  het  Godsrijk  zoo  stevig  en  zoo 
nauwgezet  bewaakt,  opdat  geen  enkele  uitval  uit  den  Heiburcht  tegen 
het  Koninkrijk  Gods  zou  gelukken. 

Dat  dit  nu  uit  staat  gedrukt  in  een  beeldspraak  aan  Davids  Burcht  op 
Sion  ontleend,  kan  geen  bevreemding  wekken.  Metterdaad  school  in  David 
het  beginsel  en  de  aanvang  van  Jezus'  koninklijke  heerschappij,  en  dus  > 
ook  van  het  Koninkrijk  dat  eens  in  Christus  zou  bloeion.  Was  nu  David 
een  type  van  den  Christus,  en  Davids  koninkrijk  van  het  Koninkrijk  der  he- 
melen, dan  lag  het  voor  de  hand,  dat  de  Sions-burcht  type  moest  zijn  van  het 
Koninkrijk  der  hemelen  in  zijn  meest  concrete  beteekenis.  Op  Sions  burcht 
blonk  de  glorie  van  Davids  koninkrijk  het  schitterendst.  In  zijn  troonzetel 
was  hij  eerst  waarlijk  koning.  In  de  zalen  van  dien  burcht  waren  de  schatten 
opgeborgen  van  den  buit  dien  hij  veroverd  had.  Daar  was  het  arsenaal  ) 
van  zijn  wapenen.  Daar  wierd  de  koninklijke  tafel  aangericht.  En 
daar  verzamelde  zich  om  de  koning,  al  wie  tot  zijn  nauwere  ge. 
meenschap  wierd  toegelaten.  Zoo  was  dus,  gelijk  we  straks  aanstipten, 
Zions  burcht  het  Heilige  der  heiligen,  waarin  de  heerlijkheid  des  konings 
troonde. 

Toen  nu  David  na  zichzelven  een  cederen  huis  gebouwd  te  hebben,  ook 
voor  den  Heere  een  huis  wilde  bouwen  op  den  anderen  heuveltop,  dien 
van  Moria,  en  alzoo  het  Huis  Gods  en  het  huis  des  konings  als  twee  af- 
zonderlijke paleizen  naast  elkaar  wilde  zetten,  die  niets  met  elkander 
gemeen  hadden,  kwam  de  profetie  des  Heeren  hem  hierin  tegen.  Niet 
David  zou  voor  God,  maar  God  zou  voor  David  een  Huis  bouwen,  en  dit 


250  ZOND.    XXXI.   HOOFDSTUK    I. 

Huis  „zou  bestendig  zijn  in  eeuwigheid."  Zoo  deed  de  Heere  dan  ook.  In 
Salomo  en  zijn  nazaten  ontving  David  een  dynastiek  Huis;  en  toen  dit 
Huis  als  dynastie  was  ondergegaan,  kwam  uit  den  zade  Davids  ten  leste 
de  Christus  voort,  die  zelf  in  zijn  lichaam  den  waren  tempel  te  voorschijn 
bracht,  waarin  God  woonde.  Hij  zou,  als  de  Joden  dezen  tempel  afbraken, 
hem  in  drie  dagen  weder  opbouwen.  En  in  dezen  tempel  nu,  welke  is 
het  Lichaam  van  Christus'  is  nu  de  Tempel  Gods  en  het  Koninklijk  paleis 
vereenigd.  Beide,  het  Huis  des  Heeren  en  het  Huis  des  Konings  vallen  in 
het  Vleeschgeworden  Woord  saam. 

Doch    nu    breidt    zich    de    beteekenis  van  dit  Huis  Gods,  dezen  tempel 
•    Gods,    dan    ook    van    Jezus'    vleeschelijk  lichaam  op  zijn  mystiek  lichaam 
uit. 

„AVeet    gij    niet,"  zoo  vraagt  Paulus  aan  de  kerk  van  Corinthe,  dat  gij 
Gods    tempel  zijf'  (1  Cor.  III:  16),  en  hij  bidt  die  van  Efeze  toe,  „dat  ze 
mogen  opwassen  tot  een  heiUgen  tempel  in  den  Heere"  (Efeze  II:  21)    Zuo 
wordt  de  kerk  „mede  gebouwd  tot  een  woonstede  Gocfs  in  den  geest"  (Efeze 
II:  22);  en  wordt  aan  Timotheus  gezegd,  „hoe  hij  in  het  huis  Gods  moest 
verkeeren."  Zoo  is  dus  feitelijk  de  kerk  thans  antitypisch  wat  de  Burcht 
met    Sions  zalen  in  typischen  zin  was;  en  is  het  volkomen  juist,  dat  de 
poorten    van  het  Huis  Davids  met  de  poorten  der  kerk  van  Christus,  en 
dus   ook    de   sleutel    van  het  Huis  Davids  met  den  sleutel  van  het  Huis 
Gods   in    Christus'    kerk  wordt  vergeleken.  En  overmits  nu  de  kerk  van 
Christus   in    het    zichtbare  slechts  in  zooverre  waarachtig  kerk  is,  als  ze 
openbaring  is  van  het  Lichaam  van  Christus,  mag  de  „sleutel  der  kerk" 
in    geestelijken  zin  niets  minder  zijn  dan  de  sleutel  van  het  „Koninkrijk 
der  hemelen  door  den  Christus,  blijkens  Matth.  XVI:  19  aan  Petrus,  en  is, 
blijkens  Matth.  XVIII:  18,  de  daarmee  gelijkstaande  macht  om  te  ontbin- 
■^  den  en  te  binden  aan  alle  apostelen  in  handen  gegeven;  iets  waaruit  de 
schijnbare    tegenstrijdigheid  ontstaat,  dat  de  ééne  mensch  de  macht  ont- 
vangt, om  niet  maar  over  de  aanhoorigheid  tot  de  uitwendige  kerk,  maar 
over  het  ingaan  in  het  Koninkrijk  der  hemelen  van  den  anderen  mensch 
te    beslissen;    en  juist  daarom  kan  over  de  macht  der  sleutelen  niet  met 
vrucht  gesproken  worden,  alvorens  vaststa  wat  onder  het  Koninkrijk  dei- 
hemelen    te    verstaan   zij,  en,  na  een  kort  overzicht  van  de  geschiedenis 
dezer   quaestie,   de  samenhang  tusschen  de  kerk  in  het  zichtbare  en  dat 
Koninkrijk  der  hemelen  nader  zij  toegelicht. 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   IL  251 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


To''ii    raakte    liij    liuniie    oo^^lmi  aan.  zeggende:   U 
geschieile  naar  uw  geloof. 

(Matth.  0:  211.) 


Eerst  alzoo  een  kort  geschiedkundig  overzicht. 

In  den  loop  der  eeuwen  is  er  in  de  kerk  van  Christus  zeer  onderschei- 
denlijk over  de  „Macht  der  sleutelen"  gedacht;  ook  al  is  het  juiste  grond- y 
denkbeeld  nimmer  geheel  losgelaten. 

Dat  gronddenkbeeld  is  namelijk  de  tegenstelling  tusschen  de  kerk  en 
de  wereld,  het  rijk  van  God  en  het  rijk  van  Satan.  Deze  tegenstelling 
toch  ligt  in  het  begrip  zelf  van  „sleutelen,"  naar  de  uitlegging,  die  van 
dit  begrip  in  ons  eerste  hoofdstuk  gegeven  is.  De  sleutel  toch  onderstelt  een 
slot,  waarin  die  sleutel  past;  bij  dat  slot  denkt  men  vanzelf  aan  een  poort 
die  door  dat  slot  geopend  of  gesloten  wordt;  en  deze  poort  of  deur  maakt 
rechtstreeks  onderscheid  tusschen  hetgeen  binnen  en  buiten  die  deur  ligt. 
Zoo  treedt  dus  het  Koninkrijk  Gods  en  treedt  de  Kerk  van  Christus  voor 
ons  als  een  afgesloten  en  afgeperkt  terrein,  dat  ondersc/ieic?e>i  moet  worden 
van  het  terrein  der  wereld ;  en  dat  wel  zoo,  dat  beide  een  tegensteUing 
vormen;  een  tegenstelling  in  haar  diepsten  grond  daarin  wortelend,  dat  . 
buiten  de  poort  de  Overste  der  wereld  zijn  heerschappij  nog  oefent;  ter- 
wijl binnen  die  poort  de  heerschappij  van  Christus  schittert.  Juist  om 
die  tegenstelling  is  dus  de  overgang  uit  het  terrein  buiten  de  poort  naar 
het  terrein  binnen  de  poort  niet  vrij.  Alleen  hij  kan  dien  overgang  maken, 
voor  wie  de  poort  geopend  wordt;  en  dit  openen  der  poort  hangt  aan 
den  drager  van  het  ambt,  die  den  sleutel  van  deze  poort  in  zijn  macht 
heeft.  Feitelijk  is  alzoo  de  sleutelmacht  de  macht,  die  aan  menschen  ge-  •> 
geven  is,  om  voor  iemand,  die  nog  buiten  de  poort  staat,  die  poort  te 
openen  of  gesloten  te  houden.  Kon  de  uitoefening  van  deze  sleutelmacht 
nu  plaats  hebben  met  onfeilbare  zekerheid,  zoodat  er  nooit  iemand  werd 
binnengelaten;  dan  die  er  binnen  hoorde,  zoo  zou  er  van  een  weer  uitzet- 
ten buiten  de  poort  nooit  sprake  kunnen  zijn.  Juist  echter  omdat  dit 
wel  voorkomt,  is  het  noodzakelijk,  dat  de  sleutel  ook  dan  de  poort  opene, 
als  hij  die  er  niet  langer  binnen  hoort,  weer  uit  is  te  werpen,  d.  i.  als 
de  ban  op  hem  moet  toegepast.  In  algemeene  termen  lag  het  dus  voor 
de    hand,    dat    deze    sleutelmacht    aanvankelijk  gezocht  werd  in  den  vol- 


252  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK' IL 

wassenen  doop,  waardoor  men  in  de  kerk  inkwam,  en  in  den  Ban,  waar- 
door men  uit  de  kerk  wierd  uitgeworpen.  Dit  was,  zoolang  men  niet 
gedrongen  wierd,  tusschen  de  geestelyke  kerk  en  de  uitwendige  gestalte 
der  kerk  te  onderscheiden,  dan  ook  de  meest  algemeene  opvatting.  Men 
liet  aan  de  poorte  der  kerk  de  lieden  binnen  door  den  Doop,  en  men 
liet  aan  de  poorte  der  kerk  de  lieden  uit,  door  den  Ban;  en  beide 
malen  geschiedde  dit,  door  den  sleutel  te  gebruiken,  om  het  slot 
open  te  draaien,  en  alzoo  de  deur  toegang  of  uitgang  te  laten  ver- 
leenen.  .  • 

Al  spoedig  echter  mengde  zich  in  deze  eenvoudige  voorstelling  een 
eenigszins  afwijkende  gedachte,  en  drong  de  vraag  naar  de  vergeving  der 
zonden  op  deu  voorgrond.  Aanleiding  hiertoe  gaf  vanzelf  het  zeggen  van 
Jezus  tot  Petrus:  ,,U  geef  ik  de  sleutelen  van  het  Koninkrijk  der  heme- 
len, en  wat  gij  binden  zult  op  aarde,  zal  in  den  hemel  gebonden  zijn." 
Lag  het  nu  voor  de  hand,  om  dit  binden  te  doen  slaan  op  de  vergeving 
der  zonden,  dan  kon  het  wel  niet  anders,  of  ook  de  sleutelmacht  moest 
met  de  vergeving  der  zonden  in  rechtstreeksch  rapport  worden  gezet. 
Maar  bovendien  het  verloop  van  het  kerkelijk  leven  zelf  leidde  den  denkenden 
geest  dien  weg  op.  Zoodra  toch  het  aantal  leden  van  de  kerk  zich  aan- 
merkelijk uitbreide,  en  de  vervolging  niet  langer  in  even  sterke  mate  als 
aanvankelijk,  de  zuiverheid  der  kerk  waarborgde,  kon  het  enkele  feit,  dat 
men  door  de  poorte  de  kerk  was  binnengelaten,  de  onrust  van  het  ge- 
moed niet  meer  stillen.  Ook  al  was  men  in  de  kerk,  toch  bleef  nog  al- 
lerlei zonde  tusschen  God  en  de  ziel  scheiding  maken,  en  zoo  begon  men 
,  zich  er  van  bewust  te  worden,  dat  „in  de  kerk"  daarom  nog  niet  „in 
het  koninkrijk  der  hemelen"  was;  en  daar  het  de  ernstig  gestemde  zielen 
toch  om  dat  laatste  te  doen  was,  kw.T.i  men  al  spoedig  voor  de  vraag 
te  staan:  Hoe  kan  aan  mi,i,  nog  telkens  in  zonde  vallende  mensch,  de 
zekerheid  der  verzoening  en  daarmee  waarborg  van  mijn  aanhoorigheid 
tot  het  Koninkrijk  Gods  worden  gegeven?  En  nu  ontspon  zich  uit  deze 
behoefte  vanzelf  een  stelsel,  dat  er  toe  leidde,  om  de  Sleutelmacht  schier 
*"  uitsluitend  te  doen  strekken  tot  vergeving  of  niet  vergeving  van  zonden, 
teneinde  daardoor  binnen  of  buiten  het  Koninkrijk  Gods  te  sluiten.  Iets 
wat  te  eerder  kon,  omdat  oorspronkelijk  ook  bij  den  Doop  natuur- 
lijk de  „vergeving  der  zonden"  op  den  voorgrond  stond  en  alleen 
onvergeeflijke  zonden  aanleiding  gaven  tot  het  uitspreken  van  den 
Ban. 

Deze  macht  nu,  om  de  sleutelen  te  hanteeren,  was  door  Christus  oor- 
spronkelijk aan  de  Apostelen  gegeven;  eerst  aan  Petrus,  als  eerste  repre- 
sentant,   want    hij    had    in  aller  naam  gesproken;  en  daarna  aan  de  ge- 


ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   II.  253 


samc?2/i;"A"eapostelen.blijkensMatth.  XVIII:  18,  en  Joh.  XX:  28.  Zoolang  dus  de 
apostelen  op  aarde  verkeerden,  en  op  bijzondere  wijze  de  inspiratie  des  Heili-  -r 
gen  Geestes  genoten,  ontstond  er  over  de  vraag:  wie  de  Sleutelmacht  be- 
zat, geen  geschil.  Doch  anders  wierd  dit,  toen  de  apostelen  de  martelaars- 
kroon hadden  ontvangen.  Toen  toch  ontstond  de  vraag,  of  ook  nu  nog  de 
Sleutelmacht,  op  gelyke  w^ijze  als  de  apostelen  deze  hadden  bezeten,  aan 
iemand  toekwam;  en  zoo  ja,  waar  dan,  na  hun  verscheiden,  de  Sleutel- 
macht moest  worden  gezocht.  Hierop  nu  antwoordde  men  nog  in  de  da- 
gf-n  van  Tertullianus,  dat  de  gezamenlijke  kerk  onder  de  leiding  en  den  ■ 
voorgang  van  de  ambtsdragers,  deze  Sleutelmacht  had  uit  te  oefenen; 
maar  al  spoedig  verwilderde  de  kerk  dermate,  dat  ze  te  weinig  geestelij- 
ken indruk  maakte,  om  haar  zoo  teedere  en  heilige  macht  toe  te  vertrou- 
wen. Er  moest  dus  een  andere  uitweg  gezocht  en  dezen  vond  men  op 
tweeërlei  wijze.  Eenerzijds  door  met  de  Montanisten  het  geestelijk  deel  ;> 
der  kerk  los  te  wikkelen  uit  haar  wereldsch  omhulsel,  en  de  Sleutel- 
macht alleen  toe  te  kennen  aan  den  Heiligen  Geest,  gelijk  die  zich  uitte 
in  de  dieper  ingeleide  kinderen  Gods.  Maar  ook  anderzijds  door  deze  Sleu- 
telmacht aan  de  kerk  zelve  te  ontnemen,  en  ze  over  te  brengen  op  de 
hisschopjJen.  Men  stelde,  met  dit  laatste  doel,  de  bisschoppen  dan  voor  als  » 
de  opvolgers  van  de  apostelen,  en  als  de  van  Christus  bezielde  organen, 
waardoor  de  kerk  haar  levensfunctiën  verrichtte.  En  wel  is  al  zeer  spoe- 
dig daarna  de  oefening  der  Sleutelmacht  ook  op  de  gewone  dienaren 
overgebracht,  maar  deze  werden  dan  toch  altoos  beschouwd,  als  daartoe 
gemachtigd  en  gelast  door  den  bisschop. 

Toch  drong  zelfs  in  de  dagen  van  Cj'prianus  en  Augustinus  deze  oefe- 
ning der  Sleutelmacht  nog  volstrekt  niet  het  karakter,  dat  er  later  aan 
gegeven  is.  De  boetediscipline  toch,  waarin  deze  Sleutelmacht  voorname- 
lijk geoefend  wierd,  strekte  zich  aanvankelijk  niet  uit  tot  de  geloovigen,  > 
maar  alleen  tot  hen  die  zich  aanboden  voor  den  volwassenen-doop  en 
tot  de  penitenten.  Onder  penitenten  verstond  men  destijds  ledender  kerk 
die  door  verloochening  van  den  Christus  door  kettery  of  door  openbare 
zonde  de  gemeenschap  der  kerk  in  opspraak  en  gevaar  brachten ;  deswege 
gestraft  waren;  en  nu  met  berouv/  terug  wilden  keeren.  De  Sleutelmacht 
had  in  die  dagen  derhalve  nog  geen  betrekking  op  kleine  zonden,  die 
men  achtte  dat  maar  een  privaat  karakter  droegen,  en  nog  veel  minder 
op  de  zonden  der  gedachten,  daar  zelfs  door  Augustinus  alle  zonden  tegen 
het  .,Gij  zult  niet  begeeren,"  nog  uitdrukkelijk  werden  uitgesloten.  Eigen- 
lijk vielen  onder  de  Boetedisciplinie  alleen  de  misdaden  (crimina),  in  on- 
derscheiding   van    gewone   zonden    (peccata),    en    behalve    verloochening 


254  ZOND.  XXXI.    HOOFDSTUK   II. 


•^Viin    den    Heere   gold    als   zoodanig  aanvankelijk  slechts  moord  en  echt- 
breuk. 
Zoo    wierd    dan    de  macht  der  Sleutelen  almeer  van  (Je  gemeente  losge- 

y  maakt,  en  trad  de  geestelijkheid,  onder  de  leiding  van  den  bisschop,  als 
geestelijke  rechtbank  op,  om  over  ergerlijke  en  openbare  zonden  vonnis 
te  strijken.  Getuigen  werden  daarbij  gehoord,  een  onderzoek  ingesteld,  en 
bijaldien  de  aangeklaagde  schuldig  werd  bevonden,  het  vonnis  van  den 
Ban  over  hem  uitgesproken.  Doch  hiermee  eindigde  de  uitoefening  der 
Sleutelmacht  niet.  Immers  de  uitgeworpene  kon  berouw  hebben,  kon  ver- 
langen terug  te  keeren,  en  nu  was  het  nogmaals  de  geestelijkheid,  die 
optrad,  om  die  verlorene  den  weg  aan  te  wijzen,  dien  hij  te  bewandelen 
had,  om  den  vrede  met  de  kerk  en  zijn  God  te  herwinnen.  Wie  zich 
hiervoor  aanmeldde,  werd  dan  peiütent,  letterlijk  een  boetvaardige,  en  ont- 
ving nu  van  de  geestelijkheid  aanwijzing  van  wat  hij  te  doen  had,  om 
de  echtheid  zijner  boetvaardigheid  te  bewijzen.  l]n  had  hij  hieraan  voldaan, 
dan  werd  hij  met  handoplegging  en  een  kus  des  vredes  weder  openlijk 
in  de  gemeenschap  der  kerk  opgenomf-n.  Hierbij  hield  men  echter  nog 
steeds  vast  aan  de  overtuiging,  dat  alleen  God  de  zonden  vergeven  kon. 
De  m.  zonde  gevallen  geloovige  wierd  beschouwd  als  iemand,  die  zich  zelf 
een  wonde  had  toegebracht,  en  die  nu  van  den  bisschop  als  arts  de  aan- 
wijzing ontving  van  de  artsenij,  die  hij  moest  aanwenden,  om  deze  wonde 
te  heelen.  Zijn  wederopneming  in  de  kerk  was  dan  de  betuiging,  dat  hij 
deze  artsenij  had  aangewend,  en  dus  te  beschouwen  was  als  iemand, 
wiens  wonde  geheeld  was.  Slechts  in  zooverre  werkte  reeds  volgens 
Cyprianus  de  bisschop  hiertoe  zelf  mede,  als  de  bisschop  de  kerk  ver- 
tegenwoordigde, en  iemand  door  verzoening  met  den  bisschop  te  zoeken, 
toonen  moest  dat  het  hem  ernst  was  met  zijn  begeerte,  om  den  vrede 
met  God  te  erlangen,  die  immers  buiten  de  kerkelijke  gemeenschap  on- 
denkbaar was.  Wie  buiten  de  kerk  leefde  was  daardoor  op  zich  zelf  reeds 
"*  een  verlorene.  Door  weer  in  de  kerk  te  komen,  opende  hij  zich  de  moge- 
lijkheid van  weer  gered  te  worden.  Zelfs  het  denkbeeld,  alsof  de  uitspraak 
van  den  geestelijke  iemand  op  onfeilbare  wijze  de  zonde  vergaf,  was  toen 
nog  niet  opgekomen.  Of  iemand  werkelijk  met  God  verzoend  was,  kon 
eerst  in  het  laatste  oordeel  blijken,  en  daarom  ging  elke  wederopneming 
gepaard  met  een  opzettelijk  gebed  der  geestelijkheid  en  der  gemeente,  om 
den  teruggekeerde  aan  te  bevolen  aan  de  genade  Gods,  opdat  de  vergeving 
zijner  zonden  een  volstrekte  mocht  zijn.  Ja  zelfs  toen  Augustinus  optrad 
'  met  de  stelling,  dat  een  schuldige  aan  (/orxZsonrff?  niet  slechts  zich  verwond, 
maar  zich  gedood  had,  en  dus  weer  uit  dien  dood  moest  opgewekt,  wierd 
nog   altoos    de  eigenlijke  verlossende  kracht  niet  van  den  priester,  maar 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   II.  255 

van  God  afgeleid.  Wie  een  doodzonde  begaan  had  was  als  Lazarus.  God 
alleen  kon  hem  dus  opwekken.  Of  hij  door  God  opgewekt  is,  blijkt  uit  de  ' 
boetvaardigheid  waarmee  hij  tot  den  priester  komt,  en  deze  doet  nu  niets 
anders  dan  hem  de  windselen  der  doodskleederen  losmaken;  en  ook  dit 
niet  in  eigen  kracht,  maar  steunende  op  de  voorbede  der  gemeente.  En 
al  heeft  Leo  de  Groote  deze  voorbede  van  de  kerk  op  de  geestelijkheid 
overgedragen,  zoo  bleef  het  toch  ook  in  zijn  systeem  nog  altijd  een  smeeken 
der  geestelijkheid  dat  God  den  zondaar  vergeven  mocht,  en  werd  de  for-  ' 
mule :  „Ik  vergeef  u  de  zonde"  nog  als  kettersch  in  die  beter  dagen  ver- 
oordeeld. 

Hierbij  echter  kon  men  niet  blijven  staan.  Een  uitoefening  der  Sleutel- 
macht,   die    feitelijk    alleen    neerkwam    op    een    gunstige  gezindheid  der 
geestelijkheid,  gevolgd  door  haar  voorbede,  liet  het  eigenlijk  karakter  der 
Sleutelmacht   te   loor   gaan.   Vandaar  dat  de  kerk  behoefte  gevoelde,  om 
ook    een    rechtstreeJische   uitspraak   te  doen.     Ook  deze  uitspraak  echter"* 
betrof  aanvankelijk  nog  volstrekt  niet  de  vraag,  of  iemand  nu  al  dan  niet 
door   den    priester    van    zijn    zondeschuld  ontslagen  wierd;  maar  in  veel 
edeler  zin,  het  onderzoek  of  in  den  schuldige  de  werking  der  vergevende 
genade  Gods  te  constateeren  viel.  Men  stelde  den  priester  dan  voor  als  tegen- 
over  den    schuldige   optredend,  gelijk  de  priester  in  Israël  tegenover  den 
melaatsche.    De    priester   in  Israël  nu  genas  niet  iemands  melaatschheid,  -, 
maar  constateerde  alleen  of  God  hem  al  dan  niet  genezen  had.  Zelfs  Gre- 
gorius  de  Groote  hield  dan  ook  nog  vast  aan  de  stelling,  dat  de  uitspraak 
van  den  priester  dan  alleen  eeuwige  waardij  bezit,  zoo  ze  op  de  vrijspraak 
van  Gods  zijde  volgt.   Op  zich  zelf  gold  de  vrijspraak  van  den  priester  dus 
wel  voor  de  gemeenschap  met  de  kerk,    maar  niet  voor  de  gemeenschap 
met   het   Eeuwige    Wezen.    Feitelijk  echter  had  de  Sleutelmacht  nu  een 
dubbel  karakter  aangenomen.  Zij  was  eenerzij  ds  een  macht  aan  den  pries-    -» 
ter  verleend,  om  voor  den  schuldige  de  vergeving  op  bijzondere  wijze  af 
te   bidden;    maar  ook  ten  andere  een  macht,    om  te  constateeren,    of  deze 
bede  door  God  verhoord  was. 

Toch  zou  ook  op  deze  wijze  uit  de  Sleutelmacht  nooit  het  Sacrament 
van  de  Biecht  zijn  opgekomen,  als  de  uitbreiding  der  kerk  over  de  nog 
onbeschaafde  volkeren  van  Europa  er  niet  toe  geleid  had,  om  allengs  alle  y. 
leden  der  kerk  aan  de  uitoefening  van  deze  Sleutelmacht  te  onderwerpen. 
De  zedelyke  toestand  toch  van  de  kerk  stond  namelijk  in  deze  wilde 
streken  aanvankelijk  zoo  laag,  dat  het  niet  aanging  alleen  de  notoire 
zondaars  uit  te  werpen.  En  zoo  ontstond  de  drang,  om  elk  lid  der  kerk 
op  bepaalde  tijden  in  verhoor  te  nemen;    te  onderzoeken  of  hij  zich  ook 


256  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   II. 

op  eenigerlei  wijze  misgaan  had;  en  hem  niet  vrij  te  laten  eer  hij  voor 
alle  deze  zonden  vergeving  had  gevonden;  zelfs  voor  de  zonden  tegen  het 
„Gij  zult  niet  begeeren".  Iets  wat  dan  vanzelf  met  zich  bracht,  dat  thans 
een  inquisitoriaal  onderzoek  naar  de  gesteldheid  van  iedere  ziel  moest 
worden  ingesteld,  en  tevens  dat  de  openbare  bestraffing  en  verzoening 
uitzondering  werd,  en  meest  geheel  de  zaak  der  boete  tusschen  den  boete- 
ling en.  den  priester  in  het  verborgene  moest  worden  afgedaan.  Toch 
heerschte  ook  hierbij  aanvankelijk  nog  de  overtuiging,  zelf  bij  Petrus 
Lombardus  nog,  dat  een  priester  niets  anders  doet.  dan  uitspreken,  dat 
de  teekenen  van  ware  boetvaardigheid,  als  bewijs  dat  God  hem  vergeven 
heeft,   in    den   schuldige   aanwezig   zijn.    Slechts  komt  er  nu  allengs  het 

^  denkbeeld  bij  op,  dat  de  vrijgesprokene  nu  wel  vrij  is  van  zijn  eeuwigen 
doem,  maar  toch  nog  allerlei  werken  van  boete  te  volbrengen  heeft,  om 
zün  zonde  geheel  weg  te  krijgen;  en  zoo  ontstond  dan  de  theorie,  dat 
de  priester  hem  daarvoor  bepaalde  boetedoeningen  oplegde,  en  dat  hij 
alleen  door  deze  te  volbrengen,  waarlijk  verlost  was.  Ook  hierbij  bleef 
echter  het  oordeel  van  den  priester  nog  altoos  feilbaar,  zoodat  Petrus 
Lombardus  dan  ook  oordeelde:  Wat  de  priester  u  te  veel  oplegt,  komtu 
als  verdienste  bij  God  ten  goede,  en  wat  hij  u  te  weinig  oplegt,  moet  ge 
zelf  verhalen,  'tzij  op  aarde,  'Izij  in  het  vagevuur. 

Het  lag  intusschen  voor  de  hand,  dat  men  ook  hiermee  zijn  weg  nog 
niet  had  afgeloopen.  Er  moest  aan  den  priester  een  volstrekte  macht  in 
de  zake  der  zondevergeving  toekomen,  zou  metterdaad  de  priester  een 
macht   in    de    kerk  blijven.    Daarom  legde  Hugo  van  St.  Victor  er  reeds 

^  nadruk  op,  dat  men  wel  te  onderscheiden  heeft  tusschen  de  verharding  die 
de  zonde  werkt  én  hstSiY  eeuwige  schuld.  De  eerste  nu  kon,  naar  zijn  beweren, 
alleen  God  breken,  en  moet  dus  voorafgaan,  maar  de  vrijspraak  van  de 
eeuwige  straf  gaf  de  priester,  en  dat  in  onfeilbaren  zin.  Hij  was  dan  ook 
van  God  besteld.  In  hem  had  de  schuldige  Gods  orgaan  te  zien.  En  had 
God  hem  op  die  wijze  door  den  priester  de  eeH?/;i^esfr«/ kwijtgescholden, 
dan  had  hij  ook  geen  eeuwige  straf  meer  te  duchten,  omdat  hij  de  kwijt- 
schelding er  van  gezocht  had  ter  plaatse,  die  God  hiervoor  besteld  had. 
De  priester  verandert  dan  zijn  eeuwige  straf  in  een  tijdelijke  straf,  en  legt 
hem  uit  dien  hoofde  boete  op. 

Toch  vond  ook  dit  gevoelen  geen  algemeenen  ingang,  en  is  het  eerst 
Thomas  van  Aquino  die  ook  in  dezen  chaos  van  allerlei  meeningen  orde 

■  schiep,  door  dien  hij  eenerzijds  de  vergeving  van  zonde  weer  tot  God 
teruggebracht  en  toch  anderzijds  de  uitwerking  van  de  priesterlijke  daad 
absoluut  gemaakt  heeft.  Hij  gaat  daartoe  uit  van  de  stelling,  dat  alleen 
God  de  zonde  vergeeft  en  vrijspreekt  van  de  eeuwige  straf,  en  dit  doet  op 


ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   IL  257 

grond  van  de  innerlijke  verbrijzeling  der  ziel  en  buiten  den  priester  om. 
Maar  zal  nu  deze  verbrijzeling  de  ware  zijn,  zoo  moet  deze  er  den  boeteling  y 
toe  leiden,  om  ook  de  gemeenschap  met  de  kerk  uit  Zie/cZecfran^r  te  zoeken ; 
en  dus  zich  ook  te  onderwerpen  aan  de  Sleutelmacht  die  God  daarin  als 
een  sacramenteele  genade  heeft  verordend.  Stel,  de  boeteling  stierf,  eer 
hij  dit  voornemen  uit  kon  voeren,  zoo  heeft  hij  toch  (ex  voto)  de  volle 
vergeving;  maar  leeft  hij.  en  kan  hij,  dan  moet  hij  de  oprechtheid  van 
z:in  verbrijzeling  betoonen,  door  dezen  zoen  met  de  kerk  en  den  zegen 
van  haar  sacramenteele  genade  te  zoeken.  Komt  nu  zulk  een  waarachtig 
verbrijzelde  tot  den  priester,  dan  ontvangt  hij  een  rijkere  genade;  en  komt 
hij  tot  de  biecht  zonder  nog  ten  volle  verbrijzeld  te  zijn,  zoo  heeft  de 
priesterlijke  macht  de  uitwerking,  dat  deze  verbrijzeling  in  hem  volkomen  ^ 
wordt.  Dit  bewerkt  de  priester  door  den  sacraraenteelen  sleutel,  (clavis 
ordinis)  die  te  weeg  brengt,  dat  de  genade,  die  uit  Christus  naar  het  hart 
der  geloovigen  toevloeit,  en  die  door  zijne  zonde  gestuit  was,  nu  weer 
vrijen  loop  erlange,  tenzij  hij  zelf  door  moedwillig  ongeloof  er  een  beletsel  , 
aan  in  den  weg  stelle.  Juist  omgekeerd  als  Hugo  van  St.-Victor  leert  hij 
dus,  dat  God  de  eeuwige  straf  vergeeft,  op  grond  van  een  verbrijzeling, 
die  in  den  geloovige  plaats  heeft,  en  die  door  de  Biecht  slechts  bevorderd 
en  voltooid  wordt.  Daarentegen  de  tijdelijke  straf  heft  de  priester  op  door  ^ 
de  absolutie,  en  ook  dat  nog  alleen  onder  beding,  dater  werken  van  boet- 
vaardigheid volgen,  als  bewijs  van  oprechtheid  in  den  boeteling.  Hierbij 
treedt  dan  de  clavis  jurisdictionis  of  de  sleutel  der  kerkelijke  rechtspraak 
in  werking,  die  evenzoo  de  macht  bezit,  om  opgelegde  boetestrafFen  door 
aflaten  kwijt  te  schelden,  en  op  dien  grond  ook  om  de  straffen  in  het 
vagevuur  te  temperen.  De  formule  bij  de  Biecht  wordt  voor  Thomas  op 
dien  grond:  „IA'  vergeef  u;"  maar  hij  legt  die  zoo  uit,  dat  deze  woorden  '^ 
zeggen  willen :  „Ik  deel  u  de  sacramenteele  genade  der  vergeving  mede." 

Geheel  in  overeenstemming  hiermede  nu  spreekt  ook  het  Concilie  van 
Trente  uit,  dat  de  Biecht  een  Sacrament  is  voor  de  gedoopten,  in  gelijken  > 
zin  als  de  Doop  voor  de  nog  van  verre  staanden ;  dat  de  eigenlijke  kracht 
van  dit  Sacrament  ligt  in  de  woorden  van  den  priester:  .,Ik  vergeef  u," 
en  dat  hier  wel  gebeden  bij  kunnen  komen,  maar  dat  deze  niet  tot  het 
Sacrament  behooren;  dat  dit  Sacrament  drie  dingen  vereischt,  t.  w.  de 
verbrijzeling,  de  belijdenis  van  zonden,  en  de  genoegdoening ;  en  dat  het 
effect  van  dit  Sacrament  is  de  verzoening  met  God.  De  absolutie,  die  aan 
hem  die  verbrijzeld  is  en  zijn  zonde  belijdt,  op  sacramenteele  wijze  ten 
deel  valt,  kan  juist  om  haar  sacramenteel  karakter  alleen  door  den  pries- 
ter geschonken  worden;  en  het  is  in  verband  hiermede  alleen  de  priester 


E    VOTO    DORDR.    III. 


'7 


258  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   III. 

die  het  recht  heeft,  om  den  boeteling  de  vereischte  satisfactie  op  te  leg- 
gen. Het  Concilie  veroordeelt  daarom  de  meening,  alsof  er  zondevergeving 
zonder  de  bijkomende  Satisfactie  zou  kunnen  bestaan.  Dit  kan  wel  in  den 
'  Doop,  maar  niet  in  de  Biecht,  omdat  de  zonde  van  den  eens  gedoopte 
(en  alleen  de  zoodanigen  komen  in  de  Biecht)  zooveel  ernstiger  karakter 
draagt.  Naar  de  geaardheid  der  misdaden  dus,  en  lettende  op  het  karakter 
van  den  boeteling,  moeten  de  priesters  aan  de  boetelingen  bepaalde  werken 
van  penitentie  opleggen  ;  waar  dan  bijkomt  dat  God  de  Heere  ook  soms 
in  de  tegenspoeden  des  levens  ons  straffen  oplegt,  die  een  voldoenend 
karakter  dragen.  En  wat  nu  de  hoofdvraag  betreft,  of  de  vergeving  der 
zonden  van  God  komt,  of  van  den  priester,  zoo  leert  het  Concilie  van 
Trente,  dat  soms  de  innerlijke  verbrijzeling,  ook  zonder  de  Biecht,  reeds 
volkomen  is;  en  in  dat  geval  de  verzoening  met  God  ten  gevolge  heeft, 
indien  slechts  in  den  boeteling  den  wensch  leeft,  om  deze  verzoening 
door  het  Sacrament  te  bezegelen,  en  hij  dit  ook  doe,  zoo  hij  kan.  Dat 
echter  bijna  altoos  deze  verbrijzeling  onvolkomen  is,  en  slechts  in  een 
droefheid  over  de  zonde  bestaat;  en  dat  deze  wel  een  gave  Gods  is,  en  de 
weg  tot  de  ware  verbrijzeling  bereidt,  maar  op  zichzelf  geen  verzoening 
met  God  tot  stand  brengt.  Daarom  moet  dus  bij  zulk  een  eerst  door  het 
Sacrament  van  de  biecht  de  ware  verbrijzeling  tot  stand  komen,  en  hem 
geschikt  maken,  om  de  vergeving  der  zonden  te  ontvangen. 

En  al  is  nu  eerst  door  het  Concilie  van  Trente  in  haar  XlVe  sessie 
deze  leer  aangaande  het  Sacrament  van  de  Biecht  geijkt,  toch  had  de 
invloed  van  Thomas  in  de  14e  en  15e  eeuw  reeds  sterk  genoeg  doorge- 
werkt, om  deze  denkbeelden  in  de  kerk  algemeen  te  doen  worden,  zoodat 
de  Hervormers  in  hun  dagen  de  beschouwing  over  de  Sleutelmacht  met- 
terdaad reeds  zoo  vonden,  als  ze,  mede  tengevolge  van  hun  optreden,  door 
de  officieele  Hiërarchie  op  het  Concilie  te  Trente  bezegeld  is. 


DERDE  HOOFDSTUK. 


Dat   de  Zoon  des  menschen  macht  heeft  op  aarde 
de  zonde  te  vergeven. 

Matth.  9 :  6. 


Ook    te  Trente  hield  dus  de  Roomsche  Hiërarchie  nog  in  het  afgetrok- 


ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   III.  259 

kene,  vast  aan  het  beginsel,  dat  alleen  God  de  zonde  kan  vergeven,  maar 
ze  onderstelde,  dat  God  deze  macht  bij  wijze  van  delegatie,  ten  deele  uit- 
oefende door  den  priester.  Toen  Christus  op  aarde  was,  vergaf  hij  de  zon- 
de, en  wel  als  Zoon  der  menschen.  Hy  sprak  toch  tot  den  geraakte  te 
Capernaüm :  „Zoon,  wees  welgemoed,  uw  zonden  zijn  u  vergeven";  en 
toen  dit  op  enkele  schriftgeleerden  den  indruk  maakte  van  een  godslas- 
terlijk zeggen,  hernam  Jezus:  „Opdat  gij  weten  moogt,  dat  de  Zoon  des 
menschen  macht  heeft  op  aarde  de  zonden  te  vergeven,  zeg  ik  nu  tot 
den  geraakte :  Neem  uw  beddeke  op  en  wandel."  Hier  nu  aan  vastknoo- 
pende,  redeneert  de  Koomsche  Hiërarchie  aldus :  Toentertijd  heeft  God 
de  macht  om  op  aarde  de  zonde  te  vergeven  op  den  Christus  als  Zoon 
des  menschen  gelegd ;  deze  Zoon  des  menschen  nu  heeft  op  zijn  beurt 
gelijke  macht  aan  Petrus  en  de  overige  apostelen  gegeven  ;  en  overmits 
thans  de  bisschoppen  de  kerk  representeeren,  en  deze  wederom  den  Chris- 
tus representeert,  kunnen  ook  nu  de  bisschoppen  gelijke  macht  oefenen, 
en  deze  macht  op  hun  beurt  delegeeren  aan  de  priesters  in  de  plaatse- 
lijke kerken.  De  priester  staat  dus  metterdaad  tusschen  den  boeteling  en 
zijn  God  in,  niet  om  de  genade  voor  hem  af  te  bidden,  maar  om  hem, 
krachtens  de  qualiflcatie,  die  hij  door  het  Sacrament  van  de  Ordening  en 
Priesterwijding  ontving,  op  sacramenteele  wijze  die  genade  van  de  Biecht 
mede  te  deelen ;  en  voorts  treedt  de  priester  nogmaals  als  vertegenwoor- 
diger Gods  voor  den  boeteling,  waar  hij  hem  rechterlijk  beoordeelt  en  de 
mate  der  werken  van  satisfactie  voor  hem  bepaalt.  De  gemeente  is  er 
dus  geheel  buiten  geraakt.  Het  is  een  geheimzinnige  acte  tusschen  twee 
menschen  op  aarde  geworden,  waarvan  de  ééne  als  geloovige,  ja,  maar 
als  boeteling  verschijnt,  en  waar  de  tweede  door  God  met  macht  bekleed 
is,  om  dien  boeteling  de  genade  der  vergeving  mede  te  deelen  en  als 
rechter  zijn  boete  te  bepalen.  De  formule  :  Ego  te  absolvo,  d.  w.  z.  :  Ik, 
priester,  scheld  u  kwijt,  die  eerst  later  opkwam,  en  de  oudtijds  consta- 
teerende  formule  verving,  is  dan  ook  reeds  op  zich  zelf  het  afdoend  be- 
wijs, dat  de  priester  zeer  bepaaldelijk  in  datzelfde  karakter  tegenover  den 
boeteling  beweert  te  staan,  waarin  Jezus  tegenover  den  geraakte  van  Ca- 
pernaüm stond.  En  al  geven  we  dus  toe,  wat  ons  vorig  hoofdstuk  breed 
uiteenzette,  dat  in  de  theorie  nog  zeker  ideaal  standpunt  blijft  ingenomen  ;  , 
wat  het  sterkst  bij  het  ex  voto  blijkt,  zoo  kan  toch  evenmin  ontkend, 
dat  de  Roomsche  Hiërarchie  zelve  verantwoordelijk  is  voor  den  geheel 
anderen  indruk,  die  de  Biecht  practisch  op  de  leeken  maakt.  Voor  dien 
indruk  toch  is  de  formule :  Ege  te  absolvo,  „Ik,  priester,  vergeef  u,"  het 
alles  beslissende ;  en  de  uitkomst  heeft  dan  ook  geleerd,  dat  in  de  platte 
practyk   heel   het   werk    der   Biecht  er    op  neerkomt,  dat  de  leek  waant 


260  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   III. 

ZOO    hij    maar  .tot   den  priester  gaat,  en  van  dezen  het  absolvo  heeft,  en 
^  zijn  boete  waarneemt,  voorts  met  den  heiligen  God  ternauwernood  reke- 
ning te  hebben.  Een  practijk  waarvan  het  booze  gevolg  dan  ook  was,  dat 
de  religie,  die  zijn  moet  een  gemeenschapsoefening  van  de  ziel  met  haar 
God,  grootendeels  ontaardde  in  een  religie,  die  geen  andere  gemeenschap 
schonk    dan    met  de  kerk,  en  wel  met  die  kerk,  gerepresenteerd  in  haar 
priester.  Zonder  das  nog  te  gewagen  van  het  misbruik,  waartoe  de  Biecht 
^  menig   priester   verleid   heeft,    en  van  het  schandelijk  verloop  der  boete- 
doening in  den  aflaat  en  den  daaruit  geboren  aflaathandel,  dient  erkent, 
dat  de  Biecht  zelve,  gelijk  ze,  ook  zonder  misbruik,  door  Rome  ingevoerd 
^  is,    gemeenschapsoefening    met   de   kerk   voor   gemeenschapsoefening  met 
God   in    de    plaats    stelt,   en    daardoor   het   wezen    zelf  der  ware  religie 
aantast. 

Het  kon  dus  ook  niet  anders,  of  de  Hervorming  moest  van  meet  af 
met  name  tegen  de  Roomsche  Biecht-practijk  positie  nemen  en  zoo  zien 
we  dan  ook  bij  Luther  aanstonds  een  poging  gewaagd,  om  de  Sleutelmacht 
op  andere  wijze  te  verklaren  ;  doch  zoo,  dat  de  Biecht  als  zoodanig  ook 
in  zijn  kerk  in  stand  bleef.  Zijn  uitgangspunt  hierbij  is,  dat  alleen  God 
bindt  en  losmaakt,  en  dus  ook  alleen  God  vergeeft.  Was  er  dus  geen 
„Woord  van  God"  op  aarde  zoo  zou  God  dit  alles  slechts  rechtstreeks 
door  zijn  Heiligen  Geest  in  de  ziel  kunnen  doen.  Maar  nu,  er  is  een 
Woord  Gods  op  aarde.  Dit  Woord  wordt  gepredikt,  en  zoo  staat  het  voor 
hem  vast,  dat  de  eigenlijke  Sleutelmacht  wordt  uitgeoefend  door  de  pre- 

'  diking  van  de  Wet  en  het  Evangelie.  In  de  Wet  bindt  God  een  iegelijks 
zonde,  en  in  het  Evangelie  vergeeft  Hij  de  zonde  aan  den  boetvaardige. 
Zoo  dikwijls  dus  de  Dienaar  des  Woords,  in  opdracht  des  Heeren,  de  Wet 
en  het  Evangelie  bedient,  komt  daardoor  in  Gods  naam  tot  de  schare  de 
verzekering,  dat  de  zonde  van  een  onboetvaardige  en  ongeloovige  gehou- 
den en  gebonden  is,  en  daarentegen  de  zonde  van  den  geloovige  en  boet- 

,  vaardige  vergeven.  Doch  hiermee  is  de  zaak  niet  uit.  De  kerk  heeft  ook 
acht  te  slaan  op  haar  enkele  leden,  en  merkt  ze  nu,  dat  onder  die  leden 
openbare  ergernissen  plaats  grijpen,  zoo  heeft  ze  dit  uit  te  spreken,  en 
door  den  Ban  den  schuldige  buiten  de  gemeenschap  der  geloovigen  te 
sluiten,  ten  einde  hem  op  die  wijs,  door  het  gemis  van  de  liefde  Christi, 
uit  te  drijven  tot  boete  en  berouw ;  om,  is  het  hiertoe  gekomen,  hem 
weer  met  vreugde  in  de  gemeenschap  der  kerk,  en  alzoo  in  de  gemeen- 
schap met  Christus,  op  te  nemen. 
Ware  nu  Luther  hierbij  blijven  staan,  zoo  ware  veel  misverstand  afge- 

"^  sneden ;  doch  gelijk  het  Luther  op  alle  punten  moeilijk  viel,  tot  een  door 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    III.  261 

tastende  refoniiatie  te  komen,  zoo  verging  het  hem  ook  op  het  punt 
van  de  Biecht.  Luther  had  zelf  in  zijn  jonge  jaren  de  Biecht  gezocht  als 
middel,  om  rust  voor  zijn  consciëntie  te  vinden,  en  meermalen,  al  bleek 
het  ook  niet  afdoende,  toch  zeker  solaes  bij  deze  Biecht  gevonden.  Hij 
kon  daarom  in  zijn  reformatorisch  optreden  de  Biecht  niet  zoo  gemak- 
kelijk ter  zijde  schuiven.  Ze  bleef  voor  hem  iets  wezenlijks  ;  en  wel  iets 
waaraan  voor  zijn  besef  iets  sacramenteels  hing.  Vandaar  dat  in  de  Lu- 
thersche  kerken  de  Biecht  altoos  nog  een  halfslachtige  plaats  inneemt,  ook 
al  is  de  Luthersche  kerk  thans  bijna  geheel  aan  wat  Luther  er  mee  be- 
doelde, ontzonken.  Luthers  bedoeling  toch  was,  dat  de  vergeving  der  zon- 
den, die  door  den  Dienst  des  Woords  tot  allen  kwam,  ook  nog  persoon- 
lijk tot  den  enkele  moest  gebracht,  en  dat  wie  deze  persoonlijke  vergeving 
zocht,  ze  ontving  en  ze  met  geloof  aannam,  op  dat  oogenblik  ook  metter- 
daad de  vergeving  van  Gods  zijde  had.  Hij  bleef  er  dus  aan  hechten,  dat 
voor  het  oor  van  den  zondaar  het  woovd -.Uw  zonden  zijn  u  vergeve,  zou 
worden  uitgesproken,  als  een  klank,  een  woord,  een  betuiging,  die  van 
Godswege  tot  hem  kwam.  Maar  meer  bedoelde  Luther  dan  ook  niet.  Het 
was  er  hem  niet  om  te  doen,  dat  de  zondaar  inquisitoriaal  ondervraagt 
zou  worden,  of  hij  deze  of  die  zonde  ook  begaan  had.  Hij  stond  er  zelfs 
niet  op,  dat  de  biechteling  zijn  zonden  één  voor  één  belijden  zou.  Het 
eenige  wat  geëischt  werd,  was,  dat  hij  behoefte  gevoelde  aan  vergeving 
van  Godswege,  en  nu  niet  rusten  kon,  eer  hij  dien  zaligen  klank  :  Uiv 
zonden  zijn  u  vergeven,  zich  had  hooren  toespreken.  Zoo  was  het  dan  ook 
voor  Luther  onverschillig  of  een  geestelijke  die  woorden  uitsprak,  ofwel 
een  leek.  Biechten,  zoo  leerde  Luther,  kan  men  bij  ieder  mensch,  en  dat 
die  mensch  in  den  regel  een  priester  is,  is  geheel  bijkomstig.  Al  wat  ver- 
eischt  wordt  is,  dat  de  zondaar  verlangt  dat  hij  aldus  worde  toegespro- 
ken, en  dat  er  een  ander  zij,  die  hem  die  woorden  :  „Uw  zonden  zijn  u 
vergeven",  toespreken  wil.  En  het  effect  wordt  dan  gewerkt  niet  door  zijn 
boete  of  berouw,  dat  op  zichzelf  een  Ezaus-  of  Judas-berouw  kan  zijn, 
maar  alleen  door  het  geloof.  Hij  moet  gelooven  dat  God  een  God  is  die 
de  zonden  vergeeft,  en  door  het  geloof  moet  hij  dit  ook  toepassen  op 
zichzelf;  en  opdat  hij  het  op  zichzelf  toepasse,  moet  het  hem  persoonlijk 
in  naam  des  Heeren  worden  aangezegd.  Toch  vatte  men  dit  ook  weer 
niet  zóó  op,  alsof  dit  geloof  de  vergeving  werken  zou,  want  Luther  wil 
de  vergeving  uitsluitend  uit  de  betuiging  van  God  in  zijn  Woord  afleiden. 
Maar  komt  iemand  zonder  geloof  tot  de  Biecht,  dan  is  het  wel  waar,  dat 
God  hem  op  dat  oogenblik  toch  zijn  zonden  vergeeft,  maar  door  de  ont- 
stentenis van  het  geloof  in  zijn  hart,  werpt  dit  voor  hem  geen  vrucht 
af,    en  is  zijn  ongeloof  zelf  de  grond  van  zijn  oordeel.  Het  lag  echter  in 


262  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   III. 

den  aard  der  zaak,  dat  een  zoo  weinig  doordacht  stelsel  op  den  duur 
geen  stand  kon  houden.  Daar  men  biechten  kon  zoowel  bij  leeken  als  bij 

"  geestelijken,  deed  men  het  al  minder  bij  de  geestelijken.  Bij  de  geestelijken 
zalven  verliep  het  alras  meer  in  een  persoonlijk  gesprek  over  iemands 
zielstoestand.  En  zoo  kon  het  niet  anders,  of  geheel  deze  ongeregelde 
Biecht  moest  al  meer  haar  eigenaardig  karakter  verliezen,  en  allengs  ver- 
loopen  in  gewone  „Seelsorge".  Dit  nu  zou  op  zich  zelf  minder  zijn  ge- 
weest,  maar   het   ongeluk    wilde    nu,  dat  de  Sleutelmacht  of  de  oefening 

,  der  discipUne,  die  zich  aan  deze  abnormale  Biecht  was  blijven  hechten, 
ook  zelve  met  deze  Biecht  almeer  verdween.  Want  wel  had  Luther,  gelijk 
we  zagen,  ook  in  beginsel  de  kerkelijke  rechtspraak  over  openbare  erger- 
nissen toegegeven  en  in  zijn  stelsel  opgenomen,  maar  feitelijk  kwam  hier 
weinig  of  niets  van,  en  het  droeve  resultaat  was,  dat  met  deze  zonder- 
'  linge  halfslachtige  Biecht  allengs  ook  geheel  de  oefening  der  kerkelijke 
tucht  bij  de  Luthersche  kerk  teloor  ging. 

Ook  op  dit  punt  dient  dan  ook  volmondig  erkend,  dat  de  Calvinistische 
Keformatoren  dieper  doortasten  en  vaster  grondslagen  legden  dan  de 
Luthersche.  Ten  deele  was  dit  reeds  bij  Zwingli  het  geval,  maar  bij 
Zwiugli  wierd  toch  ook  de  Sleutelmacht  te  uitwendig  opgevat  en  door 
vermenging  van  Kerk  en  Staat  bedorven.  Het  eigenlijk  element  van  de 
„vergeving  der  zonden"  kwam  daardoor  bij  Zwingli  volstrekt  niet  tot  zijn 
''  recht,  en  wel  voerde  hij  strenge  kerkelijke  tucht  in,  maar  zonder  die  zuiver 
kerkelijk  te  houden.  Hierbij  echter  behoeven  we  ons  niet  op  te  houden. 
"Wie  in  de  diepte  van  het  Gereformeerde  leven  wil  doordringen,  moet 
nooit  bij  Zwingli  wezen,  maar  moet  altoos  te  recht  komen  bij  Calvijn. 
Calvijn  nu  heeft  den  moed  gehad,  alle  vergeving  van  zonden  door  m.en- 
schen  in  elk  concreet  geval  en  bij  eiken  bepaalden  persoon,  daarom  voor 
onmogelijk  te  verklaren,  omdat  de  mensch  het  harte  niet  kent,  en  dus 
nooit  in  staat  is,  om  in  volstrekten  zin  over  iemands  zonde  te  oordeelen; 
en  evenmin  om  in  volstrekten  zin  te  oordeelen  over  de  oprechtheid  van 
zijn  geloof  en  zijn  berouw.  Christus  de  Zoon  des  menschen,  kon  dit  doen, 
omdat  hij  het  hart  kende.  Wij  niet.  En  dat  niet,  omdat  het  ons  onge- 
oorloofd zou  zijn,  tot  iemand  te  zeggen  :  Uw  zonden  zijn  u  vergeven,  in- 
dien wij  zijn  zonden  geheel  doorzagen  en  de  oprechtheid  van  zijn  geloof 
volkomen  kenden  ;  maar  omdat  juist  aan  die  beide  onmisbare  voorwaarden 
nooit  kan  worden  voldaan.  Wij  kennen  noch  iemands  zonden  noch  de  ge- 
aardheid van  zijn  geloof  en  boetvaardigheid.  Iemands  innerlijk  leven  is 
voor  ons  een  gesloten  boek.  Over  de  verborgen  dingen  des  harten  kunnen 
wij    niet   oordeelen.    En    hieruit  volgt  dus,  dat  we  of  iemands  vergeving 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    III.  263 


moeten   toespreken,    op    gevaar  af,  dat  hij  nog  verborgen  zonden  bedekt, 
öf  dat  zijn  boetvaardigheid  een  Ezaus-beroiuv  zij.    Dit  nu  mag  niet,  wijl 
het  tegen  Gods  Woord  indruisclit.  En  zoo  blijft  er  dus  Diets  anders  over, 
dan    om    zeer  zeker  de  vergeving  der  zonden  te  verkondigen,  maar  voor-  - 
waardelijk,  onder  beding  van  boete  en  geloof. 

Dit  nu  maakt,  dac  de  kerk,  waar  ze  deze  Sleutelmacht  uitoefent,  zeer 
zeker  elk  lid  der  kerk  persoonlijk  en  afzonderlijk  zou  kunnen  behande- 
len; en  tot  een  iegelijk  apart  zou  kunnen  zeggen:  „Alzoo  is  Gods  vurige 
wet.  Leer  daarin  als  in  een  spiegel  uw  eigen  zonden  kennen.  En  indien 
ge  nu  deze  uw  zonden  verfoeit,  en  oprechtelijk  in  geloof  en  boete  u  tot 
God  keert,  dan  verkondig  ik  u  in  zijn  naam,  dat  ge  vergeving  van  uw 
zonden  hebt."  Maar  waartoe  zou  dit  dienen?  Voor  zulk  een  afzonderlijke 
behandeling  van  de  enkelen  kan  alleen  reden  bestaan,  bijaldien  eenieder 
zijn  zonden  één  voor  één  moet  belijden.  Maar  dit  wil  Calvijn  juist  niet, 
omdat  het  niets  baat,  of  de  boeteling  al  tien  zonden  belijdt,  zoo  hij  nog  > 
tien  andere  zonden,  of  niet  merkt,  öf  opzettelijk  verbergt.  Uit  dien  hoofde 
is  hij  tegen  alle  opsomming  van  enkele  zonden,  en  acht  dat  de  kerk 
veeleer  geroepen  is,  ontdekkend  te  werken,  zoodat  de  onderscheidene  , 
personen  hun  zonden  veel  dieper  leeren  inzien,  dan  ze  aanvankelijk  deden. 
Feitelijk  komt  dus  alles  hier  op  neer,  dat  de  kerk  allen  leden,  die  tot  haar 
behooren,  den  schat  des  Heeren  aanzegge  en  ze  zelven  tot  inzicht  van 
hun  zonde  brenge ;  om  daarna  hun  aan  te  zeggen  in  den  Naam  des 
Heeren,  dat  alle  hun  zonden  vergeven  zijn,  en  dat  deze  vergeving  door 
hen  kan  gesmaakt  worden,  bijaldien  ze  oprechtelijk  deze  gewisse  belofte 
Gods  gelooven.  Daar  nu  echter  deze  tweeledige  boodschap  voor  allen  geheel 
dezelfde  is,  zoo  is  er  geen  reden  denkbaar,  om  ze  aan  een  iegelijk  afzonderlijk 
te  brengen,  maar  werkt  het  veel  krachtiger  en  beter,  indien  de  kerk  telkens 
al  hare  leden  saamroept,  om  hun  al  te  saam  in  den  Naam  des  Heeren 
aan  te  zeggen,  dat  alzoo  hun  zonden  staan,  en  dat  alle  deze  zonden  hun 
vergeven  zijn,  indien  het  geloof  en  de  boetvaardigheid  in  hun  hart  van 
de  echte  soort  is. 

Aldus  brengt  dan  Calvijn  de  oefening  van  de  Sleutelmacht  uit  de  Biecht- 
kapel  naar  den  Dienst  des  Woords  over,  en  legt  daarbij  al  den  nadruk  op 
het  voorwaardelijk  karakter  van  de  uitspraak  der  kerk.  Of  die  onderstelde  "* 
voorwaarde  aanwezig  is,  weet  de  kerk  niet,  maar  moet  de  boeteling  zelf 
beslissen.  Hartenkenster  is  de  kerk  nooit.  En  zoo  gevoelt  men  dan  tevens 
hoe  door  deze  opvatting  van  den  Dienst  des  Woords  de  prediking  van 
Wet  en  Evangelie,  telkenmale  dat  ze  plaats  grijpt,  een  innerlijke  nood- 
zakelijkheid bezit;  niet  maar  onderwijs  en  leering,  maar  een  spreken  in 
den   Naam  des    Heeren   is;    en    hoe  het  hoofddoel  van  den  Dienst  moet 


264  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   IIL 

zijn  en  blijven,  de  geheele  gemeente  in  een  toestand  te  houden,  dat  ze 
haar  zonde  wel  waarlijk  in  steeds  dieper  diepte  betreurt,  maar  ook  steeds 
vollediger  en  inniger  gelooft,  dat  alle  deze  hare  zonden  vergeven  zijn. 

Toch  liet  Calvijn  het  hier  niet  bij.  In  de  Sleutelmacht,  zoo  oordeelde 
hij,  school  nog  meer,  en  lag  ook  de  bevoegdheid  door  God  aan  zijn  kerk 
gegeven,    om   hetgeen  wel  openbaar  was,  te  oordeelen;  en  zoo  kwam  hij 

,.  van  zijn  standpunt  tot  do  kerkelijke  Tucht,  die  rechtstreeks  met  zijn 
theorie  over  den  Dienst  des  Woords  saamhing.  Gold  toch  in  den  Dienst 
des  Woords  het  voorwaardelijke  bij  elke  betuiging  dat  onze  zonden  ver- 
geven zijn,  zoo  kon  daarom  niet  ontkend,  dat  in  sommige  gevallen  dit 
voorwaardelijke  niet  meer  zoo  geheel  doorging,  overmits  vaak  geen  kennis 
van    het    hart    noodig  was,   om  van  grove  zondeschuld  overtuigd  te  zijn. 

^Vandaar  zijn  onderscheiding  tusschen  private  en  publieke  zonden,  d.  w.  z. 
zonden  van  zoo  tastbaren  aard,  dat  geheel  de  gemeente  er  van  wist  en 
geheel  de  gemeente  ergerden.  Dus  geen  inquisitoriaal  onderzoek,  of  er  ook 
zonde  school  in  het  hart,  en  evenmin  een  indringen  in  iemands  particu- 
lier leven,  om  eenige  zonde  op  het  spoor  te  komen;  maar  eenvoudig  een 
constateeren  van  de  tastbare  zonde,  waar  die  van  meer  algemeene  no- 
toiriteit  was.  Dan  toch  kon  de  kerk  er  zich  niet  van  afmaken,  door  te 
zeggen,  dat  ze  het  hart  niet  kende.  Hier  was  een  zonde,  die  klaarblijkelijk 
en  grijpbaar  was,  en  die  de  kerk  dus  niet  kon  ignoreeren.  Welnu,  met 
het  oog  op  zulke  zonden  nam  dan  de  Sleutelmacht  een  ander  karakter 
aan,  omdat  die  zonden  een  ander  karakter  droegen.  Dan  moest  de  kerk 
oordeelen,  opdat  of  het  valsch  gerucht  weerlegd  wierd,  of,  zoo  het  waar 
bleek,  de  gemeenschap  van  de  kerk  met  zulk  een  publiek  zondaar  v/ierde 
verbroken.  Iemand,  die  alzoo  leefde,  en  onberouwelijk  in  de  zonde  voort- 
ging,   mocht   niet   in  den  waan  worden  gelaten,  dat  hij  deel  had  aan  de 

y  verzoening,  en  de  gemeente  mocht  door  het  gezelschap  van  zulk  een 
openbaar  zondaar  niet  verzwakt  in  haar  heiligen  zin.  Daarom  volgde  dan 
voor  zulk  een  öf  een  gedeeltelijke,  of  een  algeheele  verbreking  van  de 
gemeenschap  met  de  kerk,  door  wering  van  het  heilig  Avondmaal  of  door 
bannelijke  uitsluiting.  Dit  was  dan  het  hinden  van  de  zonde;  maar  een 
binden  waarop  een  ontbinden  volgde,  zoodra,  op  de  bede  en  het  vermaan 
der  gemeente,  het  waarachtig  berouw  in  den  verstokte  was  opgewekt,  en 
hij  in  het  midden  van  Gods  volk  Gode  de  eere  kwam  geven  en  zijn  zonden 
beleed.  Dan  toch  verklaarde  de  kerk  op  grond  van  dit  eveneens  openbare 
en  sterk  sprekende  berouw,  dat  de  breuke  was  weggenomen,  en  zijn  zonden 
hem  vergeven  waren.  En  hierbij  gold  dan  als  regel,  dat  zulk  een  binden 
of   ontbinden  niet  mocht  plaats  hebben,  of  de  kerk  moest  in  de  overtui- 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   IIL  265 

ging   staan,    dat   aan    deze    binding   en    ontbinding  op  aarde  een  gelijke 
binding   en    ontbinding   in    den    liemel    beantwoordde.  Hierbij  kwam  liet  ' 
dus  aan  op  den  juisten  band  tusschen  de  kerk  als  mystiek  Lichaam  van 
Christus  en  de  kerk  in  haar  zichtbare  openbaring. 

Hoe  nauwer  die  band  lag  gestrengeld,  hoe  grooter  waarborg,  dat  het 
oordeel  der  kerk  ook  het  oordeel  Gods  was;  maar  ook  omgekeerd,  hoe 
verder  de  kerk  in  het  zichtbare  was  afgeweken,  hoe  bedenkelijker  het  "* 
werd  om  aldus  in  den  Naam  des  Heeren  te  spreken.  Zoo  lag  dan  in  de 
Tuchtoefening  zelve  een  heerlijke  di'ang  voor  de  kerk,  om  ook  als  insti- 
tuut zeer  nabij  den  Heere  te  blijven,  wijl  alleen  uit  die  gemeenschap  haar 
innerlijke  bevoegdheid  voortvloeide. 

En  vraagt  men  nu  ten  slotte,  of  Calvijn  dan  niets  heeft,  wat  op  Luthers 
Biecht  gelijkt,   dan  mag  deze  vraag  niet  met  een  eenvoudige  ontkenning 
beantwoord.    Ja,    Calvijn    had    iets    dergelijks   zeer  zeker,  en  wel  in  zijn  > 
huisbezoek    voor   het  heilig  Avondmaal.  Dan  moest  niet  elk  lid  der  kerk 
tot  den  dienaar  des  Woords  komen,    maar  moesten  de  Opzieners  der  ge- 
meente bij  alle  de  leden  rondgaan,  om  met  een  ieder ^ersoonZy^^  over  den 
staat    en    den    toestand    zijner  ziel  te  spreken;  opdat  de  ontdekking  van 
zonde  beoordeeld  en  het  geloof  aan  de  verzoening  in  Christus  aangemoe 
digd    mocht    worden.    Vandaar   in    Calvijns   stelsel    de    optreding  van  de 
Ouderlingen  met  de  Dienaren  des  Woords,  om  alle  clericalisme,  waaraan  > 
Luther    nog   zoo  vasthield,  uit  te  bannen,  en  de  gemeente  zelve  te  laten 
medewerken   aan    haar    eigen    opbouwing  in  het  geloof.  De  Sleutelmacht 
toch,  zoo  oordeelde  Calvijn,  was  aan  de  kerk  als  zoodanig  gegeven,  zoodat  dan 
ook  de  ban  en  wederopneming,  kortom,  geheel  de  oefening  der  Tucht  van 
de  gemeente  moest  uitgaan,  en  steeds  onder  medewerking  der  gemeente  zelve  "^ 
moest   plaats    grijpen.     En    nu    werden  uit  en  door  die  kerk  ouderlingen 
verkozen   in  genoegzamen  getale  om  een  persoonlijk  contact  met  elk  lid  ^ 
der   gemeente    mogelijk  te  maken.    Ook  hij  liet  het  dus  niet  bij  de  alge- 
meene    prediking    des    Woords.     Zielzorge    en    wel    in    persoonlijken    zin 
achtte    ook  Calvijn  noodzakelijk;    maar  hij  schoeide  ze  op  geheel  andere 
leest.     En  de  uitkomst  heeft  te  dezen  opzichte  immers  aan  Calvijn  tegen- 
over Luther  gelijk  gegeven.     Vooreerst  daardoor,    dat  het  kerkelijk  leven 
in    de    Gereformeerde    kerken  veel  krachtiger  dan  in  de  Luthersche  ont-> 
wikkeld  is.  Ten  tweede,  door  het  doodloopen  van  de  dusgenaamde  Luther.' 
sche    Biecht.    En   ten  derde,  doordien  men  ook  in  de  Luthersche  kerken,  ' 
voorzooveel  de  Sleutelmacht  er  nog  geoefend  wordt,  almeer  naar  het  Ge- 
reformeerde spoor  is  afgebogen. 

Op    dit   Calvinistisch   standpunt  nu  plaatst  zich  ook  de  Heidelbergsche 
Catechismus,    waar   hij    de  twee  Sleutels  des  hemelrijks  zoekt,  1^\  in  de 


266  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   IV. 

verkondiging  van  het  heilig  Evangelie,  waarin  ons  de  vergeving  onzer 
zonden  van  Godswege  betuigd  wordt;  en  20.  in  de  oefening  van  den 
Christelijken    Ban.  Een  alleszins  juiste  voorstelling,    die  ook  nu  nog  door 

*  alle  Gereformeerde  kerken  in  beginsel  gehandhaafd  wordt,  en  het  zuiverst 
overeenstemt  met  wat  God  ons  desaangaande  in  zijn  Woord  geopenbaard 
heeft.    Slechts    hechte    men  niet  te  veel  aan  de  onderscheiding  van  deze 

'  fAvee  diensten  als  twee  afzonderlijke  sleutelen,  overmits  het  niet  aankomt 
op  de  vraag,  of  er  op  het  slot  twee  of  meer  sleutels  zitten,  maar  alleen 
op  de  hoofdquaestie,  of  de  deur  van  het  Koninkrijk  der  hemelen  voor 
ons  toe-  of  opengaat.  Het  meervoud  sleutelen  schijnt  dan  ook  veel  meer 
op  een  tweezijdige  werking  van  deze  Diensten  te  zien.  Ze  binden  en 
ontbinden;  ze  vergeven  en  houden  de  zonden;  ze  sluiten  open  en  ze 
sluiten  toe. 

Alvorens  echter  dit  stuk  nader  toe  te  lichten,  dient  nu  eerst  de  ver- 
houding tusschen  de  Kerk  in  het  zichtbare  en  het  Koninkrijk  der  hemelen 
ter  sprake  te  komen,  naardien  alles  afhangt  van  de  vraag,  of  de  deur  van 
uw  Kerk  tevens  een  deur  is  die  toegang  geeft  tot  het  Koninkrijk  der 
hemelen. 

Zoo  niet,  dan  is  voor  zulk  een  kerk  de  Sleutelmacht  te  loor  gegaan. 
Zoo  ja,  onderwerpt  u  dan  aan  haar  oordeel. 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


Opdat  gij  moogt  weten,  hoe  men  in  het  huis  Gods 
moet  verkeeren,  hetwelk  is  de  gemeente  des  leven- 
den Gods,  een  pilaar  en  vastigheid  der  waarheid. 

1  Tim.  3:  15. 


Is  de  sleutel  van  uw  kerk  tegelijk  een  sleutel  op  de  poorte  van  het 
Koninkrijk  der  hemelen?  Neen,  zegt  Rome,  de  sleutel  op  mijn  kerk  is 
niet  een  sleutel  maar,  de  sleutel,  de  eenige  sleutel  op  de  poorte  van  het 
Rijk  der  heerlijkheid;  terwijl  omgekeerd  de  Moderne,  de  Ethische  en  de 
Irenische  antwoordt:  Op  mijn  kerkdeur  zit  gansch  geen  sleutel  meer. 
Wie  wil,  kan  bij  ons  inkomen.  Tenzij  om  kerkelijke  geschillen,  zullen  we 
niemand  de  deur  meer  wijzen.  „Open  hof"  is  tegenover  de  Belijdeniskerk 
zelfs  onze  leuze. 

Deze   tweeërlei  opinie  nu  omtrent  de  uitoefening  der  Sleutelmacht  on- 


ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK    IV.  267 


derstelt    tweeërlei   geheel  uiteenloopende  zienswijzen,  omtrent  de  verhou- 
ding   waarin    de    kerk,    gedacht    als    Lichaam  van  Christus,  staat  tot  de 
kerk,    gedacht    als    kerkelijk    instituut    op    aarde.  Te  dezen  opzichte  toch   . 
staat  het  voor  Kome  vast,  dat  deze  twee  één  zijn.  De  kerk  wier  hoofd  de 
Bisschop    van    Rome   is,    is  zelve  het  mystieke  lichaam  van  Christus,  en 
aan  deze  kerk  komt  alzoo  alle  macht  toe,  die  door  Christus  in  dit  Lichaam 
is  uitgestort.  Hier  vallen  de  twee  dus  saam.  Elk  onderscheid  tusschen  de 
zichtbare  en  de  onzichtbare  kerk  is  met  de  gaafheid  der  Roomsche  belij- 
denis onbestaanbaar.  Ge  moogt  er  geen  spie  tusschen  steken.  Ondervraagt 
ge  nu  daarentegen  de  Modernen,  Ethischen  en  Irenischen,  dan  zullen  deze 
drie    natuurlijk  elk  in  hun  eigen  taal  spreken;  maar  „der  langen  Reden- 
kurzer    Sinn"  jzal  bij  alle  drie  neerkomen  op  hetzelfde  resultaat,  waartoe 
voor  ruim  een  eeuw,  het  rationalisme  reeds  gekomen  was:  Het  kerkelijk  in-  ^ 
stituut  in  zijn  uitwendige  verschijning  is  niets  dan  een  collegiaal  genootschap. 
Diensvolgens   leert   Rome    dan    ook  ten  opzichte  van  de  Sleutelmacht, 
dat  de  pauselijke  hiërarchie  de  uitsluitende  beschikking  over  deze  Sleutel- 
macht heeft,  en  door  middel  van  deze  Sleutelmacht  den  hemel  voor  zon- 
daren sluit  of  opent;  terwijl  omgekeerd  de  Modernen,  Ethischen  van  geen 
Sleutelmacht  hoegenaamd  meer  willen  afweten.  Niet  op  het  stuk  van  de 
leer  want  ze  huldigen  hetzij  theoretisch,  hetzij  feitelijk  de  meest  onbeperkte  > 
leervrijheid;  en  evenmin  ten  opzichte  van  moreele  overtreders,'  want  wel 
ontzetten  ze  nu  of  dan  een  predikant,  die  in  openbare  dronkenschap  ver- 
viel, uit  zijn  ambt,  maar  dit  doen  ze  uitsluitend  als  politiemaatregel,  om-  > 
dat    die    man    in   het   ambt    niet  meer  bruikbaar  is,  zonder  daarmee  ook 
maar  het  allergeringste  te  willen  uitsprekenomtrent  zijn  eeuwige  zaligheid 
of  rampzaligheid.  En  waar  de  Modernen,  Ethischen  en  Irenischen  dan  nog 
het   meest    iemand    uit   hun    kerk  bannen,  ter  oorzake  van  kerkrechtelijk  7 
verzet  tegen  hun  kerkelijk  wanbedrijf,  is  dit  in  hun  oog  in  het  minst  niet 
het  slaan  van  den  ban ;  maar  uitsluitend  een  declaratie,  dat  men  in  zulk 
een  collegiaal  Genootsschap  zulke  principieele  tegenstanders  van  het  col- 
legiale kerkrecht  niet  kan  toelaten  noch  er  in  kan  dulden.  Het  is  dus  niet 
te  veel  gezegd,  zoo  we  beweren,  dat  bij  de  Modernen,  de  Ethischen  en  de 
Irenischen  de  Sleutelmacht  doodeenvoudig  is  afgeschaft  en  niet  meer  be-  > 
staat.  Wel  wordt  ze  door  de  Ethischen,  meer  nog  dan  door  de  Irenischen, 
min   of   meer   gehandhaafd  in  de  Bediening  van  het  Woord,  d.  w,  z.  als 
conütioneele   uitspraak  op  den  kansel  van  binding  der  zonde;  maar  ook 
hierby  is  het  begrip  van  Bediening  des  Woords  geheel  scheef  getrokken;-, 
en    als   kerkelijke    rechtspraak    kennen    ook    de  Ethischen     de     Sleutel- 
macht  ganschelijk   niet  meer.  Eer  neigen  ze  dan  nog  naar  de  geestelijke 
zyde  van  de  Roomsche  biecht. 


268  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    IV. 

Doch  ook  in  kerkelijke  kringen,  die  noch  Modern,  noch  Ethisch,  noch 
Irenisch  willen  zijn,  is  het  besef  van  de  beteekenis,  die  aan  de  Sleutel- 
macht zij  te  hechten,  zeer  verzwakt  en  soms  geheel  teloor  gegaan.  Wie 
toch  met  eenige  opmerkzaamheid  de  geschiedenis  van  de  kerken  der 
Methodisten  en  Baptisten,  en  evenzoo  die  van  de  Presbyteriaansche  ker- 
ken in  Engeland,  Schotland,  Ierland  en  Amerika  gadesloeg,  kan  tot  geen 
^  andere  conclusie  komen,  dan  dat  ook  in  deze  kerken  het  collegiale  wan- 
begrip steeds  dieper  wortel  schoot.  AVortel  schoot  in  dien  zin,  dat  men 
zichzelven  beschouwde  als  een  kring  van  geestverwanten,  die  tot  op  ze- 
kere hoogte  eenstemmig  dachten  over  God  en  goddelijke  zaken,  en  daar- 
om geen  samenwerking  toelieten  met  hen,  die  tegenovergestelde  meeningen 
waren  toegedaan.  Bleek  dus  op  eenigszins  notoire  wijze,  dat  iemand  in 
hun  kring  reageerde  tegen  hetgeen  deze  kring  bedoelde,  dan  bande  men 
zoo  iemand  of  sneed  hem  af.  Daarbij  echter  dacht  men  er  in  de  verste 
verte  niet  aan,  dat  zoo  iemand  ter  oorzake  van  deze  afsnijding  nu  ook 
^  in  perikel  met  opzicht  tot  zijn  eeuwige  zaligheid  verkeerde;  maar  ver- 
klaarde men  alleen,  dat  het  niet  aanging,  langer  met  hem  saam  te  werken 
Trad  dus  zoo  iemand  over  in  een  anderen  kring,  dan  vond  men  hier  niets 
hinderlijks  in,  en  waardeerde  vaak  zelfs  den  ijver,  waarmee  hij  in  dien 
nieuwen  kring  voor  zijn  denkbeelden  opkwam. 

Iets  hiervan  is  ook  bij  de  Christelijke  Gereformeerden  ten  onzent  ge- 
zien. Xiet  in  de  theorie,  maar  in  de  practijk.  In  de  theorie  toch  hield 
men  zich  niet  alleen  aan  de  Gereformeerde  belijdenis,  maar  ging  vaak 
zelfs  daarboven  uit,  door  zijn  eigen  kerk  als  in  volstrekten  zin  „de  ware 
kerk"  te  noemen.  Daarentegen  is  het  in  de  practijk  herhaaldelyk  voorge- 
komen,  dat   een    kerkeraad    één  of  meer  personen  eenvoudig  afsneed  op 

<  grond  van  kerkelijke  bisbiljes.  Er  was  dan  noch  bedenkelijke  ketterij  noch 
openbare  en  roepende  zonde  in  het  spel,  maar  meestal  zekere  moeilijk- 
heid die  zich  in  het  kerkelijk  saamleven  had  voorgedaan.  Er  werd  dan 
onderwerping  geëischt  en  bleef  deze  uit,  dan  zag  men  de  noodzakelijk- 
heid   niet   in,    om    zich    duurzaam    den    last   van    zulk    opgedrongen  ge- 

^  zelschap  te  getroosten.  En  dit  behoefde  immers  ook  niet,  zoo  waande 
men  dan.  Immers  de  kerkeraad  gerugsteund  door  de  Classis  en  de  Syno- 
de, had  het  onbetwistbaar  recht  om  zulk  een  lastig  en  hinderlijk  persoon 
zijn  deelgenootschap  aan  de  kerk  te  ontnemen.  En  zoo  is  het  dan  ook 
feitelijk  meer  dan  eens  geschied,  dat  men  zoo  iemand  eenvoudig  een 
briefje  thuis  zond,  dat  hij  op  had  gehouden  tot  de  kerk  te  behooren.  Zoo 
was    men    dan    van  hem  af,  en  de  ééne  doode  vlieg  kon  niet  voortgaan 

y  de  apothekerszalve  te  bederven.  Dit  was  dus  in  het  minst  geen  oefenen 
van  de  Sleutelmacht  noch  ook  de  uitoefening  van  eenige  kerkelijke  disci- 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    IV.  269 

pline  in  den  zin  van  "Art.  32  der  Belijdenis.  Integendeel,  men  had  met 
niets  te  doen  dan  met  een  bestuursregel,  een  uiting  van  collegiale  macht  > 
een  afsnijding  van  de  gemeenschap.  Gevolg  waarvan  was,  dat  zulk  een 
kerkeraad  op  de  vraag:  „Acht  ge  nu  dat  deze  afgesneden  persoon  ook 
van  Godswege  buiten  zijn  hemel  gesloten  is?"  stellig  zou  geantwoord 
hebben  „In  geenen  deele." 

Uit  dezen  stand  van  zaken  nu  blijkt  genoegzaam,  dat  de  eigenlijke  be- 
teekenis  der  Sleutelmacht  almeer  teloor  is  gegaan,  en  zelfs  onder  overi- 
gens goed  Gereformeerden  aanmerkelijke  schade  leed.  Men  wane  toch 
niet  dat  het  alleen  de  Christelijke  Gereformeerden  zijn,  die  ten  deze, door  ^ 
de  collegiale  vormen  misleid,  op  doolpaden  geraakten;  veeleer  dient  ge- 
constateerd dat  ook  bij  de  meesten  onzer  Gereformeerden  de  begrippen 
omtrent  de  Sleutelmacht  steeds  o;?zuiverder  zijn  geworden.  Iets  wat,  zoo 
lang  ze  kerkelijk  niet  georganiseerd  waren,  op  het  stuk  van  de  kerkelijke 
rechtspraak  wel  minder  uitkwam,  maar  zich  te  duidelijker  verried  in  zake 
de  Bediening  des  Woords.  Vroeg  men  toch  aan  deze  lieden  of  ze  den 
Heidelbergschen  Catechismus  niet  toestemden,  wat  deze  in  het  Antwoord 
op  Vraag  83  en  84  over  de  Sleutelmacht  in  de  Bediening  des  Woords  be- 
leed, dan  aarzelden  ze  geen  oogenblik  hierop  ja  te  zeggen.  Onderzocht 
ge  nu  echter  nader,  of  dit  ook  feitelijk  gemeend  was,  zooals  de  Catechis- 
mus het  bedoelt,  dan  bespeurdet  ge  alras,  hoe  alle  in  het  diepgaand  on- 
derscheid tusschen  de  Oefening  of  gemoedelijke  toespraak  en  de  eigenlijke  '^ 
Bediening  des  Woords  nagenoeg  geheel  was  teloor  gegaan.  Wie  iets  zei 
en  in  welke  qualiteit  hij  het  zei,  deed  er  niets  toe.  De  vraag  was  maar,  ' 
of  er  een  gemoedelijke,  stichtelijke  spreker  op  den  kansel  stond,  die  roer- 
de en  meesleepte.  Als  men  dat  maar  had,  was  men  tevreden.  En  indien 
er  niet  ook  nog  een  Doop  en  een  Avondmaal  ware  geweest,  waarvoor  een 
oefenaar  geen  brevet  had,  kan  men  er  stellig  op  aan,  dat  straks  alle  ambt 
zou  verworpen,  alle  kerkelijk  instituut  zou  verwaarloosd  zijn,  en  men  vol-  ^ 
komen  vrede  zou  gehad  hebben,  met  een  samenkomst,  waar  dan  ook  en 
door  wien  ook  saamgeroepen,  mits  de  man  die  sprak,  maarden  toon  aan- 
sloeg dien  men  wenschte.  Van  een  Sleutelmacht  in  de  Bediening  des 
Woords  is  dus  feitelijk  ook  bij  deze  Gereformeerden  schier  alle  heugenis 
te  loor  gegaan,  en  feitelijk  zijn  ze  aan  de  Belijdenis  van  vraag  83  en  84 
geheel  ontvallen. 

Er   schiet    dus    niet   anders    op    over,    dan    deze    belijdenis  omtrent  de 
Sleutelmacht    weer    uit    den    grond  op  te  bouwen,  en  daartoe  dient  in  de 
eerste  plaats  de  verhouding  besproken,  die  tusschen  het  kerkelijk  instituut    ' 
en    de  mystieke  kerk  als  Lichaam  des  Heeren  bestaat.  Rome  had  elk  on- 


270  ZOXD.    XXXI.    HOOFDSTUK   IV 


derscheid  tusschen  de  onzichtbare  en  de  zichtbare  kerk  laten  te  loor  gaan. 
De  Hervormers,  zoowel  Luther  als  Calvijn,  hebben  op  dit  onderscheid 
weer  vollen  nadruk  gelegd.  En  daarom  voegt  het  ons,  als  zonen  der  Her- 
vorming, ons  van  de  beteekenis  van  dit  leerstuk  weer  helder  bewust  te 
worden. 

Daarbij  sta  op  den  vooogrond,  dat  de  onzichtbare  kerk  niet  hetzelfde  is 
als  het  Koninkrijk  der  hemelen.  Beide  begrippen  moeten  wel  onderscheiden. 

^  Het  Koninkrijk  der  hemelen  namelijk,  of  het  Godsrijk  is  een  rijk  in 
eigenlijken  zin,  en  wel  het  absolute  Rijk.  Wie  toch  God  Almachtig  in 
zijn  Souvereiniteit  belijdt,  belijdt  daarmee  tevens,  dat  er  ten  principale  en 
ten  finale  slechts  één  Rijk  denkbaar  is,  en  dat  alle  rijk  van  een  koning 
of  keizer  op  aarde,  nooit  iets  anders  zijn  kan,  dan  een  zwakke  nabootsing 
van  het  rijk  waarin  God  als  Souvereine  Heere  en  Koning  heerscht.  Naast 
het  Rijk  van  God  is  geen  ander  rijk  denkbaar  noch  bestaanbaar,  om  de 
"^  eenvoudige  reden  dat  de  grenzen  van  het  Rijk  van  God  alleen  door  God 
zelven  kunnen  bepaald  worden.  Was  er  toch  een  andere  macht  buiten 
God,    die    aan    zijn    Rijk    grenzen  stelde,  dan  zou  God  de  Heere  hierdoor 

j  in  een  staat  van  afhankelijkheid  geraken,  wat  strijdt  met  zijn  volstrekte 
Souvereiniteit.  Evenals  er  geen  souvereiniteit  op  aarde  kan  bestaan,  anders 
dan  als  afgeleide  geschonkene  en  door  God  verleende  souvereiniteit,  juist 

^  evenzoo  is  er  geen  rijk  op  aarde  denkbaar,  dan  als  een  onderdeel,  een 
wingewest  of  een  dependentie  van  het  Rijk  van  God.  Dit  Rijk  van  God 
is  dus  daarin  gegrond,  dal  Hij  God  is.  Dit  Rijk  staat  zoolang  de  schep- 
ping er  is.  Dit  Rijk  omvat  heel  die  schepping.  Aan  de  macht  van  dat 
Rijk  kan  geen  deel  van  zijn  schepping  noch  eenig  creatuur  zich  onttrek- 
ken. En  zoo  zien  we  dan  ook  in  de  Heilige  Schrift,  dat  zelfs  de  zondige 
kringen  op  aarde,  en  de  macht  van  Satan  in  het  graf  en  in  de  hel,  ons 
steeds  worden  voorgesteld  als  aan  God  onderworpen,  van  Hem  als  sou- 
verein  Gebieder  afhankelijk,  en  alzoo  deel  van  zijn  rijk  uitmakende.  Des- 
wege heet  Hij  de  Heere  der  heeren  en  de  Koning  der  koningen. 

En  toch  is  het  niet  dit  Rijk  wat  bedoeld  wordt,  als  de  Heilige  Schrift 
ons  spreekt  en  betuigt  van  het  Koninkrijk  der  hemelen.  Dan  toch  kon  er 
niet  staan ;  „Het  Koninkrijk  der  hemelen  is  nabij  gekomen ;"  kon  er  niet  ge- 
sproken worden  van  „een  weeroprichting  van  het  Koninkrijk"  en  ging 
het  niet  aan  dit  Koninkrijk  als  toekomstig  voor  te  stellen;  daar  immers 
het  Souvereine  Rijk  van  God  Almachtig  alle  eeuwen  door  den  hemel  en 
de    aarde  en  de  hel  omvat.  De  vei'klaring  nu  van  deze  schijnbare  tegen- 

'  stelling  ligt  hierin,  dat  God  de  Heere  als  Koning  er  tweeërlei  wijze  heerscht, 
deels  door  zijn  uitwendige  macht  en  deels  in  zijn  serfe^i/A;e  wereldorde.  Het- 
zelfde verschil  als  dat  een  vader  in  zijn  eigen  huis  opmerkt.  In  dat  huis 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    IV.  271 

toch   zijn    tweeërlei    soort  van  dingen.  Er  zyn  meubelen  en  er  is  allerlei 
stoffelijke  voorraad  maar  er  zijn  ook  menschen.  Nu  is,  v^at  die  stoffelijke 
ingrediënten  betreft,  zijn  macht  absoluut.  Hij  verzet  ze,  hij  schikt  ze,  hij  , 
doet   er   mee    naar  zijn  wil.  Maar  zoo  gaat  het  met  de  menschen,  die  tot 
zijn  gezin  behooren,  niet.  Want  wel  kan  hij  ook  over  deze  tucht  en  gezag 
uitoefenen    en    ze   desnoods    met    macht  dwingen  op  een  bepaald  oogen- 
blik;  maar  hij  gevoelt  zeer  wel,  dat  dit  niet  de  zedelijke  heerschappij  is, 
die   hij    als    hoofd  des  gezins  moet  uitoefenen.  Hij  is  geen  dierentemmer 
in    een    menagerie,    die   een    iegelijk  biologeert,  hun  schrik  inboezemt  en  "" 
hen  willoos  maakt.  Integendeel,  zijn  ideaal  is,  dat  zijn  vrouw  en  kinderen 
en  dienstboden,    uit   zedelijke   motieven    zoo  met  hem  verkeeren,  dat  er 
metterdaad    een  ordelijk,  rustig  en  vanzelf  loopend  saamleven  ontsta;  en    , 
dan  eerst  is  zijn  heerschappij  in  zedelij  ken  zin  waarlijk  gegrondvest,  in- 
dien hij  feitelijk  heerscht,  maar  zonder  bijna  ooit  op  onderwerping  te  moe- 
ten aandringen. 

En  ditzelfde  verschil  nu  bestaat  ook  in  het  Rijk  van  God.  Ook  God  heeft 
in  zijn  onmetelijk  rijk  van  hemel  en  aarde  tweeërlei  creaturen  geschapen. 
Eenerzijds  een  creatuur  zooals  de  wind  en  het  water,  het  metaalerts  en 
de  rotssteen,  de  cederboom  en  de  roos  van  Saron,  en  zoo  ook  het  dier 
met  zijn  instinct,  en  aan  mensch  en  dier  het  lichaam,  met  zijn  ademha- 
ling en  bloedsomloop.  Maar  behalve  al  dit  stoffelijke  creatuur  schiep  God 
ook  engelen  en  menschen,  d.  w.  z.  Hij  schiep  én  in  den  hemel  én  op  de  ^ 
aarde  geheel  een  menigte,  een  heirschare  van  schepselen,  die  deel  hadden 
aan  een  hooger,  d.  i.  geestelijk  leven.  En  deze  tegenstelling  nu  maakt,  dat 
in  dit  rijk  van  God  zijn  heerschappij  een  ander  karakter  draagt  al  naar 
gelang  deze  zich  op  het  geestelijke  of  stoffelijke  creatuur  richt.  Over  het 
stoffelyke  creatuur  toch  heerscht  God  rechtstreeks,  onmiddellijk  en  absoluut. 
Bliksem  en  donder,  wind  en  regen,  erts  en  steen,  ademhaling  en  bloeds- 
omloop en  zoo  voorts,  kunnen  zich  nooit  tegen  Gods  heerschappij  verzetten. 
Ze  zijn  er  vanzelf  onder.  Ze  kunnen  er  niet  buiten  geraken.  Ten  opzichte 
van  het  stoffelijk  creatuur  is  dus  de  werking  van  Gods  souvereiniteit  on- 
afgebroken en  volstrekt.  Maar  anders  staat  het  met  de  wereld  der  engelen 
en  der  menschen.  Niet  alsof  deze  ook  maar  één  enkel  oogenblik  feitelijk 
aan  Gods  oppermacht  ontkomen  konden.  Ook  in  de  hel,  waar  Satan  troont 
kan  geen  schepsel  zich  zonder  zijn  wil  roeren  of  bewegen.  In  de  wereld 
der  goede  engelen  houdt  Hij  eiken  Cherub  en  eiken  Seraf  in  de  hand  zijner 
almacht.  En  ook  onder  de  kinderen  der  menschen  is  er  niet  één,  die  zich 
ook  maar  één  oogenblik  aan  's  Heeren  goddelijke  oppermacht  kan  ont- 
trekken. Maar  voor  zijn  geestelijke  schepping  is  dit  feitelijk  bedwang  niet 
genoeg.  Als  het  God  alleen  er  om  te  doen  ware  geweest,  om  zijn  engelen 


272  ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   IV. 


en  zijn  menschenkinderen  als  zijn  instrumenten  of  als  een  soort  van  kiin- 
.  stig  ineengezette  machines  zelf  te  bewegen,  zoo  zou  Hij  hun  geen  zedelijke 
existentie  hebben  toebedeeld.  Die  zedelijke  existentie  toch  is  er  op  aange- 
legd, dat  engel  en  mensch  zelf  in  Gods  gedachten  en  in  de  overdenking 
van  zijn  wil  zouden  ingaan;  dat  door  dit  besef  aangaande  Gods  gedachten 
en  zijn  wil  een  tweede  oorzaak  in  het  oorzakelijk  werk  van  God  den  Heere 
zou  gesteld  worden;  en  dat  alsnu  engel  en  mensch  zich  uit  vrije  aandrift 
meè  zouden  bewegen  in  het  groote  raderwerk  van  Gods  schepping.  Aan 
het  doel  der  schepping  beantwoordt  deze  geestelijke  existentie  van  engel  en 
mensch  derhalve  dan  eerst,  als  geheel  het  engelendom  en  geheel  het  meê 
rekenend  menschelijk  geslacht  uit  eigen  aandrift  en  met  vrijgemaakten 
wille  niet  anders  wil,  dan  hetgeen  de  heilige  wil  van  den  Heere  onzen 
God  bedoelt. 

Is  dit  nu  niet  het  geval ;  en  kant  zich  de  wil  van  engel  of  mensch  tegen 
den  wil  van  God  aan ;  dan  ontsnappen  ze  daardoor  wel  niet  aan  'sHeeren 
almacht,  en  blijven  ze  wel  aldoor  als  creatuur  in  zijn  hand;  maar  de 
heerschappij  van  den  goddelijken  Souverein  over  hen  draagt  dan  een  ^a^ 

"*  wendig  karakter,  en  zetelt  niet  in  hun  eigen  hart.  Van  daar  dat  de  val 
der  engelen  en  de  val  van  den  mensch  een  breuke  sloeg,  niet  in  Gods 
almacht,  noch  in  zijn  souvereiniteit,  maar  wel  in  die  ^rees^fe^yA:*?  heerschap- 
pij die  God  de  Heere  wil  uitoefenen  in  het  hart,  in  den  wil  en  in  het 
besef  van  zijn  geestelijke  creaturen.  Gevolg  hiervan  was,  dat  het  in  den 
hemel  tot  een  absolute  scheiding  kwam,  op  zulk  een  wijs,  dat  de  goede 
engelen  het  rijk  der  hemelen  bleven  vormen,  terwijl  de  gevallen  engelen 

''  omsloegen  in  het  rijk  van  Satan  of  de  hel.  Op  aarde  daarentegen  kwam 
het  niet  tot  die  absolute  scheiding.  De  mensch  was  anders  aangelegd  dan 
een  engel.  Een  gevallen  engel  is  onredbaar  en  kan  geen  voorwerp  van 
verlossing  zijn;  de  gevallen  mensch  wel.  Vandaar  dat  er  toen  tweeërlei 
kracht  begon  te  werken,  eenerzijds  de  geestelijke  en  onheilige  macht  van 
Satan,  die  de  kinderen  der  menschen  in  hun  hart,  d.  i.  geestelyk  bij  zijn 
rijk  poogde  in  te  lijven;  en  anderzijds  de  geestelijke  en  heihge  macht  die 
uit  de  hemelen  werkt,  om  ook  het  geslacht  van  de  kinderen  der  menschen 
weer  op  het  standpunt  te  brengen,  waarop  de  goede  engelen  in  de  hemelen 
stonden.  Zoo  bestond  er  dus  drieërlei:  ten  eerste  het  geestelijk  rijk  van 
-God  in  de  hemelen,  waartoe  de  heirscharen  der  goede  engelen  behoorden; 
ten  tweede  het  duivelsche  rijk  m  de  hel,  bestaande  uit  de  heirscharen  van 
de  gevallen  engelen;  en  ten  derde  daar  tusschen  in,  deze  aarde  waarop 
het  gevallen  geslacht  van  de  kinderen  der  menschen  woonde,  een  geslacht 
dat  bij  aanvang  aan  den  Overste  der  wereld  onderworpen  was,  maar  dat 


<' 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    IV,  273 

door  God  werd  terugg-eëischt,  opdat  het  eiken  band  met  het  rijk  der  hel 
zou  verbreken,  en  zich  weer  zou  laten  inlijven  in  het  Koninkrijk  der 
hemelen. 

De  benaming  „Koninkrijk  der  hemelen"  heeft  dus  deze  bepaalde  betee- 
kenis,  dat  het  geslacht  der  menschen  moet  teruggeleid  naar  dat  zedelijk  ~- 
koninkrijk,  dat  ook  na  den  val  van  Satan,  in  de  hemelen  steeds  heeff. 
voortbestaan.  Het  ,Onze  Vader"  zelf  bewijst  dit.  Daarin  toch  legt  Jezus 
ons  de  bede  op  de  lippen :  Uw  naam  worde  geheiligd.  Opdat  die  naam  ge-  ^ 
heiligd  worde  leert  hij  ons  bidden :  Uw  koninkrijk  kome.  En  opdat  dit 
koninkrijk  kome,  legt  hij  ons  de  smeeking  in  het  hart:  Uw  ivil geschiede, 
gelijk  in  den  hemel,  alzoo  ook  op  aarde. 

Xu  bedenke  men  intusschen  wel,  dat  Gods  geestelijke  heerschappij  onder 
zijn  engelen,  hoezeer  ook  in  overeenstemming  met  den  eisch  van  zijn 
koninkrijk,  toch  niet  al  zijn  koninkrijk  is.  Integendeel,  in  vollen  zin  ge- 
nomen zal  het  koninkrijk  Gods  dan  eerst  blinken  met  ongetemperden 
luister,  als  Gods  heerschappij  niet  alleen  in  de  engelenwereld,  maar  ook 
in  de  wereld  der  menschenkinderen  volkomen  zal  zijn,  en  deze  heerschappij 
over  menschen  en  engelen  in  zuiver  verband  zal  zijn  gesteld  met  zijn 
heerschappij  over  heel  de  natuur,  zoo  op  aarde  als  in  het  firmament  en 
in  de.  hemelen  Gods  die  boven  dit  firmament  zich  uitbreiden.  Daarom  wyst 
heel  de  Schrift  ons  daar  ook  altoos  henen.  Het  rijk  der  heerlijkheid  komt, 
en  in  dat  rijk  der  heerlijkheid  zal  God  alles  in  allen  zijn.  Nu  toeft  dit  "* 
nog.  Ontzettende  gebeurtenissen  zullen  nog  moeten  plaats  grijpen,  eer  dit 
rijk  der  heerlijkheid  kan  intreden.  Maar  komen  doet  het  gewisselijk.  Heel 
de  profetie  der  Openbaring  van  Johannes  toekent  ons  de  komst  van  dat 
koninkrijk  in  zijn  majesteit. 

In  het  spraakgebruik  der  Heilige  Schrift  hebt  ge  dus  wel  tusschen 
drieërlei  te  onderscheiden.  Ten  eerste  is  er  sprake  van  de  souvereine  heer- 
schappije  Gods,  die  van  Hem,  als  den  almachtigen  Schepper  over  alle 
creatuur  in  den  hemel,  op  aarde  en  in  de  hel,  steeds  wierd  uitgeoefend 
noch  wordt  en  eindeloos  zal  uitgeoefend  worden.  Ten  tweede  toekent  de 
Heilige  Schrift  ons  de  heerschappij  van  het  Rijk  Gods,  en  dat  wel  in 
finalen  zin,  als  eens  de  laatste  vijand  zal  zijn  onderworpen,  en  de  strijd  ^ 
voleind,  en  het  rijk  der  heerlijkheid,  dat  èn  de  stoffelijke  èn  de  geestelijke 
wereld  van  aard  en  hemel  zal  omvatten,  glorieuselijk  zal  ingaan  na  de 
Wederkomst  van  den  Zoon  des  menschen  op  de  wolken.  Maar  ook  spreekt 
de  Heilige  Schrift  ten  derde  van  het  Koninkrijk  der  hemeleii,  d.  w.  z.  van 
een  Koninkrijk  in  geestelijken  zin,  dat  tot  op  de  bezegeling  van  het  Nieuwe 
Testament,  nog  niet  op  aarde,  doch  alleen  in  de  hemelen  onder  Gods  engelen 
bestond;    maar  door  het  kruis  van  Golgotha  met  de  daarop  gevolgde  op- 

E    VOTO    DORDR.    III.  ig 


274  ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK    V. 

Standing,  uit  den  hemel  op  de  aarde  is  overgebracht.  Daarom  sprak  Jezus 
•^  het  uit:  „Mijn  koninkrijk  is  niet  van  hier ;"  waar  in  het  Grieksch  staat: 
éu-^ü'f^'j.  wat  zeggen  wil:  heeft  niet  op  deze  aarde  zijn  oorsprong;  gelijk 
hij  dan  ook  uitdrukkelijk  er  bijvoegde:  Mijn  koninkrijk  is  niet  uit  deze 
wereld.  Dit  nu  wijst  er  op,  dat  dit  geestelijke  Koninkrijk  Gods,  dat  niet 
op  aarde,  maar  wel  in  de  hemelen  onder  Gods  engelen  bestond,  door  Jezus 
uit  dien  hemel  naar  deze  aarde  is  overgebracht.  Een  rijk  dat  niet  wortelt 
in  de  dwingende  almacht  Gods,  waarmee  Hij  zelfs  Satan  gebruikte  om 
zijn  raad  te  volbrengen,  maar  dat  gegrond  is  in  die  omzetting  van  het 
hart  des  menschen,  waardoor  die  mensch  er  toekomt,  om  uit  eigen  aan- 
drift en  met  zijn  vrijgemaakten  wil  weer  te  willen  wat  God  wil. 

Dit  Koninkrijk  der  hemelen  nu  was  nog  niet  op  aarde  gebracht,  toen 
Johannes  de  Dooper  optrad.  Hij  toch  riep :  Het  Koninkrijk  der  hemelen 
-  is  nabij  gekomen,  en  is  er  dus  nog  niet.  En  ook  Jezus  zelf  wist  en  sprak 
het  uit,  dat  dit  Koninkrijk  der  hemelen  nog  pas  te  komen  stond  ook  na 
zijn  optreden  als  rabbi.  Ook  hij  immers  sprak  het  Johannes  den  Dooper 
letterlijk  na  :  ,.Het  Koninkrijk  der  hemelen  is  nabij  gekomen.'" 


VIJFDE  HOOFDSTUK. 


Jezus  antwoordde :  Mijn  Koninkrijk  is  niet  van 
deze  wereld.  Indien  mijn  koninkrijk  van  deze  we- 
leld  ware,  zoo  zouden  mijne  dienaars  gestreden  heb- 
ben, opdat  ik  den  Joden  niet  ware  overgeleverd ; 
maar  nu  is  mijn  koninkrijk  niet  van  hier. 
'  "^  Joh.  18:  36. 


Het  „Koninkrijk  der  hemelen"  is  alzoo  niet  een  vaag,  maar  een  zeer 
bepaald  begrip.  Het  is  heel  iets  anders  dan  het  rijk  van  „algemeene  heer- 
^  schappij",  dat  God  de  Heere  als  Schepper  over  alle  creatuur  op  aarde,  in 
den  hemel  en  in  de  hel  uitoefent ;  het  is  niet  hetzelfde  als  het  „rijk  der  waar- 
heid" maar  duidt  in  zeer  engen  en  bepaalden  zin  aan  :  die  geestelijke 
heerschappy  Gods,  die,  na  den  zondeval,  nóg  alleen  in  de  hemelen,  en 
niet  meer  op  aarde  bestond ;  en  die  eerst  door  de  zending  van  den  Mid- 
delaar iiit  den  hemel  naar  de  aarde  is  toegekomen ;  en  sinds  dien  tijd 
op  aarde  in  stand  wordt  gehouden  en  uitgebreid.  Vandaar  dat  zelfs  Jo- 
hannes de  Dooper,  en  nog  na  hem  de  Christus  dit  „Koninkrijk  der  heme- 
len"   aankondigde    als  op  til,  maar  nog  niet  gekomen.  En  zoo  is  op  zyn 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    V.  275 

beurt  dit  „Koninkrijk' der  hemelen"  ook  weer  bestemd  om  over  te  gaan 
in  het  „Koninkrijk  der  heerlijkheid'',  als  na  en  door  de  wederkomst  des 
Heeren  op  de  wolken,  dit  geestelijk  rijk  der  hemelen  zich  ook  uitwendig 
zal  ontplooien  in  den  nieuwen  hemel  en  op  de  nieuwe  aarde.  Vandaar 
dat  Jezus  het  zoo  stellig  uitsprak  :  „Het  „Koninkrijk  der  hemelen  is  bin- 
nen in  tl,  en  het  komt  niet  met  uitwendig  gelaat."  Hiermee  toch  is  het 
uitgemaakt,  dat  dit  niet  hetzelfde  zijn  kan,  als  het  „rijk  der  heerlijkheid,'' 
dat  volgens  de  profetie  van  den  Christus  in  Matth.  XXIV  en  in  de  Open- 
baring van  Johannes  juist  daarin  bestaat,  dat  het  ivel  met  uitwendig 
gelaat  komt.  Want  wel  stemmen  we  toe,  dat.  de  benamingen  :  Rijk  Gods 
en  Koninkrijk  der  Hemelen  soms  wisselen ;  maar  dit  is  dezelfde  verwisse- 
ling, die  ook  bij  ons  plaats  grijpt,  als  er  eenerzijds  gezegd  wordt,  dat  wij 
door  wedergeboorte  in  het  Koninkrijk  der  hemelen  ingaan,  en  toch  eerst 
door  de  opstanding  der  dooden  in  de  heerlijkheid.  Ook  hier  toch  is  het 
Koninkrijk  der  Hemelen  als  we  ons  zoo  mogen  uitdrukken,  de  ziel  van 
het  Rijk  der  heerlijkheid,  en  is  dat  Rijk  der  heerlijkheid  het  glorieuse 
lichaam  van  het  Koninkrijk  der  hemelen.  Nu  echter  is  dit  Koninkrijk  der 
hemelen  nog  van  zijn  licliaam  ontbloot;  het  is  nog  naakt;  het  bestaat 
nog  alleen  geestelijk,  binnen  in  u.  zonder  uitwendig  gelaat.  In  juiste  volg- 
orde verkrijgen  we  alzoo  deze  reeks  van  denkbeelden  :  Grod  oefent  feite- 
lijk als  Schepper  en  krachtens  zijn  Schepping  absolute  heerschappij  uit 
over  het  heelal,  waarin  niets  zich  zonder  zijnen  wil  roeren  noch  bewegen 
kan ;  maar  deze  heerschappij  gaat  door  dwang,  door  het  geweld  zijner 
almacht.  In  deze  Schepping  echter  schiep  God  engelen  en  menschen,  die 
er  op  waren  aangelegd,  om  Hem  niet  alleen  onderworpen  te  zijn  door  be- 
dwang en  geweld,  maar  .^ok  om  Hem  vrijwillig,  met  bewustzijn,  uit  lief- 
de te  dienen.  Dit  was  zijn  geestelijk  rijk  in  het  Scheppingsrijk.  Dit  rijk 
nu  werd  door  Satan  voor  een  deel  onder  de  engelen,  en  op  aarde  geheel 
verstoord.  Van  de  ure  van  den  val  af  bestond  dus  dat  rijk  nog  alleen  in 
de  hemelen.  Daaruit  nu  is  dat  rijk  door  den  Middelaar  weer  op  aarde  ge- 
bracht maar  dualistisch,  d.  w.  z.  dat  het  wel  geestelijk  zich  kan  uitbrei- 
den, maar  reëel  en  uitwendig  nog  niet  kan  doorbreken.  Dit  zal  eerst  dan 
plaats  grijpen,  als  de  laatste  vijand  onderworpen  wordt,  en  de  Satan 
met  alle  zondaars,  die  zich  niet  bekeerden,  uit  deze  aarde  in  de  hel 
wordt  gestooten,  opdat  alsdan  het  rijk  der  heerschappij  Gods  met  het 
Koninkrijk  der  hemelen  ineenvloeie,  het  dualisme  wegvalle,  en  alsdan  het 
Rijk  der  heerlijkheid  inga. 

Twee    opmerkingen    dienen  hier  nog  aan  toegevoegd  :  de  ééne  over  be- 
grip van  een  Rijk,  en  de  andere  over  de  geloovigen  des  Ouden  Verbonds. 


276  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   V. 

Het  Koninkrijk  der  hemelen  is  iets  anders  dan  een  hemelsch  leven, 
hemelgezindheid,  heraelverlangen  en  wat  dies  meer  zij.  Er  is  sprake  van 
een  rijk.  en  wel  bepaaldelijk  van  een  koninkrijk,  gelijk  gedurig  in  de  Hei- 
lige Schrift,  niet  zonder  nadruk,  wordt  uitgesproken.  Nu  kent  men  ook 
onder  menschen  zeer  goed  het  verschil  tusschen  een  volksstam  en  een 
rijk.  Zoo  wonen-  er  b.  v.  afstammelingen  van  ons  volk,  behalve  in  ons 
land,  in  Zuid-Afrika,  in  Amerika,  in  België,  en  zelfs  in  het  noorden  van 
Frankrijk,  maar  toch  vormen  deze  allen  daarom  nog  geen  rijk,  veel  min- 
der één  koninkrijk.  Daartoe  toch  is  nog  heel  iets  anders  noodig  dan  ge- 
lijke herkomst  en  gelijke  neiging.  Een  koninkrijk  ontstaat  eerst  als  er  een 
koning  is,  die  alle  stamgenooten  tot  een  geheel  vereenigt,  en  dit  geheel 
naar  êéne  loet  regeert.  Nog  pas  zag  men  dit  in  Duitschland.  Duitschland 
was  er  wel,  en  het  Duitsche  volk  was  er,  maar  er  was  geen  Duitsch  rijk 
of  keizerrijk.  Dat  ontstond  eerst  toen  de  koning  van  Pruisen  te  Versailles 
tot  keizer  van  Duitschland  werd  uitgeroepen,  en  hij  feitelijk  het  Duitsche 
volk  tot  een  geheel  samensmolt  en  onder  éénzelfde  rijkswet  stelde.  En 
zoo  nu  ook  is  het  hier.  Als  er  sprake  is  van  een  „rijk  of  koninkrijk  der 
hemelen",  is  niet  maar  bedoeld,  dat  er  krachten  uit  den  hemel  werkten, 
noch  ook  dat  er  invloeden  uit  den  hemel  merkbaar  werken ;  maar  heel 
anders,  dat  al  wat  op  aarde  voor  den  hemel  bestemd  was,  en  uit  den 
hemel  bewerkt  werd,  tot  één  geheel  werd  vereenigd  en  saam  werd  gevoegd 

■<  onder  de  regeering  van  éénen  Koning,  die  allen  saam  beheerscht  en  be- 
stuurt naar  ééne  rijkswet.  Het  „koninkrijk  der  hemelen"  ontstaat  dus  op 
aarde  pas  van  het  oogenblik  af,  dat  de  Koning  van  dat  rijk  als  koning 
optreedt  en  zijn  bewind  aanvaardt.  Die  Koning  nu  is  de  Middelaar ;  en  de 
aanvaarding  van  dat  koningschap  heeft  plaats  gegrepen,  toen  hij  opvoer 
ten  hemel  en  plaats  nam  aan  de  rechterhand  der  kracht  Gods.  Al  wat 
dus  van  de  Kribbe  tot  aan  den  Olijfberg  voorafgaat,  is  wel  een  voorbe- 
reiding voor  dit  koninkrijk,  maar  nog  de  openbaring  van  het  koninkrijk 
zelf  niet.  Vandaar  dat  in  het  Nieuwe  Testament  zoo  telkens  van  dit  ko- 
'-*  ninkrijk  als  toekomende  gesproken  wordt,  en  dat  het  eerst  op  aarde  ingaat, 
als  de  Christus  door  de  uitstorting  van  den  Heiligen  Geest  het  teeken 
geeft,  dat  hij  zijn  koningschap  aanvaard  heeft.  Men  lette  vooral  op  de 
bekende  gelijkenis  van  Luc.  XIX,  waarin  de  Heere  zoo  duidelijk  zegt,  dat 
hij  heengaat,  om  het  koninkrijk  te  ontvangen;  als  ook  op  wat  de  heilige 
apostel  Paulus  in  Filipp.  Il  zegt,  dat  God  hem  „daarom  (om  zijn  lijden 
en  sterven)  uitermate  zeer  verhoogd  heeft,  opdat  in  zijn  naam  alle  knie 
zich  zou  buigen."  Eerst  na  zijn  hemelvaart  is  hij  tot  Heere  over  ons  ge- 

^  steld.  Zoo  houde  men  dan  op  het  juiste,  eng  bepaalde  en  wel  omlijnde 
begrip    van    het  Koninkrijk  der  hemelen  te  verdrinken  in  een  stortvloed 


ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   V.  277 


van  algemeenheden.  Het  is  dat  koninkrijk,  dat  eerst  alleen  onder  de  en- 
gelen bestond,  toen  op  aarde  nederdaalde ;  dat  voor  ons  inging  op  het 
oogenblik  toen  Jezus  plaats  nam  aan  de  rechterhand  Gods,  en  dat  be- 
stemd is  om  over  te  gaan  in  het  Eijk  der  heerlijkheid,  als  de  Zoon 
het  Koninkrijk  aan  den  Vader  zal  overgeven,  opdat  God  zij  alles  in 
allen. 

Een  tweede  opmerking  raakt  de  geloovigen  onder  het  Oude  Verbond. 
Men  kan  toch  vragen,  of  Abraham,  Izak  en  Jakob,  of  David  en  .Jesaja, 
om  geen  meerderen  te  noemen,  dan  niet  tot  het  Koninkrijk  der  hemelen 
behoorden.  Hierop  nu  moet  met  de  Heilige  Schrift  zeer  zeker  geantwoord  ^ 
worden:  Neen.  Staat  het  toch  vast  dat  zelfs  .Tohannes  de  Dooper  nog  stel- 
lig zegt:  „Het  is  yiabij gekomen",  dan  ligt  hierin  opgesloten,  dat  het  er  in 
de  dagen  van  Abraham  nog  niet  was.  Wel  in  den  hemel,  zoodat  Abra- 
ham, Izak  en  Jakob  dan  ook  na  hun  dood  worden  voorgesteld  als  aan- 
zittende in  het  Koninkrijk  Gods,  maar  niet  bij  hun  leven  op  aarde.  AVel 
werkte  op  hen  de  kracht  uit  den  hemel ;  wel  wisten  ze  dat  in  den  hemel  y 
hun  vaderland  was;  en  wel  gevoelden  ze  zich  als  vreemdelingen  op  aarde; 
maar  het  Koninkrijk  eer  hemelen,  gelijk  dit  door  Johannes  den  Dooper 
en  door  Jezus  is  aangekondigd,  bestond  destijds  op  aarde  nog  niet.  Wat 
op  aarde  bestond  was  een  zinbeeldige,  voorbeeldende  en  afschaduwende 
voorstelling  van  het  Koninkrijk  der  hemelen  in  het  Koninkrijk  van  Israël, 
waarvan  Abraham  de  stamvader  en  David  de  eerste  van  God,  bestemde 
koning  was.  En  metterdaad  is  in  dit  rijk  van  Israël  het  Koninkrijk  der 
hemelen  voorgebeeld  geworden;  maar  was  dan  ook  juist  daarom  bestemd, 
te  verdwijnen,  zoodra  het  ware,  wezenlijke  en  echte  Koninkrijk  der  he- 
melen inging.  Dit  juist  sprak  Johannes  de  Dooper  in  zijn  Doop  uit.  Im- 
mers door  den  Doop  moesten  de  Joden  uit  hun  schaduwachtig  rijk  in 
het  ware  Koninkrijk  der  hemelen  overgaan.  En  deswege  is  ook  de 
Christus  zelf,  die  nog  in  het  zinbeeldig  rijk  geboren  was,  door  den 
Doop  uit  dit  symbolisch  rijk  uitgegaan,  om  over  te  gaan  in  het  rijk 
dat  Hij  als  koning  beërven  zou.  Er  zweeft  derhalve  over  de  wederzijdsche 
verhouding  tusschen  dit  voorbeeldende  of  typische  Koninkrijk,  en  tusschen 
het  ware  Koninkrijk  der  hemelen  niet  de  minste  twijfel.  De  verhouding 
is  zoo  doorzichtig  als  glas.  Slechts  zij  ter  verduidelijking  nog  opgemerkt, 
dat  de  symbolische  volksstaat  van  Israël  type  en  voorbeeld  was  niet 
slechts  van  het  Koninkrijk  der  hemelen,  maar  ook  van  het  Rijk  der  heer-"' 
lykheid  en  zijn  voleinding.  Vandaar  dat  op  David  Salomo  volgt,  die  het 
vrederijk,  na  zijn  voltooiing,  in  al  zyn  glorie  voorstelt  als  voorbeeld  van 
dat    rijk  der  glorie,  dat  zal  ingaan,  als  Christus  weerkomt  als  de  Leeuw 


278  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   V. 

uit  Juda's  stam,  om  den  Antichrist  te  verdoen  en  de  poorte  van  het 
nieuwe  Jeruzalem  te  ontshiiten.  En  dit  juist  bracht  de  Joden,  en  aanvan- 
kelijk ook  de  apostelen,  in  de  war.  Ze  verwachten,  dat  het  koninkrijk 
van  den  Messias  terstond  en  op  eenmaal  in  zijn  volle  glorie  zou  komen, 
om  als  door  één  slag  de  werkelijkheid  te  bieden  van  wat  in  Israëls  volks- 
staat  lag  voorgeteekend.  Dit  nu  was  niet  zoo.  Die  vervulling  zou  in  twee 
stadién  komen.  Eerst  het  Koninkrijk  der  hemelen,  geestelijk  van  aard  en 
-^zonder  uitwendig  gelaat;  en  eerst  daarna  het  Rijk  der  heerlijkheid,  in 
uitwendige  glorie ;  en  daar  tusschenin  lag  dan  het  Kruis  van  Golgotha ; 
reden  waarom  juist  dat  kruis  hun  een  ergernis  was ;  en  Jezus  tot  Petrus 
zei:  „Satan  ga  achter  mij,"  omdat  hij  Jezus  in  de  vervulling  van  die  dub- 
bele taak  wilde  storen. 

Eerst  thans  zal  het  ons  mogelijk  zijn,  om  het  verband  vast  te  stellen,. 
dat  er  tusschen  dit  Koninkrijk  der  hemelen  en  de  Kerk  van  Christus  op 
aarde  bestaat.  Dit  kon  niet,  zoolang  de  uitdrukking  van  het  Koninkrijk 
der  hemelen  in  algemeenheid  zweefde  en  geen  bepaald  begrip  aanduidde, 
maar  kan  nu  wel.  En  dan  zij  al  aanstonds  opgemerkt,  dat  ons  uitgangs- 
^punt  hierbij  moet  genomen  worden  in  het  Lichaam  des  Heeren.  Gelijk 
toch  bekend  is,  schuift  de  Heilige  Schrift  dit  Lichaam  des  Heeren  gedurig 
en  op  allerlei  plaatsen  tusschen  dat  Koninkrijk  der  hemelen  en  de  Kerk 
op  aarde  in.  Dit  Lichaam  nu  is  niet  hetzelfde  als  het  rijk  of  het  konink- 
rijk. Een  rijk  heeft  een  koning,  het  lichaam  heeft  een  hoofd.  Een  rijk  ziet 
op  de  eenheid  van  macht  en  gezag  die  door  de  ééne  rijkswet  wordt  uit- 
geoefend; het  lichaam  ziet  op  de  samenvoeging  der  leden  en  hun  onder- 
ling levensverband.  We  hebben  hier  dus  bijna  hetzelfde  onderscheid,  dat 
ook  op  aarde  tusschen  een  rijk  en  een  volk  bestaat.  Want  wel  is  een  rijk 
ondenkbaar  zonder  een  volk,  maar  toch  drukken  beide  iets  anders  uit.  Het 
volk,  de  natie,  is  de  organische  saarabinding  des  burgers  of  landgenooten. 
Het  rijk  daarentegen  is  de  openbaring  van  majesteit  en  macht,  die  over 
dat  volk  gaat,  het  in  stand  houdt,  regeert  en  beveiligt.  Het  Lichaam  des 
Heeren  is  dus  de  organische  samenbinding  van  alle  uitverkorenen  Gods, 
die  krachtens  deze  uitverkiezing  geroepen  zijn,  om  burgers  van  het  Konink- 
rijk der  hemelen  te  worden.  Deze  allen  saam  vormen  een  geheel,  hooren 
bij  elkander,  staan  tot  elkaar  in  een  door  God  gewild  verband;  en  het 
leven  wordt  in  deze  allen  saam  geregeld  en  geleid  door  hem,  die  het 
Hoofd  des  Lichaams  is,  terwijl  dit  Lichaam  de  vervulling  is  desgenen 
die  alles  in  allen  vervult. 

Toch    dient    ook  hier  onderscheiden  tusschen  dit  Lichaam  des  Heeren. 
zooals  het  voorgeteekend  ligt  in  de  uitverkiezing  en  zooals  het  in  de  wer- 


ZOKD.   XXXI.    HOOFDSTUK   V.  279 


kelijkheid  uitgroeit.  In  eerstgemelden  zin  toch  is  dit  Lichaam  van  Christus 
eeuwig  als  Gods  raadsbesluit;  behoort  er  elk  uitverkorene  toe;  en  onder- 
gaat het  nooit  vermeerdering.  Het  is  wat  het  is,  en  kan  niet  groeien  noch 
toenemen.  Anders  daarentegen  is  het,  zoo  ge  naar  de  openharing  van  dit 
Lichaam  des  Heeren  vraagt;  dan  toch  is  dit  Lichaam  des  Heeren  eerst 
in  de  werkelijkheid  uitgegaan,  toen  de  Zone  Gods  onze  menschelijke  natuur 
heeft  aangenomen,  en  daarmee  den  reëelen  grond  heeft  gelegd,  waardoor 
de  inlijving  in  zijn  Lichaam  mogelijk  zou  worden.  Dan  treedt  de  weder- 
geboorte tusschen  beide.  Alzoo  worden  we  ééne  plante  met  hem.  En  zoo 
zijn  we  leden  zijns  Lichaams.  Zoo  spreekt  Paulus  dan  ook  van  een  „door 
God  in  het  Lichaam  als  leden  gezet  zijn"  (1  Cor.  XII:  18).  Eerst  door  de 
Vleeschwording  des  Woords  is  de  Christus  in  de  mogelijkheid  gekomen, 
om,  niet  overdrachtelijk  of  in  de  idee,  maar  inderdaad  en  in  waarheid 
Hoofd  van  dit  Lichaam  te  worden.  Een  feit  waarbij  van  de  geloovigen 
des  Ouden  Verbonds  hetzelfde  geldt  wat  we  boven  zagen.  Zoodra  dit 
Lichaam  des  Heeren  zich  openbaarde,  behoorden  er  allen  toe,  en  waren 
er  allen  leden  van,  die  ook  vóór  de  Vleeschwording  des  Woords  in  het 
geloof  gestorven  waren. 

Dit  .,Lichaam  des  Heeren"  nu  is  niet  een  wilkeurige  bijeenvoeging  van 
enkele  personen,  maar  een  juiste  en  preciese  realiseering  van  het  schema, 
dat  voor  dit  Lichaam  in  de  verkiezinge  Gods  gegeven  was.  Is  eenmaal 
dat  Lichaam  volgroeid,  dan  zullen  er  alle  uitverkorenen  als  leden  in  bloeien  ; 
en  ook  die  uitverkorenen  alleen.  Xiet  één  zal  er  ontbreken,  en  niet  één 
enkel  niet- verkorene  zal  er  een  plaatse  in  vinden.  Als  zoodanig  zal  dit 
Lichaam  des  Heeren  de  Bruid  Christi  zyn,  die  hij  zich  bereid  heeft.  Doch 
er  is  meer.  Dit  Lichaam  des  Heeren  zal  in  zijn  voltooiing  ook  de  nieuwe 
tnenschheid  representeeren.  God  schiep  ons  menschelijk  geslacht  uit  alle 
natiën,  talen  en  volkeren.  Dit  menschelijk  geslacht  vormt  alzoo  één  stam, 
waarvan  de  natiën  de  takken  en  de  enkele  familiën  en  personen  de  bladeren 
zijn.  Als  zoodanig  stond  dit  menschelijk  geslacht  onder  een  Hoofd,  t.  w. 
Adam.  En  overmits  deze  stam  der  menschheid,  onder  haar  hoofd  Adam, 
God  verworpen  heeft,  en  alzoo  in  den  wortel  verkankerd  is,  daarom  brengt 
God  in  dezen  ouden  stam  een  nieuw  organisch  leven  in,  onder  een  nieuw 
Hoofd  Christus,  deswege  onze  tweede  Adam  genoemd.  En  nu  is  het  beloop 
dit,  dat  al  wat  niet  in  dit  nieuwe  leven  overgaat,  allengs  van  den  stam 
der  menschheid  afvalt,  en  uit  deze  aarde,  naar  de  hel  wegzinkt;  terwijl 
in  den  dag  der  glorie  niets  aan  dezen  stam  der  menschheid  zal  overblijven 
dan  de  leden  van  het  Lichaam  van  Christus.  In  het  eind  zal  dus  dit 
Lichaam  des  Heeren  onder  zijn  Houfd  Christus  de  stam  zelf  der  mensch- 
heid zijn,  maar  nu  van  zonde  en  smet  gezuiverd,  genezen  van  haar  kanker. 


280  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   V. 


en  nogmaals  gaaf  in  den  wortel,  gelijk  God  ze  eens  schiep;    ja,  met  uit- 
sluiting der  mogelijkheid,  dat  ze  ooit  weer  verkankeren  zou. 

Dit  Lichaam  des  Heeren  is  dus  op  dit  oogenblik  deels  in  den  hemel, 
deels  op  de  aarde,  en  moet  deels  nog  geboren  worden;  en  nu  staat  dit 
„Lichaam  des  Heeren"  tot  het  „Koninkrijk  der  hemelen"  of  het  „Konink- 
rijk van  Christus"  in  deze  verhouding,  dat  alleen  wat  reeds  geboren  en 
wedergeboren  is  in  dit  Koninkrijk  der  hemelen  is  ingegaan,  daar  alleen  dat 
deel  van  het  Lichaam  zelfbewust  door  de  rijkswet  van  den  Koning  be- 
heerscht  en  geregeei-d  wordt.  De  Koning  van  het  rijk  is  dus  voortdurend 
bezig,  om  dit  Lichaam  uit  te  zetten,  door  de  uitverkorenen  Gods,  die  ge- 
.^  boren  zijn,  in  dit  Lichaam  in  te  lijven;  geestelijk  door  de  wedergeboorte 
en  symbolisch  door  den  Doop;  en  wie  eenmaal  ingelijfd  is,  dien  regeert 
hij  door  zijn  Geest  en  Woord. 

Ware  nu  het  plan  Gods  alzoo  geweest,  dat  wie  wedergeboren  en  in  dit 
Lichaam  werd  ingelijfd  van  de  wereld  geheel  wierd  afgescheiden,  en, 
afgesneden  van  alle  zonde  en  contact  met  de  zonde,  op  een  eenzame 
plek  in  de  wildernis  buiten  de  overige  menschelijke  samenleving  werd 
gesteld,  dan  zou  de  kerk  op  aarde  volkomen  met  de  kerk  in  den  hemel 
één  zijn;  het  Koninkrijk  der  hemelen  zich  hier  even  zuiver  als  boven 
openbaren;  en  het  Lichaam  des  Heeren  op  aarde  niet  te  onderscheiden 
zijn  van  het  Lichaam  des  Heeren  in  de  hemelen. 

Doch  dit  is  juist  niet  zoo.  Gods  plan,  gelijk  de  Heilige  Schrift  ons  dit 
openbaart,  is  niet  om  uit  de  millioenen  menschen  enkele  personen  uit  te 
visschen,  en  deze  samen  te  voegen.  God  heeft  de  ivereld  liefgehad ;  God 
<"  houdt  aan  zijn  schepping  vast;  wat  Hij  redt,  is  ons  menschelijk  geslacht. 
Anders  toch  konden  Gods  uitverkorenen  b.  v.  alleen  uit  de  Engelsche 
natie  zijn,  maar  nu  moet  het  een  schare  worden  uit  alle  natiën,  tongen 
en  volken.  Vandaar  dat  we  in  de  Heilige  Schrift  deze  gegevens  vinden 
^  10.  Niet  door  de  wedergeboorte,  maar  eerst  door  den  dood,  wordt  feitelijk 
de  zonde  uit  ons  hart  en  uit  onzen  persoon  uitgesneden.  Tot  op  onzen 
dood  toe  blijven  we  in  ons  eigen  hart  met  de  zonde  kampen  en  blootge- 
steld aan  verleiding  en  verzoeking.  2o.  Niet  door  onze  bekeeritig,  maar 
-^  eerst  door  onzen  dood,  worden  we  feitelijk  uit  het  contact  met  het  men- 
schelijk leven  weggenomen.  Tot  op  die  ure  toe  moeten  we  in  de  wereld 
strijden:  „Ik  bid  U.  Vader,  niet  dat  Gij  ze  uit  de  wereld  wegneemt,  maar 
dat  Gij  ze  bewaart  in  de  wereld."  En  30.  noch  de  wedergeboorte  noch  de 
bekeering  vertoont  zich  voor  ons  menschelijk  oog  met  zekere  en  onbedrieg- 
lijke kenteekenen,  zoodat  wie  zelf  wedergeboren  is  en  zich  bekeerd  heeft, 
nooit  met  volstrekte  zekerheid  zeggen  kan,  wie  met  hem  tot  het  Lichaam 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   V.  281 


des  Heeren  behooren.  Een  iegelijk  iveet  dit  alleen  van  zich  zelf.  maar  kan 
dit  van  anderen  slechts  gelooven,  en  vermoeden  of  onderstellen 

Deze  drie  feiten  zyn  niet  vyeg  te  ci^iferen.  Ze  zijn  ons  in  Gods  Woord 
te  overduidelijk,  als  door  God  alzoo  gewild,  geopenbaard.  Zoo  en  niet 
anders  staat  het. 

Eerst  in  onzen  dood  sterven  we  der  zonde  af.  We  mogen  niet  in  de 
kloostercel  de  wereld  uitgaan,  maar  moeten  in  die  wereld  den  Heere  be- 
lijden. En  ook,  wie  wedergeboren  is  en  zich  bekeerd  heeft  weet  ge  nooit, 
in  uw  dorp  of  in  uw  stad,  met  volstrekte  zekerheid.  Van  iemands  staat, 
gelijk  het  volk  zegt,  zult  ge  afblijven. 

Hieruit  nu  volgt,  dat  het  Lichaam  des  Heeren  in  de  kerk  op  aarde 
nooit  zonder  vlek  of  rimpel  kan  optreden:  en  dat  het  evenzoo  onmogelijk 
is,  om  de  grenzen  der  kerk  op  aarde  met  de  levenslijn  van  het  Lichaam 
des  Heeren  te  doen  saamvallen.  Er  kunnen  buiten  staan  die  er  in  hooren  ; 
er  kunnen  in  zijn  wie  er  niet  in  hooren.  Geen  mensch.  die  als  God,  het 
harte  kent. 

Volkomen  naar  waarheid  en  op  grond  dur  Heilige  Schrift  heeft  dus  de 
Eeformatie  er  op  aangedrongen,  dat  we  scherpelijk  tusschen  de  zichtbare 
en  onzichtbare  kerk  onderscheiden  zouden.  Niet  alsof  dit  twee  kerken 
waren,  wat  ongerijmd  is;  maar  in  zooverre  de  kring  der  kerk  in  het  2Jc/«/- 
bare  niet  juist  en  precies  saam  valt  met  den  kring  van  de  kerke  Christi 
in  het  onzichtbare.  Hieruit  nu  ontstaat  vanzelf  tweeërlei  regel.  De  eerste, 
dat  de  kerk  in  het  zichtbare  nooit  mag  afgekeurd,  omdat  ze  niet  op  vol-  > 
komene  wijze  met  de  onzichtbare  kerk  saamvalt.  En  de  tweede,  dat  de 
kerk  in  het  zichtbare  nooit  legitimeeren  kan,  dan  door  zoo  nabij  mogelijk 
de  openbaring  van  de  onzichtbare  kerk  te  geven,  Tusschen  deze  twee 
slingert  nu  de  kerk  op  aarde  altoos  in.  Verworpen  moet  dus  als  dwaling 
elk  pogen,  dat  niet  rusten  kan,  eer  ze  volkomen  saamvallen,  en  dan  acht 
ten  leste  dat  punt  sectarisch  bereikt  te  hebben.  En  verworpen  moet  even- 
eens als  dwaling  elk  berusten  in  de  oyizuiverheid  der  kerk,  waardoor  het 
besef  wordt  uitgewischt,  dat  ze  openbaring  van  het  Lichaam  van  Chris- 
tus is. 

Want   wel    zou  men  kunnen  vragen ;  Waarom  is  er  in  het  geheel  een 

zichtbare  kerk  noodig,  en  waarom  kan  men  niet  volstaan  met  voor  zijn 
eigen  hart  de  vreeze  des  Heeren  te  zoeken?  Maar  heel  dit  mystiek  be- 
doelen wordt  door  de  Heilige  Schrift  lijnrecht  weersproken.  Dit  toch  zou 
zoo  zijn,  indien  de  Heere  zijn  kerk  alleen  door  zijn  Geest  regeerde.  Maar 
dat  is  niet  zoo.  Hij  regeert  zijn  kerk  door  zijn  Woord  en  Geest.  En  dit 
Woord   nu    maakt  op    zich    zelf   reeds  het  optreden  van  de  kerk  in  het 


2S2  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   VI. 

zichtbare  noodzakelijk.  Doch  ook  feitelijk  bUikt  dit  daaruit:  lo.  dat  Jezus 
in  den  kring  zijner  apostelen  een  bepaalde  organisatie  gesticht  heeft,  20.  dat 
Jezus  bepaalde  Sacramenten  heeft  ingesteld;  en  30.  dat  hij  naar  luid  van 
het  apostolisch  woord  leeraars  en  herders,  en  dus  ambtsdragers  heeft  inge- 
steld; en  4'J.  uit  het  feit  dat  de  apostelen  op  zijn  last  feitelijk  zichtbare 
kerkelijke  instituten  gesticht  hebben. 

Een  kerk  in  het  zichtbare  moet  er  dus  zijn;  en  deze  kerk  blijft,  naar 
wat  we  zagen,  gebonden  aan  deze  twee  regelen:  Ze  kan  nooit  zui- 
verlijk  het  Lichaam  des  Heeren  openbaren;  en  toch  moet  ze  dit  zoo  zuiver 
mogelijk  doen. 


ZESDE  HOOFDSTUK. 


Opdat  nu,  door  de  gemeente,  bekend  gemaakt  wor- 
de aan  de  overheden  en  de  machten  in  den  hemel 

de  veelvuldige  wijsheid  Gods. 

Eph.  3:  10. 

Teneinde  nu  naar  de  twee  gestelde  grondregelen  nader  de  verhouding 
te  bepalen  tusschen  het  Instituut  der  kerk  en  het  Koninkrijk  der  hemelen 
kan  rechtstreeks  teruggegaan  op  de  Sleutenmacht.  Het  ligt  toch  buiten 
ons  bestek,  om  de  bedoelde  verhouding  op  alle  punten  na  te  speuren. 
Het  rechte  inzicht  in  den  aard  en  het  wezen  der  Sleutelmacht  is  bij  de 
toelichting  van  Zondag  XXXVHI  uiteraard  ons  ccnig  doel;  en  hierbij  nu 
komt  het,  gelijk  we  zagen,  vooral  op  rfne  onderscheidingen  aan.  Allereerst 
op  de  onderscheiding  tusschen  de  algemeene  heerschappij  van  Gods  almacht 
in  de  schepping,  en  het  onder  Koning  Jezus  ingestelde  Koninkrijk  der 
hemelen.  Dan  op  de  onderscheiding  bij  dit  Koninkrijk  der  hemelen  zelf, 
tusschen  het  eigenlijke  7-ijk  en  het  volk  van  dit  rijk,  of  het  mystieke 
Lichaam  des  Heeren.  En  ten  derde  op  de  onderscheiding  tusschen  dit 
Lichaam  des  Heeren  in  zijn  inwendig  of  onzichtbaar  bestand  en  in  zijn 
uitwendige  verschijning  of  openbaring  in  het  zichbare;  gemeenlijk  de 
onzichtbare  en  zichtbare  kerk  genoemd.  "Ware  er  nu  geen  zonde  meer; 
stond  er  op  aarde  niet  langer  een  rijk  der  wereld  tegen  Christus  over;  en 
oefende  Satan  geen  macht  meer  tegen  het  Koninkrijk  der  hemelen,  zoo 
zouden  deze  onderscheidingen  geen  tegenstelhngen  meer  opleveren.  Maar 
'  dit  is  zoo  nog  niet.  Hoewel  zonde,  wereld  en  Satan  in  beginsel  op  het 
kruis    van  Golgotha  zijn  te  niet  gedaan,  zijn  ze  toch  als  machten  nog  niet 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    VI.  283 


aan  Jezus'  voeten  onderworpen.  Alle  deze  vijanden  moeten  nog  to  niet 
gedaan.  En  eerst  als  de  Messias  op  de  wolken  wederkomt,  zal  hij  alle 
deze  machten  verdoen,  en  in  den  poel  des  vuurs  werpen.  In  afwachting 
hiervan  blijven  derhalve  deze  tegenstellingen  bestaan.  Zonde,  wereld  en 
Satan  voeren  nog  steeds  krijg  tegen  de  kerk,  het  Koninkrijk  van  Christus 
en  de  Oppermacht  Gods;  en  dit  nu  maakt  het  noodzakelijk,  dat  de  toegang 
tot  het  Koninkrijk  der  hemelen  alsnog  beivaakt  worde.  Bewaakt  in  dien 
dubbelen  zin,  dat  er  niet  inkome,  dien  de  Koning  er  niet  in  hebben  wil;  ? 
en  dat  alle  vijandelijke  aanslag  op  het  koninkrijk  der  hemelen  worde 
verijdeld,  opdat  het  ongestoord  en  ongehinderd  zich  uitzette  en  uitbreide, 
naar  het  bestek  dat  in  de  verkiezinge  Gods  er  voor  gegeven  is. 

Veilig  voor  dien  aanslag  is  alleen  dat  deel  van  het  Koninkrijk  der 
hemelen,  dat  nu  reeds  in  de  hemelen  is;  maar  niet  veilig  voor  den  aanslag 
dezer  vijanden  is  het  ander  deel  van  dit  koninkrijk  dat  nog  op  aarde 
toeft,  of  ook  nog  ongeboren  is.  Bij  den  dood  eindigt  Satans  macht.  Dan 
wordt  de  wortel  der  zonde  uit  het  hart  van  Gods  uitverkorenen  uitgesne- 
den. Ze  worden  dan  tevens  afgesneden  vau  de  wereld  in  haar  zondige 
gestalte.  En  met  Satan  hebben  ze  niet  anders  meer  te  doen,  dan  om  een 
getuige  te  zijn  van  zijn  volkomen  val.  Ze  zijn  dan  in  Christus  geborgen 
en  staan  aan  geen  enkel  gevaar  meer  bloot.  Slechts  wachten  zij,  tot  de 
tijd  voleind  zal  zijn,  en  Christus  hen  naar  deze  wereld  zal  terugleide,  om,  in 
heerlijker  lichaam  herlevend,  te  heerschen  op  een  wereld,  die  dan  van 
den  vloek  ontbonden,  geheel  Godes  zijn  zal.  Maar  zoo  is  het  niet  met  het 
Koninkrijk  der  hemelen  op  aarde,  aan  deze  zijde  van  het  graf  en  vóór 
den  ingang  van  het  rijk  der  heerlijkheid.  Integendeel,  hier  op  aarde  is  en 
blijft  het  strijd.  Strijd  in  het  hart  van  Gods  kinderen  met  de  nog  inwonende.  ^ 
zij  het  ook  niet  meer  heerschende  zonde.  Strijd  met  de  wereld,  die  zich 
ten  slotte  organiseeren  zal  tot  één  groote  Antichristelijke  wereldmacht. 
En  strijd  met  Satan,  die  nog  steeds  op  deze  aarde  inwerkt,  om  den  voort- 
gang van  het  Koninkrijk  der  hemelen  te  sluiten.  En  evenzoo  blijft 
er  gevaar  bestaan  voor  het  nog  ongeboren  deel  van  het  Koninkrijk  der 
hemelen,  d.  w  z.  met  betrekking  tot  die  uitverkorenen,  die  nog  niet  zijn 
uitgekomen  en  het  levenslicht  niet  aanschouwden.  Gevaar  in  zooverre 
Satan  telkens  poogde  de  geslachten  uit  te  roeien,  waarin  het  zaad  der 
kerk  school;  bij  het  uitkomen  van  dat  zaad,  door  wegneming  van  den 
Kinderdoop  en  van  het  Verbond,  dit  zaad  buiten  de  heilsbedeeling  poogt  ** 
te  houden;  en  allengs  zulk  een  toestand  op  aarde  poogt  in  te  stellen,  dat 
de  Duive  Christi  geen  plek  meer  vinde  voor  het  hol  van  haar  voet.  Tegen 
die  gevaarlijke  macht  nu  voert  Christus  krijg  in  gerechtigheid,  en  hij  wil 
dat,    evenals   zijn    engelen,    zoo  ook  zijn  verlosten  op  aarde,    dezen  krijg 


284  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   VI. 


met  hem  zullen  voeren.  Vandaar  dat  zijn  kerk  nog  geen  triomfeerende 
maar  nog  altoos  een  strijdende  kerk  op  aarde  is.  Hierbij  nu  komt  het  er 
op  aan,  dat  lo.  uit  dit  Koninkrijk  der  hemelen  geweerd  blijve  wie  ernie^ 
in  hoort;  2^.  in  dit  koninkrijk  gelokt  en  gebracht  worde  wie  er  wel  in 
hoort;  en  3o.  dat  de  gemeenschap  van  dit  deel  van  het  Koninkrijk  der 
hemelen,  dat  op  aarde  is,  met  dat  ander  deel  dat  in  den  hemel  is,  zoo 
vuiver  en  krachtig  mogelijk  werke.  En  het  is  nu  deze  drieledige  functie, 
die  saam  ligt  gevat  in  het  algemeen  begrip  van  de  Sleutelmacht.  Die  Sleu 
telmacht  toch  is  werkzaam:  1'-'.  om  uit  het  Koninkrijk  te  weren  door  de 
Tucht,  in  haar  algemeensten  zin;  om  2'\  in  dit  Koninkrijk  der  heme- 
len op  te  nemen  door  Missie  en  Doop;  en  H^K  om  den  band  met  het 
rijk  in  de  hemelen  werkzaam  te  houden  door  de  Genademiddelen. 

In  het  afgetrokkene  kon  het  ook  anders  zijn.  Op  zichzelf  toch  ware  het 
ook  denkbaar,  dat  Christus  zelf  alles  rechtstreeks  deed.  Rechtstreeks  door 
bijzondere  openbaring  elk  zijner  verlosten  riep.  Rechtstreeks  in  elk  zijner 
verlosten  door  den  Heiligen  Geest  alle  zonde  doodde.  En  rechtstreeks  door 
een  vonnis,  gelijk  aan  Dathan  en  Abiram  voltrokken  werd,  elkeen  die 
zich  tegen  zyn  kerk  kantte,  doodde.  En  dan  natuurlijk  zou  er  ö'eew  Sleu- 
telmacht, hoegenaamd  ook,  denkbaar  wezen.  Niet  een  eenig  mensch  zou 
dan  als  instrument  in  de  hand  des  Heeren  optreden.  Er  zouden  geen 
ambten,  er  zou  geen  bediening  des  Woords.  er  zou  geen  Sacrament,  er 
zou  geen  kerkelijke  tucht  wezen.  De  Heere  zelf  zou,  in  eigen  persoon 
zelf  alleen  aan  de  deur  van  zijn  Koninkrijk  waken;  en  zulks  met  godde- 
lijke almachtigheid,  zoodat  er  op  die  deur  geen  slot  noodig  zou  zijn,  noch 
en  dit  niet  bestaande  slot  een  sleutel.  Maar  al  ware  dit  in  het  afgetrokkene 
denkbaar,  én  de  Schrift  én  de  historie  der  kerk  leeren  ons  dat  dit  niet 
zoo  is.  Het  heeft  den  Heere  beliefd,  de  zake  zijns  Koninkrijks  zóó  te  ver- 
ordenen, dat  er  naast  zijn  rechtstreeksche,  ook  een  middellijke  werking 
van  hem  uitgaat,  en  dat  deze  middellü'ke  werking  gaat  door  den  dienst 
van  ^nenschen.  Daarom  stelde  hij  zijn  Woord  in,  verordende  hij  zijn  Sacra- 
ment,  gaf  hij  ambten  en  bekleeders  van  die  ambten  aan  zijn  kerk;  en 
eischte  hij  door  dit  alles  het  optreden  van  zijn  kerk  in  zichtbare,  en  dus 
altoos  gebrekkige  gestalte.  Denkt  ge  u  toch  allen  uitwendigen  dienst  der 
kerk  weg,  en  neemt  ge  voor  een  oogenblikaan,  dat  Jezus  alles  rechtstreeks 
zelf  deed,  dan  zou  er  nooit  een  zichtbare  kerk  ontstaan  zijn.  Waar  toch 
noch  een  dienst  des  Woords,  noch  der  Sacramenten  is,  noch  der  barm- 
hartigheid, en  dus  ook  geen  tucht  wordt  geoefend,  hoe  zoudt  ge  daar  een 
kerk  hebben  in  het  zichtbare?  Dit  wordt  eenvoudig  ondenkbaar.  En  zoo 
is  dus  al  de  noodzakelijkheid,  om  de  kerk  in  het  zichtbare  te  laten  optre- 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   VL  285 

den,  alleen  daaruit  geboren,  dat  er  deze  ambten  en  diensten  zijn  moeten; 
en    dit    vloeit   weer  daaruit  voort,    dat  Christus  zijn  kerk  ook  middellijk 
bestuurt,    onderhoudt   en   regeert.    Overal  toch  waar  menschen  optreden, '' 
om  zekere  roeping  en  dienst  ten  opzichte  van  andere  menschen,  in  hooger 
opdracht    te    vervullen,    ontstaat    zeker    onderling   verband,    en  is  zekere 
regeling    en    zekere   actie    noodig,  die  aanstonds  tot  de  noodzakelijkheid 
leidt,  om  voor  de  kerk  zekere  uitwendige  formatie  of  gestalte  te  zoeken. 
Deden    deze  menschen  dit  nu  uit  eigen  beweging,   en  als  ware  het  om 
Jezus  in  de  hand  te  werken,  zoo  zou  er  voor  zulk  een  kerkformatie  nooit 
van  Sleutelmacht  sprake  kunnen  zijn.  Stel  toch  Jezus  hadde  niets  omtrent 
den  uitwendigen  dienst  gezegd  of  verordend;    geen  ambten  ingesteld;  en 
in  zijn  apostelen  geen  bepaalde  personen  aangewezen ;  dan  ware  het  toch 
mogelijk  geweest,  dat  zekere  vrome  mannen  zich  hadden  opgemaakt,  om 
te  zeggen:  „Laat  ons  voor  Jezus,  die  voor  ons  zooveel  deed,  ook  iets  doen. 
Laat    ons    van    zijn    verschijning  en  zijn  hefde  gaan  prediken.    Laat  ons 
liefde  voor  hem  pogen  in  te  boezemen.  En  op  die  wijs  trachten  een  macht 
voor  hem  in  deze  wereld  te  stichten.  In  dat  geval  nu  zou  dit  er  zeer  wel 
toe  hebben  kunnen  leiden,    dat  er  op  onderscheiden  plaatsen  kringen  van  ^ 
vrienden   van  Jezus  ontstaan  waren;   maar  toch  zou  er  nergens  een  kerk- 
en veel  minder  openbaring  van  een  Sleutelmacht  zijn.  Er  zou  dan  eenvou- 
dig geen  macht  hoegenaamd  bestaan.  Het  zou  alles  eigenwilUg  werk  zijn.  - 
Er  zou  geen  last  noch  bevel  voor  wezen.    En  men  zou  niets  hebben  ver- 
kregen   dan  wat  de  Kwakers  willen,    en  wat  alle  bewuste  of  onbewuste 
vrienden  van  het  collegiale  stelsel  nóg  bedoelen.    Een  soort  vereeniging,   ' 
kring   of  bond  van  Jezus  vrienden;    maar  geen  door  hem  en  op  zijn  last 
gestichte  en  in  srand  gehoudene  kerk. 

Nu  staat  echter  de  zaak  juist  omgekeerd.  Jezus  heeft  niet  maar  geleefd  en 
geleden  om  daarna  te  sterven  en  op  te  staan  en  op  te  varen  ten  hemel, 
en  het  verder  aan  ons  over  te  laten  wat  we  voor  hem  doen  wilden. 
Van  zulk  een  optreden  uit  eigen  beweging,  van  zulk  een  eigenwilligen 
Godsdienst  van  zulk  een  in  den  grond  Pelagiaansch  en  Arminiaansch 
bedoelen,  weet  de  Heilige  Schrift  niets.  Integendeel  alles  wordt  door  Jezus 
uitdrukkelijk  en  nauwkeurig  bepaald,  bestelden  voorbereid.  Hij  verklaart 
dat  het  met  Jeruzalem  en  Sions  tempel  uit  is;  scheurt  het  voorhangsel 
van  het  Heilige  der  heiligen;  en  verwoest  een  kleine  veertig  jaren  na 
zijn  hemelvaart  heel  de  heilige  stad.  En  in  plaats  hiervan  kiest  hij  eeni- 
ge  mannen  uit,  die  hij  voorbereidt  voor  hun  levenstaak-  daarna  aanstelt 
en  zalft  met  den  Heiligen  Geest;  en  uitzendt  in  de  wertld,  met  den  last, 
om  zijn  getuigen  te  zijn,  en  met  de  belofte  dat  hij  donr  Vij:.ondere  open- 
baring   hen    onderrichten  zal  van  wat  ze  te  doen  hebben.   Is  er  één  van 


286  ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   VI. 

deze  mannen  uitgevallen,  dan  stelt  hij  op  den  weg  van  Damascus  Paulus 
daarvoor  in  de  plaats,  en  geeft  aan  dezen  Paulus  een  bijzondere  roeping; 
zoo  zelfs  dat  als  Paulus  nog  in  Azië  wil  blijven,  de  Heere  hem  gelast  uit 
Azië  naar  Europa  te  gaan  en  het  Evangelie  te  prediken  in  Macedonië. 
Aan  deze  apostelen  geeft  hij  volmacht  om  in  zijn  kring  op  te  nemen  en 
uit  zijn  kring  uit  te  sluiten.  Hij  geeft  hun  last,  om  de  Sacramenten  van 
den  heiligen  Doop  en  het  heilig  Avondmaal  te  bedienen.  En  hij  instrueert 
ze  zóó,  dat  zij  op  hun  beurt  weer  andere  mannen  aanstellen,  die  in  de 
gestichte    kerken   als  voorgangers  optreden. 

Het  heeft  er  dus  niets  van,  dat  Jezus  den  loop  der  zaken,  in  overgees- 
telijken  zin,  aan  der  menschen  goeddunken  of  vrijwilligheid  zou  hebben  over- 
gelaten. Integendeel,  hij  zelf  regelt  alles,  bepaalt  alles,  stelt  al  wat  noodig  is  in, 
en  bakent  geheel  den  weg  af,  waarlangs  de  beweging  zal  voortschrijden. 
En  terwijl  hij  zoo  het  uitwendig  werk  aan  zijn  apostelen,  en  die  na  hen 
komen,  overlaat  en  opdraagt,  blijft  hij  van  uit  den  hemel,  dag  aan  dag 
en  uur  aan  uur,  door  zijn  genade,  majesteit  en  Geest  inwendig  werken, 
om  de  in  zonde  verlorenen  weder  te  baren,  inwendig  om  te  zetten  en  te 
heiligen,  en  te  verlichten  met  geestelijke  kennisse.  Zoo  werkt  Christus 
van  den  Troon  der  heerlijkheid  dus  op  drieërlei  wijs :  1".  doordien  hij 
rechtstreeks  werkt  met  zijn  Geest;  20.  doordien  hij  zijn  kerk  blijft  bin- 
den aan  het  op  aarde  door  hem  verordende;  en  30.  doordien  hij,  luidde- 
lijk,  zijn  kerk  door  den  dienst  van  menschen  in  stand  houdt  en  regeert. 
.  En  deze  drie  werkingen  staan  niet  los  naast  elkander,  maar  vinden  in 
hem  zelven  heur  krachtig  verband.  Woord  en  Geest  en  Dienst  zijn  als 
drie  raderen,  die  gestadiglijk  in  elkaar  grijpen. 

Dientengevolge  moest  dus  Jezus  aan  zijn  apostelen  en  aan  de  andere 
personen  die  hij  in  dezen  dienst  zijner  kerk  gebruiken  zou,  zekere  macht 
verleenen.  Zonder  die  macht  konden  zij  niets  doen.  Juist  toch  eerst  door 
een  bepaalde  machtiging  wierd  aan  hun  optreden  het  eigenwillige  ontno- 
men. En  het  is  deze  macht  nu,  waarmee  de  Christus  zijn  dienaren  op 
aarde  bekleed  heeft,  die  uitgedrukt  ligt  in  den  naam  van  de  Sleutelmacht. 
Dit  nu  brengt  met  zich,  dat  deze  Sleutelmacht  een  dubbele  zijde  hebbe. 
Ze  eischt  toch,  daar  ze  uitwendig  en  in  het  zichtbare  moet  bediend,  een 
uitwendige  kerkformatie,  met  uitwendige  regeling,  en  opdracht  voor  uit- 
wendige waarneming.  Maar  toch  ze  wordt  eerst  Sleutelmacht  voor  zoover 
ze,  door  deze  uitwendige  waarneming  heen,  effect  heeft  voor  het  onzicht- 
bare Koninkrijk  der  hemelen.  Als  Jezus  toch  macht  verleent,  verleent  hij 
die  macht  niet  voor  het  uitwendige,  maar  dan  geeft  hij  die  macht,  om 
door  het  uitwendige  heen,  in  te  werken  op  het  geestelijk  Koninkrijk  der 


ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   VL  287 

hemelen.  De  Sleutelen  2ijn  nooit  de  Sleui.elen  van  de  uitwendige  kerk  in 
het  zichtbare,  maar  ze  zyn  en  blijven  altoos  de  Sleutelen  van  het  Konink- 
rijk   der    hemelen.    Jezus  sprak  het  met  nadruk  tot  Petrus:  U  geef  ik  de 
sleutelen,  niet  van  eenige  uitwendige  kerk,  maar  van  het  Koninkrijk  der 
hemelen.  Echter  blijft  het  ook  waar,  dat  alle  dienaars  juist  daarvoor  aan- 
gesteld  zijn,    om  het  effect  op  het  geestelijke  Koninkrijk  der  hemelen  te 
bewerken  door  hun  dienst  in  de  uitwendige  kerk.  De  rechtstreeksche  bewer- 
king  der    ziele    is    een    privilege  dat  de  Heere  voor  zichzelven  behouden   ^ 
heeft.  Daar  kan  en  mag  geen  dienaar  aan  komen.  Dat  heeft  de  Heere  zich- 
zelven toegeëigend,  en  dat  recht  en  die  macht  geeft  hij  aan  niemand  an- 
ders. Wel  mogen  ook  de  apostelen  en  de  dienaren  op  dit  Koninkrijk  der 
hemelen  in  geestelijken  zin,  en  dus  ook  op  de  zielen  inwerken,  maar  uit- 
sluitend   door   de    uitwendige    diensten,    die  in  de  zichtbare  kerk  worden 
.opgericht.    Het   is    er    meê  als  met  een  zenuwzieke.  Op  de  zenuwen  van 
.dien    zieke    kan    invloed  worden  geoefend  door  geestelijke  aandoeningen, 
,door  liefde  en  haat  en  zooveel  meer ;  maar  dit  alles  ligt  niet  op  het  ter- 
rein van  den  arts.  Daar  moet  hij  afblijven.  Daar  heeft  hij  niet  voor  gestu- 
deerd.   Dat   is    zijn   ambt  en  zijn  roeping  niet.  Maar  wel  mag  de  arts  op 
die  zenuwen  werken,  en  zoo  door  die  zenuwen  op  de  ziel,  mits  door  het 
toedienen  van  uitwendig  medicijn,  door  baden,  door  gymnastiek,  door  be- 
weging   en    zooveel    meer    voor  te  schrijven.  Feitelijk  oefent  ook  hij  dus 
invloed    op    de    zenuwen,   en  door  die  zenuwen  ook  ten  deele  op  de  ziel 
maar   zijn   weg  blijft  altoos  door  het  uitwendige   loopen  ;  hij  mag  niet  an 
ders  werken  dan  door  uitwendige  middelen.  Rechtstreeks  met  de  zielvan 
den  kranke  heeft  hij  geen  contact.  En  zoo  nu  ook  is  het  hier.  De  zondaar 
-moet  inwendig  en  uitwendig  behandeld.  Die  inwendige  behandeling  nu  hield 
de   Heere    voor   zich  ;  en  aan  de  dienaren  van  zijn  kerk  stond  hij  alleen 
de    uitivendige  behandeling  toe,  in  den  dienst  van  het  "Woord  en  van  het   ^ 
Sacrament ;    en    de    daarbij  behoorende  tucht.  Alle  Sleutelmacht,  die  aan 
eenig  raensch  in  handen  is  gegeven,  is  en  blijft  dus  ten  einde  toe  uitwen- 
dige bediening,  maar  een  bediening  die  tot  eenig  doel  heeft,  om  door  het    ; 
uitwendige    heen    op  het  inwendige  in  te  werken.  Een  dokter,  die  niet  ge- 
looft dat  hij  door  zijn  medicijn  de  zenuwen,  en  door  die  zenuwen  de  ziel 
bereikt,    kan  aan  een  zielszieke  niets  doen  ;  maar  is  met  lamheid  en  on- 
vermogen   geslagen.    En   zoo  ook  een  Dienaar  des  Woords,  die  niet  weet  > 
en  gelooft,  dat  hij  door  zijn  uitwendigen  dienst  inwerkt  op  het  zieleleven 
en  door  dat  zieleleven  op  het  geestelijk  en  verborgen  Koninkrijk  der  he- 
melen, hield  op  Dienaar  van  Christus  te  zijn,  en  is  van  alle  Sleutelmacht 
ontbloot  en  verstoken.  Evenals  bij  een  zware  vestingdeur  de  sleutel  eerst 
door  een  dikke  laag  hout  moet  dringen,  om  zoo  eerst  het  daarachter  ver- 


288  ZOND.  XXXI.    HOOFDSTUK   VI. 

scholen    slot   te    bereiken,  zoo  ook  is  het  in  dezen  dienst.  De  uitwendige 
dienst   van    de   inwendige  kerk  is  die  breede,  dikke  laag  hout.  die  op  de 
ijzeren  deur  der  poorte  van  buiten  is  aangebracht ;  maar  het  slot  zit  ach- 
ter dat  dikke  hout,  in  de  eigenlijke  deur  van  het  Koninkrijk  der  hemelen. 
Door  al  dat  uitwendige  moet  de  sleutel  dus  doordringen,  om  het  daarach- 
ter verscholen  slot  te  bereiken,  in  dat  slot  beweging  te  brengen,  en  alzoo 
de   poorte  van  het  Konininkrijk  der  hemelen  te  openen.  Hierop  kan  niet 
^ sterk   genoeg   nadruk  worden  gelegd.  Zoodra  t(jch  het  besef  en  de  wil  te 
loor  gaat,  om  door  het  middel  van  den  uitwendigen  dienst  door  te  drin- 
gen  tot    het   geestelijke    Koninkrijk  der  hemelen,  is  alle  arbeid  van  den 
dienaar  niets  dan  gewoon  menschenwerk  geworden;  een  soort  raad,  ver- 
maning  en    vertroosting,  zooals  een  iegelijk,  ook  zonder  eenige  opdracht 
of  last  van  den  Heere,  die  aan  zijn  medèmenschen  geven  kan.  En  in  den 
dienst   uws  Heeren  staat  ge  eerst  dan,  en  eerst  dan  werkt  ge  onder  zijn 
opdracht  en  last,  zoo  ge  bij  uzelven  weet  en  beseft :  Als  ik  alzoo  naar  de 

"^  opdracht  mijns  Heeren  handel,  dan  komt  de  sleutel,  dien  ik  hanteer,  met- 
terdaad terecht  in  de  poorte  van  het  Koninkrijk  der  hemelen,  en  breng 
ik  in  die  deur  beweging,  hetzij  om  die  te  openen,  hetzij  om  die  toe  te 
doen.  Misschien  ware  het  daarom  zelfs  beter  niet  te  zeggen  dat  een  ker- 

"^  keiijk  instituut  een  openharing  van  het  Koninkrijk  der  hemelen  is,  maar 
dat  het  een  toegang  is  tot  het  Koninkrijk  der  hemelen.  Het  Lichaam  van 
^  Christus  wordt  er  in  geopenbaard,  maar  tot  het  Koninkrijk  der  hemelen 
ontsluit  het  een  totgang.  En  overmits  nu  geheel  de  uitwendige  gestalte  der 
kerk  onstaat  door  dezen  ingestelden  Dienst  des  Heeren,  geldt  natuurlijk 
van  de  kerk  in  het  zichtbare  geheel  hetzelfde  wat  we  vonden  van  den 
Dienst  des  Woords.  Een  kerk,  die  ook  als  uitwendig  instituut,  niet  beseft 
en  gelooft,  dat  ze  een  poorte  is  voor  het  Koninkrijk  der  hemelen ;  aan  dit 
Koninkrijk  der  hemelen  als  de  voering  in  het  kleed,  als  de  huid  aan  uw 
lichaam,  op  elk  punt  vastzit ;  en  die  niet  zeggen  durft,  dat  ze  metterdaad 
een  toegang  aanbiedt,  om  uit  de  wereld  in  het  Koninkrijk  der  hemelen 
binnen  te  komen,  —  toont  reeds  daardoor  dat  ze  geen  ware  kerk,  maar 
of  een  valsche  of  een  schijn-kerk  is.  Feitelijk  is  ze  dus  niets  dan  • 
een  menschelyke  vereeniging.  Een  soort  genootschap  van  godsdiensti- 
ge n  aard. 

De  klem  blijft  dus  schuilen  in  wat  Jezus  tot  zijn  apostelen  zei :  Zoo 
wat  gy  binden  zult  op  aarde  zul  in  den  hemel  gebonden  zijn.  Er  moet  be- 
sef, er  moet  geloof,  er  moet  vaste  onderstelling  zijn,  dat  hetgeen  ge  als 
kerk  doet,  geldt  voor  God,  geldt  voor  den  Heere  Christus  in  zijn  konink- 
rijk.   Niet   twee   lichamen    zijn   het.  Het  ééne  de  zichtbare  kerk,  die  aan 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   VI.  289 


UW  goeddunken  is  overgelaten,  en  het  andere  onzichtbare  kerk,  die  veilig 
in  haar  Heere  is ;  maar  deze  beide  moeten  tot  elkander  staan  als  de 
ziel  tot  het  lichaam.  Als  ge  iemand  ontmoet,  kunt  ge  zijn  ziel  niet  zien 
noch  rechtstreeks  die  aanraken.  Wat  ge  ziet  is  zijn  uitwendige  gestalte, 
zijn  lichaam,  zijn  uitwendig  voorkomem,  waarin  de  ziel  wel  spreekt  en 
wel  doorstraalt,  maar  zonder  dat  gij  die  ziel  rechtstreeks  grijpen  kunt. 
Maar  toch  zou  die  gestalte  voor  u  ophouden  de  gestalte  van  uw  kind 
van  uw  vriend,  van  uw  broeder  te  zijn,  zoodra  ge  ophieldt  te  gelooven, 
dat  de  ziel  er  achter  zit,  dat  hetgeen  door  dit  lichaam  heengluurt,  werke- 
lijk zijn  ziel  is.  Wel  hecht  ge,  ook  als  de  ziel  uit  het  lichaam  is  gevaren, 
de  eerste  dagen  nog  aan  het  stoflelijk  omhulsel,  dat  hij  aflegde,  maar  i 
toch,  ge  weet  zeer  wel,  dat  dit  omhulsel  niet  meer  uw  kind,  uw  vriend, 
iiw  broeder,  maar  alleen  zijn  lijk  is.  En  hoe  kunstig  men  ook  uit  was  een 
menschelijk  lichaam  moge  naboetseeren,  toch  weet  ge  zeer  wel,  dat  ach- 
ter dit  wassen  beeld  geen  ziel  huist,  en  dat  het,  omdat  er  geen  ziel  in 
schuilt,  geen  menschelijk  wezen  is.  En  zoo  nu  ook  is  het  bij  uw  kerk. 
In  uw  uitwendige  kerk  hebt  ge  nooit  anders  te  doen,  dan  met  het  uit- 
wendig lichaam,  en  de  verborgen  ziel  der  kerk  kunt  ge  nooit  rechtstreeks 
grijpen.  Maar  toch  moet  steeds  het  besef  in  u  leven,  dat  achter  dat  uit- 
wendig lichaam  zich  inwendig  de  ziel  der  kerk  beweegt  en  leeft;  want 
zoodra  ge  dat  besef  en  dat  geloof  verliest,  hebt  ge  niet  meer  met  een  ^ 
levende  kerk  te  doen,  maar  of  met  een  gestorven  kerk,  die  nog  slechts 
de  gestalte  van  het  lijk  vertoont,  of  wel  met  een  uit  was  nagebootst  ker- 
kelijk lichaam,  waar  nooit  een  ziel  in  was. 

Dit   nu  maakt,  dat  al  wat  zich  collegiaal  aandient,  al  wat  een  genoot-    > 
schap    is,  al  wat  gemaakte  menschelijke  vereeniging  is,  nooit  voor  u  die 
kerk    kan    zijn,    waaraan    Jezus  zijn  Sleutelmacht  toevertrouwde;  om  de 
eenvoudige  reden,  dat  zulk  een  collegiale  bond  of  genootschap  nooit  het 
lichaam    kan    zijn,  waar  de  ziel  van  Jezus'  kerk  in  huist,  en  alzoo  nooit 
openbaring  van  zijn  mystiek  Lichaam  kan  wezen  of  toegang  tot  het  Ko- 
ninkrijk   der   hemelen  kan  openen.  Wel  kan  achter  dit  collegiale  genoot-  ■ 
.schapskleed    een  wezenlijk  kerkelijk  instituut  verborgen  zijn,  dat  metter- 
daad  de    ziel    der   kerk    in  zich  draagt  en  wel  wezenlijk  toegang  tot  het 
Koninkrijk    der    hemelen    geeft;  maar  het  kleed  is  nooit  het  lichaam  en  ' 
mag    dus   nooit  aangezien  voor  het  instituut.  Een  verschil,  dat  ge  op  on- 
feilbare wijze  hieraan  merken  kunt,  dat  een  wezenlijk  kerkelyk  instituut  7 
nooit  iemand  af  zal  snijden,  dan  zoo  het  gelooft,  dat  men  hem  hiermede 
ook   buiten  het  Koninkrijk  der  hemelen  sluit;  terwijl  omgekeerd  een  col- 
legiale bond  of  genootschap,  iemand  ook  dan  afsnijdt  en  van  zijn  lidmaat- 
schap vervallen  verklaart,  als  zelfs  de  gedachte,  noch  bij  dat  genootschap. 

E   VOTO    DORDR.    III.  19 


290  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   VIL 


noch    bij    den   afgesnedene,    opkomt,    dat    hij  hierdoor  werkelijk  van  het 
Koninkrijk  der  hemelen  zou  zijn  uitgesloten. 


ZEVENDE  HOOFDSTUK. 


Zoo  gij  iemands  zonden  vergeeft,  dien  worden 
zij  vergeven,  zoo  gij  iemands  zonden  lioudt,  dien 
zijn  zij  gehouden. 

Joli.  20 :  23. 


Vast  staat  alzoo  de  regel,  dat  een  kerkelijk  instituut  alleen  zóó  lang 
inderdaad  kerk  is,  als  dit  instituut  toegang  geeft  tot  het  Koninkrijk  der 
hemelen;  en  slechts  zoolang  kunt  en  moogt  ge  met  goede  consciëntie  in  een 
kerkelijk  Instituut  verkeeren  blijven,  als  ge  onwrikbaar  staat  in  de  over- 
tuiging, dat  uw  kerk  in  het  zichtbare  rechtstreeks  met  het  Koninkrijk  der 
hemelen  in  verband  staat.  Het  Koninkrijk  der  hemelen  moet  altoos  de 
bestaansreden  van  uw  kerk  zijn;  en  om  dat  te  kunnen  zijn  moet  het 
mystieke  Lichaam  des  Heeren,  zij  het  dan  op  gebrekkige  wijze,  door  uw 
kerk  tot  openbaring  komen.  Een  kerk  die  het  onwankelbaar  besef  verloor : 
-  „Ik  ben  een  middel  in  Christus'  hand,  om  in  zonde  geborenen  in  het 
Koninkrijk  der  hemelen  te  brengen,  en  evenzoo  om  uit  het  Koninkrijk 
der  hemelen  uit  te  sluiten,  wie  er  geen  deel  aan  heeft,"  houdt  op  kerk 
te  zijn.  En  evenzoo  mag  een  lid  eener  kerk  slechts  zoolang  met  zijn 
aanhoorigheid  tot  zijn  kerk  vrede  nemen,  als  hij  staat  in  de  overtuiging, 
dat  ziJn  kerk  haar  eenig  doel  vindt  in  het  Koninkrijk  der  hemelen. 

Die   grondstelling  mag  dus  nooit  losgelaten.  Waar  de  band,  de  levens- 
band   en    de  institutaire   band    wegviel,  die  uw  kerk  aan  het  Koninkrijk 
der    hemelen    verbindt,    daar   hield   ze    op    dienst   te    doen   als  kerk  van 
Christus. 
Toch  eischt  deze  grondstelling  nadere  toelichting. 

In  het  Koninkrijk  der  hemelen  komt  men  door  vergeving  zyner  zon- 
den te  erlangen.  Natuurlijk  sluit  dit  in  zich,  dat  ook  de  wortel  der  zonde 
in  u  afgesneden  en  de  finale  uitroeiing  van  alle  inwonende  zonde  in  u 
gewaarborgd  worde;  maar  dit  is  vanzelf  by  de  vergeving  uwer  zonde 
ondersteld.  Zonder  die  zekerheid  en  zonder  dien  waarborg  is  van  Gods- 
wege geen  vergeving  van  zonde  denkbaar.  Het  Koninkrijk  der  hemelen 
<v  js  heilig  land.  Als  God  de  Heere  in  zijn  heilige  tegenwoordigheid  ver- 
schijnt  gelijk  aan    Mozes   in    het   braambosch,    dan  maakt  Hij  door  zijn 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   VII.  291 

verschijning  de  plaats  waar  gij  staat,  tot  heilig  land.  De  wereld  ligt  in 
het  booze,  en  is  daarom  onheilig.  De  zonde  heeft  zich  niet  bepaald  tot 
ons  zieleleven,  maar  sloop  uit  onze  ziel  in  ons  lichaam,  en  deelde  zich 
van  ons  lichaam  aan  de  natuur  mede,  als  een  vloek  die  op  de  aarde  ge- 
legd is.  Daartegenover  staat  nu  het  Koninkrijk  der  hemelen.  A^an  de 
wereld  die  in  het  booze  ligt,  is  de  tegenwoordigheid  Gods  weggenomen;  , 
■daar  toeft  Hij  niet  en  woont  Hij  niet;  daar  heeft  Hij  geen  plaatse  zijner 
ruste.  Zoo  was  dus  God  de  Heere  niet  in  de  Heidenwereld;  maar  in  den 
stam  van  Israël  had  Hij  zich  door  symbolische  wijding  een  plaatse  bereid 
in  het  Heilige  der  heiligen  ;  tot  Hij  op  Moria's  berg  zich  de  plek  verkoren 
had,  waarvan  Hij  sprak:  „Dezen  berg  heb  Ik  mij  uitverkoren;  dit  is  de 
plaatse  mijner  ruste;  hier  zal  ik  wonen."  Maar  juist  daarom  was  én 
Tabernakel  én  Tempel  dan  ook  toegerust  met  alle  middel  der  verzoening,  "t 
om  op  schaduwachtige  wijze  de  zonde  in  Israël  door  bloedstorting  te 
vergeven. 

De  zonde  maakt  scheiding  tusschen  u  en  uw  God.  Kondt  ge  u  een 
oogenblik  denken  waarop  plotseling  als  door  een  tooverslag  de  zonde  ' 
uit  de  geheele  wereld  wierd  weggenomen,  zoo  zou  op  datzelfde  oogenblik 
heel  die  wereld  in  het  Koninkrijk  der  hemelen  zijn  opgenomen.  Vandaar 
dan  ook,  dat  heel  Jezus'  aardsche  verschijning  uitloopt  op  dat  kruis  van  7 
Oolgotha  waar  hij  onze  zonde  op  het  hout  draagt,  opdat  hij  door  zijn 
bloedstorting  ook  de  vergeving  uwer  zonde  zou  verwerven,  en  wij  zouden 
zijn  rechtvaardigheid  Gods  in  hem.  Daarom  gaat  tegen  de  wet  en  den 
aard  van  het  Koninkrijk  der  hemelen  in,  wie  eerst  naar  heiligmaking  ; 
streeft,  en  dan,  op  grond  van  die  heiligmaking,  vergeving  zijner  zonde 
zoekt.  Immers  de  orde  in  Gods  genadewerk  is  juist  omgekeerd.  Eerst  ver- 
geeft Hij  de  zonde,  eerst  stelt  Hij  ons  rechtvaardig  in  den  Christus,  en 
daarna  komt  ons  uit  den  Christus  de  heiligmaking  toe.  Hoe  nu  deze 
vergiffenis  van  zonde  saamhangt  met  het  geloof,  dit  geloof  met  de  weder- 
geboorte, en  deze  wedergeboorte  met  de  vrij  machtige  verkiezing,  kan 
in  dit  bestek  niet  uiteengezet.  Dit  is  vroeger  ter  sprake  genomen  bij 
<ie  leer  der  rechtvaardigmaking,  van  de  wedergeboorte  en  van  het  geloof. 
En  bij  het  punt  dat  we  thans  bespreken,  hebben  we  alleen  te  doen  met  ^ 
de  vraag:  Hoe  gij  als  in  zonde  geborene  en  nog  met  zonde  bezoedelde, 
de  zekerheid  erlangt  van  de  vergiffenis,  de  volkomene  vergiffenis  van  alle 
uwe  zonden;  en  wel  bepaaldelijk  in  hoeverre  en  op  wat  wijze  uw  kerk 
hiertoe  instrument  in  de  hand  des  Heeren  is. 

Nu  weet  ge  uit  de  Heilige  Schrift,  hoe  de  Middelaar,  toen  hij  van  deze 
aarde    wegging,    de    macht   om    de  zonde  te  vergeven  in  de  handen  van 


292  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   VIL 


zijn  apostelen  gelegd  heeft.  We  lezen  toch  in  Joh.  XX:  22,  23  dit:  „En 
als  hij  dit  gezegd  had,  blies  hij  op  hen  en  zeide  tot  hen:  Ontvangt  den 
Heiligen  Geest.  Zoo  gij  iemands  zonden  vergeeft,  dien  zijn  ze  vergeven,  en 
zoo  gij  iemands  zonden  houdt,  dien  zijn  ze  gehouden"  Dit  zeggen  nu  stond 
in  rechtstreeksch  verband  met  wat  Jezus  tot  Petrus  gezegd  had  in  Matth. 
XVI:  19:  „Zoo  ivat  gij  zult  hinden  op  aarde  zal  in  den  heinel  gebonden  wezen 
en  zoo  ivat  gij  zult  ontbinden  op  aarde,  zal  in  den  hemel  ontbonden  wezen." 
Een  belofte,die bijna  woordelijk  in  Matth.  XVIII:  18  herhaald  werd:  „Voor- 
waar zeg  ik  u,  al  wat  gij  op  aarde  binden  zult,  zal  in  den  hemel  gebonden 
wezen,  en  al  ivat  gij  op  aarde  zult  ontbinden,  zal  in  den  hemel  ontbonden 
wezen"  Met  deze  duidelijke  uitspraken  voor  ons,  kan  er  dus  geen  twijfel 
overblijven,  of  de  Heere  Christus  beeft,  eer  hij  de  aarde  verliet,  aan  de 
gezamenlijke  apostelen  de  geheel  buitengewone  macht  toegekend:  1°.  om 
de  conditiën  te  bepalen  voor  den  ingang  in  het  Koninklijk  der  hemelen- 
en  2».  om  op  grond  dier  conditiën  in  een  bepaald  geval  over  iemands 
zondevergeving,  en  das  over  zijn  opneming  in  of  uitsluiting  van  het 
Koninkrijk  der  hemelen  te  beslissen.  En  hier  ontstaat  dus  de  vraag,  hoe 
we  deze  macht  te  verstaan  hebben,  en  of  deze  macht  na  den  dood  der 
apostelen  al  dan  niet  op  de  kerk  als  zoodanig  is  overgegaan. 

Wat  nu  de  eerste  vraag  aanbelangt,  zoo  spreekt  het  vanzelf,  dat  de 
apostelen  dan  alleen  op  aarde  regelen  konden  stellen  en  uitspraken  kon- 
den doen,  die  in  den  hemel  bij  God  golden,  zoo  uit  God  een  macht  in 
hen  werkte,  om  hen  voor  dwaling  te  behoeden.  Niemand  zal  toch  bewe- 
ren, dat  een  gebrekkige  of  onware  uitspraak,  omdat  ze  door  een  apostel 
gedaan  was,  bij  God  zou  gelden.  De  Heere  toch  oordeelt  een  rechtvaardig 
oordeel.  Van  deze  macht  bij  de  apostelen  kan  dus  alleen  sprake  zijn  op 
grond  van  de  bijzondere  en  buitengewone  inwerking  van  den  Heiligen  Geest, 
die  hun  geschonken  was.  Daarom  staat  er  dan  ook  in  Matth.  XVI  bij  dat 
geen  vleesch  of  bloed,  maar  de  Vader  in  de  hemelen  hun  dit  geopenbaard 
had;  en  in  Joh.  XX,  dat  Jezus  vooraf  op  ze  blies  zeggende:  „Ontvangt  den 
Heiligen  Geest."  Een  ontvangen  van  den  Heiligen  Geest,  dat  natuurlijk  niets 
gemeen  had  met  de  invloeiing  en  instorting  van  den  Heiligen  Geest  op 
den  Pinksterdag  in  het  Lichaam  van  Christus,  maar  uitsluitend  zag  op  een 
buitengewone  ambtelijke  gave,  die  hun  verleend  wierd.  Jezus  hooft,  toen  hij 
scheidde  van  deze  aarde,  zijn  heilige  zaak  niet  enkel  aan  haar  natuurlijke  wer- 
king overgelaten ;  maar  bepaalde  ambtsdragers  ingesteld;  deze  ambtsdragers 
twaalf  in  getal,  tot  één  college  verbonden ;  en  aan  dit  college  een  bepaalde 
macht  verleend.  Een  macht  die  hierop  neerkwam,  dat  zij  bij  het  stellen 
van  hun  conditiën  en  bij  het  doen  van  hun  uitspraken  in  alle  waarheid 
geleid   wierden,    en  tegen  alle  vergissing  of  dwaling  wierden  gevrijwaard. 


ZOND.   XXXI.   HOOFDSTUK  VIL  293 

Alleen  doordien  de  Heilige  Geest  de  apostelen  bij  hun  regelingen  en  uit- 
spraken leidde,  konden  die  conditiën  en  uitspraken  gelden  voor  eeuwig 
in  het  Koninkrijk  der  hemelen.  Hier  mag  dus  niets  op  afgedongen.  Die  macht 
is  aan  de  apostelen  uitdrukkelijk  verleend,  en  is  alleen  daaruit  te  verklaren,  ^ 
dat  zij  op  onfeilbare  wijze  tot  het  stellen  van  deze  conditiën  en  het  doen 
van  deze  uitspraken,  door  den  Heiligen  Geest  bekwaamd  wierden.  Stel,  de 
apostelen  waren  nog  op  aarde,  zoo  zou  nogmaals  alle  onzekerheid  zijn 
opgeheven.  Nog  altijd,  als  eertijds,  zouden  de  apostelen  ons  op  volkomen 
zekere  wijze  de  conditiën  kunnen  zeggen,  waaraan  de  ingang  in  het  Konink- 
rijk der  hemelen  was  gebonden,  en  als  gij  of  ik  zeggen  konden:  „Jezus' 
apostelen  hebben  mij  gezegd,  dat  mijn  zonden  vergeven  zijn,"  zoo  zouden 
wij  daarmee  de  absolute  zekerheid  bezitten,  dat  onze  zonden  ons  even- 
zoo vergeven  waren  door  God  en  niet  meer  toegerekend  wierden  in  den 
hemel.  Jezus'  woorden  laten  geen  andere  uitlegging  toe. 

Tot  zoover  loopL  dus  alles  vanzelf,  en  vellen  alle  Christenen  een  een- 
parig oordeel.  Anders  wordt  het  daarentegen,  zoo  we  nu  toekomen  aan 
de  vraag:  Hoe  staat  het  met  deze  macht,  na  den  dood  der  apostelen?  Is  ^ 
na  den  dood  der  apostelen  deze  macht  op  gelijke  wijze  overgegaan  op  de 
dienaren  des  Woords,  of  overgegaan  op  de  kerk  ?  Of  wel  bestaat  deze  macht 
niet  meer? 

Zoodra  we  toch  aan  deze  vragen  toekomen,  staat  eenerzijds  de  Room- 
sche  en  anderzijds  de  Protestantsche  kerk,  het  zuiverst  de  Calvinistische.  7 
Rome  toch  beweert  en  houdt  staande,  dat  deze  zelfde  macht  na  den  dood 
der  apostelen,  overgegaan  is  op  den  bisschop  van  Rome,  als  opvolger  van 
Petrus,  en  door  hem,  op  de  geheele  kerk,  gerepresenteerd  in  haar  diena- 
ren. Vandaar  de  Biecht  met  haar  absolutie,  en  vandaar  het  stelsel  der 
aflaten.  Wat  toch  Rome  in  de  absolutie  van  de  biecht  en  in  den  aflaat 
belijdt,  gold  metterdaad,  zij  het  ook  op  andere  wijze,  van  de  apostelen. 
Die  bezaten  zulk  een  macht.  En  het  verschil  tusschen  Rome  en  ons  geldt 
alleen  de  vraag,  of  Jezus  deze  macht  alleen  aan  de  apostelen  heeft  ge- 
geven, of  wel  eerst  aan  de  apostelen,  en  na  hun  dood  aan  de  geheele  kerk, 
gerepresenteerd  in  de  opvolgers  der  apostelen.  Daarop  toch  antwoordt  Rome 
ja,  en  wij  zeggen:  neen. 

Dit  ons  zeggen  nu  steunt  op  het  feit,  dat  door  Jezus  met  geen  enkel 
woord  verklaard  is,  dat  deze  macht  ook  van  de  opvolgers  der  apostelen 
gelden  zou;  ja,  dat  door  Jezus  met  geen  enkel  woord  van  opvolgers  der  ►, 
apostelen  gesproken  is.  En  ten  tweede  op  het  feit,  dat  nergens  door  de 
apostelen  verklaard  is,  dat  de  hun  door  Jezus  verleende  macht,  door  hen 
gelegd  werd  op  de  dienaren  des  Woords,  die  zij  aanstelden.  Ware  dit  zoo, 


294  ZOND.  XXXI.  HOoyDSTUK  VIL 

we  zouden  zwichten.  Maar  nu  dit  niet  het  geval  was,  ontbreekt  alle  recht 
en  alle  grond,  om  zonder  nader  bewijs,  op  de  dienaren  der  kerk  een  macht 
over  te  dragen,  die  alleen  van  Jezus  komen  kon,  en  die  noch  door  Jezus 
noch  door  zijn  apostelen,  aan  de  latere  dienaren  der  kerk  is  toevertrouwd 
of  toegekend.  Integendeel  worden  de  apostelen  als  een  afzonderlijk  soort 
ambtsdragers  uitdrukkelijk  van  de  leeraars  en  herders  onderscht^iden; 
iets  wat  geen  zin  zou  hebben,  indien  ze  met  hen  op  één  lijn  stonden,  en 
éénzelfde  ambt  met  hen  bedienden.  Ook  al  kon  dus  de  apostolische  op- 
volging nauwkeurig  uit  de  histoiie  voor  elke  kerk  (des  neen)  worden 
aangetoond,  zoodat  we  nauwkeurig  wisten,  wie  in  elke  kerk  door  de 
apostelen  was  aangesteld,  en  wie  op  dezen  aangestelde  in  het  ambt  ge- 
volgd was,  enz.,  zoo  zou  dit  nog  in  het  minst  niet  bewijzen,  dat  hiermede 
ook  deze  buitengewone  macht  op  de  apostelen  ware  overgegaan.  De  apos- 
telen bekleeden  in  Jezus'  kerk  een  geheel  eigene  en  geheel  eenige  plaats. 
Na  hen  zijn  er  geen  apostelen,  en  het  onderscheid  tusschen  de  apostelen 
en  wie  door  hen  wierden  aangesteld,  bestond  juist  hierin,  dat  de  apostelen 
een  buitengewone  ambtelijke  bedeeling  van  den  Heiligen  Geest  bezaten, 
en  diensvolgens  onfeilbaar  konden  regelen  en  spreken,  en  wonderen  doen ; 
terwijl  alle  dienaren  der  kerk  die  door  hen  zijn  aangesteld  of  na  hen  kwa- 
men, deze  buitengewone  gave  en  macht  misten,  derhalve  geen  wonderen 
konden  doen,  en  in  hun  uitspraken  ook  niet  onfeilbaar,  maar  feilöaar 
waren.  En  wat  men  met  beroep  op  Matth.  XVilI:  17  en  18  heeft  gezegd, 
dat  de  Heere  hier  eerst  spreekt  van  de  gemeente  of  de  kerk,  en  daarna 
zegt:  „Voorwaar  ik  zeg  u,  zoo  wat  gij  op  aarde  zult  binden,  zal  in  den 
hemel  gebonden  zijn",  en  dat  dus  hieruit  blijkt,  dat  de  Heere  Jezus  deze 
zelfde  macht  ook  aan  zijn  kerk  gegeven  heeft,  houdt  bij  eenigszins  nauw- 
keurige uitlegging  geen  steek.  Immers  van  de  kerk  wordt  eerst,  en  wel 
in  het  enkelvoud  en  in  den  derden  persoon  gesproken;  en  nu  volgt  er 
niet:  „Al  wat  zij  binden  zal  op  aarde,  zal  in  den  hemel  gebonden  wezen"; 
maar  rechtstreeks  in  het  meervoud  en  in  den  tioeeden  persoon  tot  de 
V  apostelen  gesproken:  „Zoo  wat  gijUeden  binden  zult  op  aarde,  zal  in  den 
hemel  gebonden  wezen." 

Op  dien  grond  wordt  de  bewering  der  Roomsche  kerk  door  ons  afge- 
wezen. Voor  zulk  een  bewering,  als  waarmede  zij  optreedt,  moest  door 
haar  bewys  geleverd  worden  uit  de  woorden  van  Jezus  of  van  de  apos- 
telen; en  dat  bewijs  blijft  zij  schuldig. 

Hiermee  echter  is  nog  volstrekt  niet  gezegd,  dat  daarom  na  den  dood 
der  apostelen  alle  profijt  van  de  macht  door  Jezus  aan  zijn  apostelen 
verleend,  voor  ons  is  te  loor  gegaan.  Dit  kan  niet,  omdat  de  apostelen  cZe 


ZOND.   XXXI.   HOOFDSTUK  VIL  295 


apostelen  van  heel  de'kerk  zijn.  Er  zijn  slechts  ééns  apostelen  geweest.  Er  y 
komen  nooit  weer  apostelen.  En  alzoo  zijn  de  apostelen  die  Jezus  heeft 
aangesteld  de  apostelen  van  de  kerken  aller  eeuwen  en  aller  landen.  Ook 
nu  nog  moeten  alle  kerken  ook  in  ons  vaderland  apostolische  kerken  zijn, 
of  wel  ze  staan  buiten  het  Lichaam  van  Christus.  Dit  nu  ware  ondenk- 
baar zoo  de  apostelen  niets  hadden  gedaan  dan  gesproken.  Dan  toch  zou- 
den hun  ordinantiën  alleen  door  de  overlevering  tot  ons  zijn  gekomen,  > 
en  door  de  leugen  en  de  dwaling,  die  aan  al  het  menschelijke  kleeft, 
zou  deze  overlevering  dan  gedurig  vervalscht  en  ten  slotte  onherkenbaar 
zijn  geworden.  Door  zulk  een  overlevering  zouden  we  dus  dan  alleen  ge- 
baat zijn,  zoo  er  een  macht  door  Jezus  ware  ingesteld,  om  deze  over- 
levering onfeilbaar  te  bewaren;  en  dit  nu  beweert  Rome  wel,  maar  ze 
blijft  wederom  in  gebreke  het  bewijs  te  leveren,  dat  metterdaad  door 
Jezus  zulk  een  macht  is  ingesteld  en  in  stand  gehouden. 

Neen,  deze  voortdurende  en  nimmer  eindigende  werkzaamheid  van  de 
apostelen  op  de  geheele  kerk  van  Christus  door  alle  eeuwen  was  alleen 
mogelijk  en  denkdaar,  zoo  de  apostelen  schreven.  En  dit  nu  hebben  ze  ge- 
daan.  We  bezitten  het  apostolische  woord.  En  het  is  door  dit  woord  dat 
de  apostelen  nu  nog,  evenals  in  voorafgaande  eeuwen,  den  toestand  in 
Jezus'  kerk  beheerschen.  In  zijn  hoogepriesterlijk  gebed  bad  de  Middelaar 
voor  hen,  en  voor  degenen  die  door  hun  woord  in  hem  gelooven  zullen.  Welnu  7 
dit  geldt  van  alle  kinderen  Gods.  Niemand  kan  in  den  Heere  Jezus  ge- 
looven dan  door  ket  woord  der  apostelen.  Jezus  bad  voor  heel  zijn  kerk,  > 
en  volstrekt  niet  alleen  voor  die  enkele  personen,  die  de  mondelinge 
prediking  der  apostelen  hoorden,  in  dien  bepaalden  tijd,  die  afliep  met  de 
eerste  eeuw.  Neen  hij  bad  voor  al  Gods  kinderen,  ook  in  de  eeuwen  die 
daarna  zouden  komen;  dus  ook  voor  u  en  voor  mij.  Van  ons  allen  geldt 
alzoo  deze  uitspraak  des  Heeren,  dat  we  of  niet  in  hem  gelooven,  ofwel 
dat  we  in  hem  gelooven  door  het  woord  der  apos^e^e/2.  Daarom  heeft  Jezus 
onderscheidene  van  zijne  apostelen  hun  woorden  laten  te  boek  stellen. 
Deze  geschriften  der  apostelen  heeft  hij  in  de  Heilige  Schriftuur  doen 
opnemen.  Zoo  is  het  apostolisch  woord  uitgegaan  tot  de  kerken  aller 
eeuwen  en  aller  landen.  En  nu  nog  zijn  het  Mattheüs,  Johannes,  Paulus, 
Petrus  enz. ,  die  in  onze  woningen  en  in  onze  bedehuizen  ons  toespreken, 
en  ons  op  onfeilbare  wijze  de  conditiën  voorleggen,  waaraan  de  vergeving 
onzer  zonden  hangt.  En  dat  wel  in  dien  zin,  dat  nu  nog,  gelijk  eertijds, 
hetgeen  zij  voor  ons  binden,  gebonden  is  in  den  hemel,  en  hetgeen  zij 
voor  ons  ontbinden,  in  den  hemel  ontbonden  is. 

Zeer  terecht  heeft  daarom  de  Reformatie  heel  het  tusschenstaketsel,  dat 
de  kerk  van  Rome  tusschen  de  apostelen  en  ons  had  ingeschoven,    weer 


296  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   VIL 


weggenomen,  en  ons  rechtstreeks  met  de  apostelen  zelven  in  aanraking 
gebracht,  Zij,  en  zij  alleen  hadden  die  extra-ordinaire  macht  van  Jezus 
ontvangen.  Zij  en  zij  alleen  kunnen  die  extraordinaire  macht  dus  ten  op- 
zichte ook  van  onze  zielen  uitoefenen.  Ook  wij  vatten  de  woorden  uit 
Matth.  XVI,  Matth.  XVIII  en  Joh.  XX  dus  letterlijk  op;  alleen  maar  we 
■^  nemen  ze  gelijk  Jezus  ze  uitsprak,  en  schuiven  er  onzerzijds  niets  tus- 
schen  in. 

Hierbij  nu  is  het  opmerkelijk,  hoe  weinig  werktuigelijk  de  apostelen 
zelven  deze  hun  van  Jezus  verleende  macht  hebben  opgevat.  Zoogoed  als 
nergens  merkt  ge  dat  de  apostelen  deze  hunne  macht  gebruiken,  om  in 
een  bepaald  geval,  aan  een  bepaald  persoon,  een  bepaalde  door  hem  be- 
gane zonde  te  vergeven.  Het  eenige  voorbeeld  komt  voor  in  2  Oor.  II:  10 
waar  Paulus  schrijft:  „Dien  gij  nu  iets  vergeeft,  dien  vergeef  ik  ook; 
want  zoo  ik  ook  iets  vergeven  heb,  heb  ik  het  vergeven  om  uwentwil, 
voor  het  aangezicht  van  Christus,  opdat  de  Satan  over  ons  geen  voordeel 

;  hebbe";  en  evenzoo  vinden  we  slechts  één  voorbeeld  van  zondenbinding 
in  1  Cor.  V:  3—5.  Daarentegen  is  de  doorgaande  toon,  waarin  de  apostelen 
spreken,  niet  deze,  dat  ze  hun  apostolische  macht  gebruiken,  om  één  be- 
paalde zonde  te  vergeven  of  te  houden,  maar  veeleer,  dat  ze  hun  macht 
toepassen  op  de  absolute  vergeving  der  zonde  aan  een  iegelijken  zondaar, 
d.  w.  z.  dat  ze  hem  verklaren  deel  te  hebben  aan  de  vergeving  die  Chris- 
tus in  zijn  bloed  verworven  heeft,  en  hem  alzoo  rechtvaardig  spreken 
voor  God.  En  zelfs  dit  laatste  doen  zij  niet  dan  zeer  zelden  met  opzicht 
tot  een  enkel  persoon,  maar  veel  meer  met  opzicht  tot  den  geheelen 
kring  van  hen,  die  den  Heere  Jezus  hadden  aangenomen. 
Dit  is  dus  het  eigenlijke  punt,  waar  al  het  grondverschil  op  neerkomt. 

^  Wie  wettisch  rekent,  somt  en  telt  zijn  zonden  op;  zoo  en  zooveel  zonden; 
en  moet  nu  voor  elke  aparte  zonde  een  afzonderlijke  vergeving  hebben 
Het  stelsel  van  de  Biecht.  De  apostelen  daarentegen  komen  op  den  wor- 

*'  tel.  De  zonden  zijn  voor  hen  saamhangend.  De  zonde  in  ons  hart  is  een 
plant,  die  wortel,  stam  en  takken,  en  aan  die  takken  de  bladen  en  de 
wrange  vruchten  heeft.  En  nu  komt  het  bij  de  vergeving  der  zonden  er 
niet  op  aan,  om  stuk  voor  stuk  elke  zonde  afzonderlijk  te  vergeven,  en 
elk  blad  van  dien  zondestam  en  elke  vrucht  van  dien  zondeboom  afzon- 
derlijk af  te  snijden,  maar  op  de  afsnijding  van  den  wortel  der  zonde. 
Ge  zoudt  niet  gebaat  zijn  met  een  vergeving  der  zonden,  die  over  enkele 
bepaalde  zonden    liep.  Wat  u  baten  en  redden  kan,  is  alleen  een  princi- 

"^  pieele  vergiffenis,  waarmee  God  u  dit  zondig  bestaan  van  uw  hart  vergeeft; 
een     vergiffenis   die    zich    dan    vanzelf  uitstrekt   over   al    wat   uit    dien 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    VIL  297 


wortel  der  zonde  in  u,  en  uit  die  onzalige  fontein  in  uw  hart  voortkomt. 

Dit  nu  is  uwe  rechtvaardigmaking.  Zooals  ge  daar  staat  met  uw  zon- 
digen oorsprong,  met  uw  zondig  bestaan,  met  uw  verzondigd  hart  en  uw 
verzondigd  leven,  spreekt  God  u  om  Christus'  wille  rechtvaardig,  en  Jezus  '' 
zegt  tot  u:  „Gij  zijt  rein,  om  het  woord  dat  ik  tot  u  gesproken  heb."  En 
daarmee  nu  houden  de  apostelen  zich  bezig.  Ze  verliezen  zich  niet  in  bij- 
zonderheden; ze  pluizen  niet  wettisch  elke  zonde  in  elk  bepaald  geval 
uit.  Ze  weten,  dat  het  u  niet  zou  baten,  al  waren  u  duizend  zonden  ver- 
geven, zoo  andere  duizend  en  nogmaals  duizend  zonden  u  gehouden 
wierden;  meest  zonden  waarvan  ge  zelf  niets  gemerkt  hebt.  En  deswege 
tasten  ze  het  kwaad  bij  u  in  den  wortel  aan,  en  verkondigen  u,  dat  uw 
zonden  u  vergeven  zijn  om  Christus'  wil,  al  is  het  ook  dat  de  inwonende 
zoude  nog  in  u  nawerkt. 

Daarop  richten  ze  hun  apostolische  macht.  Op  dien  wortel  des  levens 
in  u  richten  zij  al  hun  werkzaamheid.  Ze  zetten  u,  krachtens  hun  vol- 
macht, op  allerlei  wijze  uiteen,  wat  de  voorwaarden  en  bedingen  zijn, 
waaraan  deze  principieele  vergiffenis  uwer  zonde  hangt;  en  ze  doen  dit 
in  hun  schrijven  aan  de  toenmalige  kerken  op  zulk  een  wijs,  dat  het  nog 
evenzoo  voor  ons  geldt;  en  voor  ons  geheel  dezelfde  kracht  bezit. 

Met  uw  Middelaar  hebt  ge  te  doen,  en  deze  uw  Middelaar  spreekt  tot 
u  door  den  mond  van  zijn  onfeilbare  apostelen.  Voelt  ge  dus  den  last  7 
uwer  zonde,  en  dorst  ge  naar  vergiffenis,  om,  van  zonden  vrij,  in  het 
Koninkrijk  der  hemelen  in  te  gaan,  dan  wordt  ge  door  Jezus  zelf  naar 
zijn  apostelen  verwezen.  Zij  zullen  u  in  wat  ze  u  van  hem  berichten  en 
leerstellig  ontwikkelen,  geheel  het  mysterie  van  de  vergiffenis  der  zonde  y 
klaar  en  helder  voor  oogen  stellen.  En  wie  zich  nu  houdt  aan  de  bedin- 
gen door  hen  gesteld,  die  heeft  de  zekerheid,  dat  zoolang  naar  het  apos- 
tolisch woord  hun  zonde  gebonden  is,  zij  schuldig  voor  God  blijven  staan; 
maar  ook  dat,  zoo  hun  zonde  naar  het  apostolisch  woord  vergeven  is, 
deze  vergiffenis  ook  bij  God  geldt  en  ontbonden  is  in  het  Koninkrijk  der 
hemelen. 


^98  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   YIII. 


ACHTSTE  HOOFDSTUK. 


En  deze  heeft  gegeven  sommigen  tot  aposte- 
len, en  sommigen  tot  profeten,  en  sommigen  tot 
evangelisten  en  sommigen  tot  herders  en  leeraars. 

Ef.  4:   11. 


Ook    onze    belijdenis  blijft  alzoo  de  belijdenis  van  onze  vaderen,  hierin 
bestaande,  dat  de  „Sleutelmacht"  in  het  Apostolische  woord  ligt.  Door  dat 
apostolische  woord  in  de  Evangeliën  en  de  Brieven  zijn  ons  de  conditiën 
bekend    gemaakt,    waarop    we    de    vergeving  der  zonden  hebben;  en  het 
hebbben  van  deze  vergeving  der  zonden  en  het  aangrijpen  van  deze  verge- 
ving   der    zonden    is    de   ingang   in  het  Koninkrijk  der  hemelen.  Al  wie 
buiten    dit  Koninkrijk  staat,  die  is  nog  in  zijne  zonde;  en  al  wie  binnen 
dit   Koninkrijk  is,  is  rein,  om  het  woord  dat  Jezus  tot  zijn  apostelen  en 
straks  door  hen  tot  zijn  kerk  gesproken  heeft.  Metterdaad  is  de  „vergiffe- 
**   nis  der  zonden  in  Jezus'  bloed  de  sleutel  die  de  poorte  van  het  Koninkrijk 
der  hemelen  opent;  en  is  omgekeerd  het  gehouden  zijn  van  onze  zonden 
de    sleutel  die  de  poorte  van  het  Koninkrijk  der  hemelen  voor  ons  sluit. 
De    man    op    het    kruis  naast  Jezus'  kruis  was  een  moordenaar;  hij  had 
,  bloedschuld    op    zijn  geweten;  en  toch  gaat  deze  moordenaar  terstond  in 
het   Koninkrijk    der    hemelen  in,  omdat  hij  de  vergiffenis  zijner  zonden 
zoekt    en    vindt.    De  tollenaar  in  de  gelijkenis  stond  misschien  in  deftig- 
heid   van    wandel    en    in    allerlei  aalmoes  en  liefdewerk  verre  achter  bij 
den  Pharizeër;  en  toch  omdat  deze  tollenaar  de  vergiffenis  van  zijn  zon- 
^   den    zoekt  en  vindt,  gaat  hij  in  het  Koninkrijk  der  hemelen  in,  en  blijft 
de    Pharizeër  met  al  zijn  godvruchtige  werken  buiten  staan.  Wat  buiten 
het  Koninkrijk  sluit  is  geen  wilkeur,  maar  is  onze  zondeschuld.  Er  is  dus 
geen  ander  middel,  om  er  in   te  komen,  dan  doordien  die  zondeschuld  van 
ons    wordt    weggenomen.    En  er  kan  dus  niet  genoeg  nadruk  op    gelegd, 
hoe  het  éénige  waarop  het  voor  onzen  ingang  in  het  Koninkrijk  der  he- 
melen aankomt,  niets  is  dan  deze  vergiffenisse  onzer  zonden  door  het  Lam 
Gods  dat  de  zonden  der  wereld  wegneemt. 

Alles  komt  er  dus  maar  op  aan,  om  te  weten,  door  wat  middel,  langs 
wat  weg  en  op  welke  bedingen  een  in  zonde  geborene  en  in  ongerechtig- 
heid ontvangene  deze  vergiffenisse  van  zonden  kan  deelachtig  worden. 
Immers  Gods  heilige  majesteit  duldt  niet,  dat  deze  vergiffenis  van  zon- 
den aan  iemand,  wie  hij  ook  zij,  ten  deel  valle,  tenzij  er  vaste  waarborg 
besta,    én    dat   aan  Gods  gerechtigheid  genoeg  geschiede,  én  dat  de  zon- 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    VIII,  299 

daar,  die  vergiffenis  ontvangt,  geheel  onder  de  macht  van  zonde  en  dood 
uitkome,  en  eens  als  een  volmaakt  rechtvaardige  in  het  rein  en  blinkend 
fijn  lijnwaad  voor  God  sta. 

Alle  zelfbedrog  en  misleiding  van  anderen  moet  hier  das  worden  afge- 
sneden. Er  moet  gezorgd,  dat  niemand  zich  deze  vergiffenis  van  zonde  '' 
toeëigene,  tenzij  hij  ze  ook  werkelijk  van  zijn  God  ontvangen  hebbe.  Er 
mag  met  deze  vergiffenis  van  zonde  niet  worden  gespeeld.  Ze  is  heilige 
ernst.  En  daarom  moet  er  zorg  gedragen,  dat  de  aanbieding  van  deze  ver- 
geving der  zonden  op  de  rechte  wijze,  naar  Gods  wil  en  in  overeenstem- 
ming met  zijn  ordinantie  geschiede. 

Daarvoor  nu  heeft  Jezus  zijn  apostelen  aangesteld,  en  hun  den  Heihgen 
Geest  verleend  op  zoo  buitengewone  wijze,  dat  zij  op  onfeilbare  wijze  ons 
zouden  bekend  maken  met  de  ordinantiën  Gods  ten  opzichte  van  de  kwijt- 
schelding van  onze  schuld  en  verdoemenis.  Niet  natuurlijk,  alsof  de  bloote 
afkondiging  van  deze  ordinantiën  ook  maar  aan  één  enkel  persoon  de  f 
vergiffenis  zijner  zonden  kon  schenken.  Daartoe  is  nog  een  heel  ander 
werk,  het  werk  van  almachtige  genade  in  het  hart  van  den  zondaar 
noodig.  Zoo  God  Drieëenig  door  zijn  Heiligen  Geest  niet  wederhaart  ten 
leven,  hoe  zou  er  dan  bekeering  zijn?  En  indien  er  geen  bekeering  was, 
hoe  zou  er  dan  geloof  zijn,  om  zich  de  genade  Gods  in  de  vergiffenis  zijner 
zonde  toe  te  eigenen?  Zelfs  is  en  blijft  dit  geestelijk  werk  van  „onweer- 
staanbare kracht"  en  allesoverwinnende  genade  de  hoofdzaak;  en  bij  die 
duizenden  uitverkorenen  die  vroeg  afsterven,  zonder  ooit  den  doop  ont- 
vangen, of  het  apostolische  woord  vernomen  te  hebben,  is  toch  de  ver- 
giffenis hunner  zonden  volkomen.  Maar  is  het  Gods  bestel,  dat  iemand 
niet  zoo  vroeg  wegsterft,  doch  opgroeit  tot  jaren  van  onderscheid,  zoodat 
hij  zijn  geloof  in  deze  onze  wereld  heeft  te  belijden,  dan  kan  hij  hier  niet 
toe  komen  zonder  dit  apostolische  woord,  en  is  het  door  dit  apostolische 
woord,  dat  het  licht  in  de  donkerheid  zijner  ziele  moet  opgaan. 

Daartoe  echter  moest  nu  van  tweeën  één  gebeuren,  óf  de  apostelen 
moesten  blijven  zoolang  de  kerk  op  aarde  leeft,  óf  wel  er  moest  een 
middel  worden  besteld,  om  dit  apostolisch  woord  te  bestendigen.  Dit  laatste  ^ 
nu  was  Gods  bestel,  en  te  dier  oorzake  heeft  Hij  in  zijn  kerk  opzieners, 
of  wilt  ge,  herders  en  leeraars  aangesteld,  om  door  deze  ambtsdragers  van 
Koning  Jezus,  alle  eeuwen  door,  de  vergiffenis  van  zonde  aan  Gods  uit- 
verkorenen, die  tot  jaren  van  onderscheid  kwamen,  op  de  juiste  d.  i. 
apostolische  wijze  te  doen  aanbieden.  En  dit  nu  is  de  Sleutelmacht,  gelyk  ^ 
ze  na  den  dood  der  apostelen  in  de  kerk  van  Christus  voortbestaat.  Al- 
lerwegen toch  treden  nu,  dank  zij  deze  instelhng,  in  de  kerk  van  Chris- 


300  ZOND,    XXXI.    HOOFDSTUK   VIIJ. 


tiis  mannen  op,  die  van  Christus'  wege  zijn  aangesteld,  om  aan  de  zon- 
daren de  vergiffenis  hunner  zonden  in  het  bloed  des kruises  aan  te  bieden; 
en  zulks  wel  op  de  voorwaarden  en  bedingen,  die  hiervoor  door  het  apos- 
tolisch woord  gesteld  zijn. 

Men  kan  dus  niet  zeggen:  „Ik  heb  die  ambtsdragers  niet  noodig  en 
acht  zelfs  heel  den  uiterlijken  toestel  der  kerk  overbodig.  Als  ik  het  apos- 
tolisch woord  maar  heb,  en  dat  lees,  weet  ik  genoeg."  Dan  toch  vernie- 
tigt ge  de  Sleutelmacht  gelijk  de  Heere  die  heeft  ingesteld,  en  veracht  ge 
tevens  de  Sacramenten,  waaraan  Hij  u  gebonden  heeft.  Het  is  toch  niet 
zoo  alsof  deze  ambtsdragers  van  Jezus  niets  deden,  dan  u  het  apostolisch 
woord  voorlezen;  maar  ze  zijn  gesteld  in  den  Dienst  des  Woords:  lo.  om 
u,  als  daartoe  door  Jezus  gezonden,  de  vergiffenis  van  zonden  aan  te 
bieden  en  2o,  om  u  het  apostolisch  woord  zoo  te  prediken,  als  de  apostelen 
dit  voor  hun  tijd  hebben  gedaan.  Immers  er  dient  op  gelet,  dat  ons  geen 
stel  van  apostolische  predicatiën  is  bewaard  gebleven.  Deze  zijn  alle  teloor 
gegaan,  en  wat  de  Handelingen  ons  daarvan  bieden  zijn  slechts  summiere 
opteekeningen  en  korte  vermeldingen  van  den  inhoud.  Al  kent  men  dus 
uit  de  Evangeliën  en  de  Brieven  den  leiddraad  van  gedachten,  waarnaar 
zij  predikten,  hun  predicatiën  zei  ven  waren  nog  geheel  iets  anders,  en  in 
'  hun  Brieven  wijzen  ze  gedurig  op  deze  predicatiën  terug.  In  die  predica- 
tiën hebben  ze  niet  enkel  kortweg  de  conditiën  van  genade  medegedeeld 
en  afgelezen,  maar  ze  hebben  die  al  naar  het  gehoor  waarvoor  ze  opti-a 
den,  uiteengezet,  aangedrongen  en  toegepast,  en  aldus  met  heilige  geest 
drift  voor  de  consciëntie  van  hun  hoorders  gelegd.  Zoo  nu  alleen  werkt  het 
Woord.  En  dienstvolgens  moet  ook  nu  nog,  als  in  de  dagen  der  apostelen, 
door  de  „gezanten  van  Christus'  wege"  een  iegelijk  gebeden,  alsof  God 
door  hem  bade:  Laat  u  met  God  verzoenen.  Het  geldt  hier  geen  zaak 
van  koele  berekening  alsof  God,  nu  ja,  deze  bedingen  van  ztjn  genade 
liet  neerschrijven,  en  het  voorts  aan  een  iegelyk  zondaar  overliet,  of  hij 
die  wilde  opslaan,  inzien  en  al  dan  niet  aannemen.  Neen,  het  is  ééne 
daad  van  Gods  ondoorgrondelijke  ontfermingen,  waardoor  hij  zijn  uitver- 
korenen zoekt,  en  ze  nu  tegelijk  en  inwendig  bewerkt  door  den  Heiligen 
Geest,  én  uitwendig  tegenkomt  met  de  snijdende  kracht  van  het  Woord. 
Het  komt  er  dus  op  aan,  dat  deze  bedingen  van  genade  en  van  vergiffe- 
nis der  zonden,  met  macht  en  op  goddelijken  last,  als  van  Gods  wege 
den  zondaar  bekend  worden  gemaakt,  en  zoo  op  hem  worden  toegepast 
en  bij  hem  worden  aangedrongen  dat  hij  ten  leste  ze  niet  meer  weer- 
staan kan. 

Had  God  de  Heere  deze  bestelling  niet  gemaakt,  en  ons  eenvoudig  zijn 
Woord    gegeven,    zonder  meer,  zoo  zou  de  uitkomst  geweest  zijn^  dat  in 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    VIII.  301 

minder  dan  een  eeuw  onze  menschelijke  moedwil  dit  apostolisch  woord 
voorgoed  begraven  had  en  alle  heugenis  er  van  ware  teloor  gegaan.  Nooit 
zouden  dan  de  vreemde  volken  tot  den  Heere  bekeerd  zijn.  Nooit  zou  ook 
tot  deze  landen  de  aanbieding  van  zijn  heil  zijn  doorgedrongen.  En  nooit 
zoudt  óf  gij  óf  uw  ontslapen  ouders,  iets  ook  maar  van  het  heil  des  Hoe- 
ren vernomen  hebben.  Dit  groote  doel  kon  alleen  daardoor  bereikt,  dat 
Jezus'  personen  in  zijn  kerk  riep,  om  ze  met  macht  en  last  te  voorzien 
en  deze  in  zijn  naam  de  vergiffenis  van  zonden  liet  prediken. 

De  Opzieners  der  kerk  zijn  dus  niet  menschen,  die  den  sleutel  van  het 
Koninkrijk  der  hemelen  bij  toeval  gevonden  hebben,  en  nu,  eigener  be- 
weging, den  .«sleutel  gebruiken,  om  voor  zichzelven  en  anderen  de  poorte 
van  het  Koninkrijk  der  hemelen  te  ontsluiten  ;  maar  mannen,  expresse- 
lijk  door  Christus  voor  dezen  dienst  aangesteld  ;  aan  wie  hij  den  sleutel 
in  handen  heeft  gegeven ;  en  die  onder  verantwoording  aan  hem  geroepen 
en  verplicht  zijn,  om  dezen  sleutel  van  de  vergiffenisse  van  zonden  te 
hanteeren. 

Er  is  dus  niet  alleen  een  sleutel,  maar  er  is  zeer  bepaaldelijk  sleutel- 
macht. Een  macht,  die  niet  op  eigen  gezag  is  toegeëigend ;  want  allen  die 
van  terzijde  inklimmen,  zijn  dieven  en  moordenaars.  Neen,  deze  macht 
is  een  door  Christus  op  hen  gelegde  macht ;  een  macht  die  ze  alleen  van 
Christus  ontvangen  kunnen  ;  en  waarvan  ze  alleen  aan  Chiistus  rekening 
en  verantwoording  schuldig  zijn. 

Met  die  macht  bekleed,  treden  ze  nu  op,  als  van  zichzelven  niets  zijnde 
maar  in  naam  van  Jezus  scheiding  makende  op  aarde  tusschen  diegenen 
die  de  schuldvergiffenis  aannemen,  en  die  anderen  die  de  schuld  vergiffe- 
nis verwerpen. 

In  die  schuldvergiiïenis  toch  schuilt  al  het  geheim  van  hun  optreden. 
Wel  komt  hier  vermaan,  vertroosting  en  veel  meer  bij ;  maar  de  verge- 
ving van  zonden  is  en  blijft  hoofdzaak.  Een  Bediening  des  Woords,  die 
niets  dan  deze  schuldvergiffenis  bood  en  er  de  behoefte  naar  opwekte,  zou 
nog  altoos,  ook  al  ontbrak  al  het  andere,  wezenlijke  Dienst  des  Woords 
zijn;  zij  het  ook  gebrekkig  en  onvolledig  uitgevoerd.  Maar  een  Dienst  des 
Woords,  die  deze  vergiffenis  van  zonden  miste,  zou,  ook  al  vloeide  ze 
over  van  teederheid  en  innigheid,  reeds  daarom  gee)i  Dienst  de  Woords 
zijn. 

Vandaar  dat  deze  Dienst  des  Woords  een  zoo  geheel  ander  karakter 
draagt,  als  hij  uitgaat  onder  Joden,  Heidenen,  Turken  en  ongeloovigen ; 
en  zoo  heel  anders  zoo  hy  bediend  wordt  in  de  kerke  Gods.  In  de  kerke 
Gods  toch    onderstelt  deze  dienst,  dat  alle  saamgekomenen  gedoopten  zijn. 


302  ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   VIII. 


r 


en  wel  zoodanige  gedoopten,  die  of  reeds  uit  kracht  van  hun  Doop 
tot  geloof  en  bekeering  kwamen,  of  hierin  nog  toefden  en  verzuimden, 
M  eindelijis  nog  te  jong  zijn,  om  tot  deze  volheid  der  vergiffenis  in  te 
gaan.  Diensvolgens  wordt  de  vergiffenis  van  zonden  in  de  kerke  Gods  niet 
aangediend  als  een  vreemde  zaak,  maar  als  een  genade  die  God  aan  zijn 
kerk  geschonken  heeft.  Vandaar  dat  de  apostelen  aan  de  kerken  dier  da- 
gen schrijven :  „In  wien  gij  hebt  de  verlossing  door  zijn  bloed,  namelijk 
de  vergeving  der  zonden";  en  dat  ook  nu  nog  elke  samenkomst  der  ge- 
loovigen  geopend  en  besloten  wordt  met  den  zegengroet  van  genade  en 
vrede  en  bar'mhartigheid ;  iets  wat  natuurlijk  geen  zin  zou  hebben,  zoo  de 
vergiffenis  van  zonde  nog  komen  moest.  Juist  toch  eerst  door  de  verge- 
ving van  zonden  komt  de  genade,  de  vrede  en  de  barmhartigheid  over  ons. 
Die  zegengroet  kan  een  zendeling  dus  niet  gebruiken.  Hij  kan  noch  mag 
als  hij  aan  een  gehoor  van  Joden,  van  Heidenen  of  Turken  het  Evangelie 
bedient,  hun  in  naam  zijns  Gods  reeds  de  betuiging  schenken,  dat  hun 
vrede,  genade  en  barmhartigheid  geschonken  is.  Dit  moet  toch  juist  eerst 
daaruit  blijken,  of  ze  zich  bekeeren  ;  en,  zoo  ze  zich  bekeeren,  welnu  dan 
komen  ook  zij  tot  den  Doop,  gaan  in  de  kerk  in,  en  komen  alzoo  onder 
den  zegengroet. 

Want  wel  is  het  duidelijk,  dat  in  geen  enkele  kerk  van  allen  die  er  op- 
komen gezegd  kan  worden,  dat  ze  metterdaad  de  vergiffenisse  hunner 
zonden  van  God  hebben,  en  is  het,  helaas,  bijna  zeker,  dat  er  in  elke 
saamkomst  der  geloovigen  ook  de  zoodanigen  zijn  die  verloren  gaan, 
wien  hun  zonden  gehouden  zijn,  en  die  eens  in  hun  zonde  zullen  ster- 
ven ;  maar  dit  verandert  daarom  het  karakter  der  kerk  niet.  Wie  er  zoo 
aan  toestaat,  diens  Doop  liegt,  en  diens  aanhoorigheid  tot  Christus'  kerk 
is  een  leugen.  H;j  is  een  indringer,  een  hypocriet  een  valsche  broeder  of 
ook  een  onverschillige,  die  uit  sleur  en  usantie  spot  en  speelt  met  het 
heilige.  Maar  de  kerk  blijft  daarom  kerk.  Ze  is  niet  de  wereld  noch  is  ze 
uit  de  wereld  ;  maar  ze  is  van  de  wereld  afgescheiden ;  en  het  is  de  Doop 
die  deze  scheiding  uitwendig  en  symbolisch  te  weeg  brengt ;  gelijk  dan 
ook  de  Catechismus  zegt,  dat  door  het  Doopwater  onze  kinderen  van  de 
kinderen  der  ongeloovigen  worden  afgescheiden.  Nu  betuigt  en  verzegelt 
dat  Doop  juist  datgene,  waarop  het  hier  aankomt-,  namelijk  de  afwas- 
sching  der  zonden  door  het  bloed  van  Christus.  Stel  ook  al  dat  er  van 
een  kerk  van  duizend  leden  slechts  honderd  waren,  die  aan  dit  heil  deel 
hadden,  zoo  bleven  toch  altoos  deze  honderd  den  toon  aangeven ;  zou 
naar  hen,  en  niet  naar  de  andere  negenhonderd  moeten  gerekend  worden  ; 
en  moet  naar  hen,  hoe  weinigen  ook  in  getal,  de  kerk  worden  afgemeten. 
Zoo   is  het  bij  al  het  heilige.  Wat  echt  is  geeft  den  toon  aan  en  bepaalt 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   VIII.  303 


het  karakter;  wat  niet  echt  is,  maar  valsch  of  slechts  in  schijn  bestaat, 
rekent  niet  mee.  Vandaar  dan  ook  dat  de  heilige  Doop,  bij  sterken  mis- 
stand der  kerk,  misschien  aan  negenhonderd  op  de  duizend  kan  bediend 
worden,  hoewel  hij  hun  niet  toekomt,  en  slechts  aan  honderd  die  metter- 
daad het  zaad  der  wedergeboorte  in  zich  dragen  ;  maar  desniettemin  blijve  , 
de  Doop  altoos  wat  hij  naar  zijn  aard  zijn  moet,  en  mag  hij  nooit  anders 
beschouwd  dan  een  zegel  op  de  wedergeboorte. 

In  dit  verband  nu  heeft  de  Bediening  der  verzoening  in  de  kerke  Gods 
nooit  een  andere  roeping,  dan  om  de  leden  der  kerk  aan  deze  verzoening 
te  doen  gelooven,  er  hen  te  doen  inleven,  en  er  hun  de  zekerheid  van 
bij  te  brengen  ;  maar  nooit  om  hun  deze  vergiffenis  der  zonden,  als  een 
hun  nog  vreemd  goed,  en  als  iets  dat  van  buiten  inkomt,  voor  het  eerst 
aan  te  bieden.  Zoo  doet  de  zendeling  onder  Joden,  Heidenen  en  Turken, 
niet  de  Dienaar  des  Woords  in  Jezus'  kerk. 

Tevens  blijkt  hieruit,  waarom  ten  onzent  de  Dienst  des  Woords  zoo  vast 
met  de  vrije  Oefening,  het  vermaan  of  de  broederlijke  toespraak  verward 
en  dooreengemengd  is. 

Immers  er  is  geen  oogenblik  twijfel,  of  ook  deze  oefening,  dit  ver- 
maan en  deze  toespraak  hebben  zeker  recht  van  bestaan.  Zelfs  is  het  een 
ons  opgelegde  verplichting,  dat  we  als  leden  van  Jezus'  Lichaam  onze 
gaven  onder  elkander  gemeen  zullen  maken,  om  alzoo  de  gemeenschap 
der  heiligen  te  betrachten.  Heeft  iemand  een  lied,  is  hij  een  Godgewijd 
zanger,  dat  hij  zinge.  Heeft  iemand  een  gave  van  wijsheid  en  bestuur 
ontvangen,  dat  hij  zijn  broeder  leide  en  bysta  in  alle  ding.  En  zoo  ook 
heeft  iemand  een  woord  van  stichting,  van  vermaan  of  van  vertroosting, 
dat  hij  het  uitspreke,  en  alzoo  aan  de  openbaring  van  het  Lichaam  van 
Christus  medewerke.  Dit  nu  kan  men  doen  of  door  schrift  of  door  toe- 
spraak. Eertijds  deed  men  dit  veel  door  brieven,  en  de  lezers  van  onze 
martelaarsboeken  weten  genoeg  hoe  deze  arme  gevangenen  nog  uit  den 
kerker  niet  zelden  woorden  van  vermaning  of  vertroosting  aan  hun  nog 
in  vrijheid  zijnde  broederen  schreven.  Nog  geschiedt  dit  veel  door  brieven. 
En  in  de  tijden,  toen  het  licht  van  den  kandelaar  was  genomen,  is  er  ook 
in  den  aanvang  dezer  eeuw  hier  te  lande  heel  wat  door  brieven  gewerkt, 
om  in  allerlei  dorpen,  waar  alles  dreigde  onder  te  gaan,  de  rookende  vlas- 
wiek  nog  aan  te  blazen.  Anderen  weer  poogden  dit  doel  te  bereiken,  door 
hun  gedachten  in  druk  uit  te  geven  ;  zoodat  er  nimmer  gebrek  was  aan  > 
stichtelijke  lectuur.  Maar  zoo  nu  ook  kan  men,  in  plaats  van  door  brieven 
of  geschriften,  zijn  vermaan  en  zijn  vertroosting  doen  uitgaan  door  een 
gesproken  woord.  Dit  gesproken  woord  kan  zich  dan  tot  één,  tot  meerde- 


304  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   VIII. 

ren,  of  tot  velen  tegelijk  richten.  Tot  een  enkelen  broeder  spreekt  een 
iegelijk  op  zijn  beurt  wel  eens  zulk  een  woord.  Dan  komt  de  huislijke 
kring,  waarin  vader  of  moeder  vermaant.  Daarop  volgt  de  broedere  kring 
van  vrienden  in  een  gezelschap  of  een  vereeniging.  En  zoo  nu  kan  soms 
zulk  een  woord  van  toespraak  ook  uitgaan  in  een  vergadering  der  geloo- 
vigen.  Kegel  moet  dit  niet  zijn,  want  de  vergadering  der  geloovigen  komt 
saam  voor  den  Dienst  des  Woords  en  der  Sacramenten.  Maar  stel  nu,  dat 
door  de  ongunst  der  tijden,  geen  Dienst  des  Woords  te  verkrijgen  is,  en 
dat  toch  de  gewone  tijd  der  samenkomsten  aanbreekt,  dan  zou  het  toch 
onnatuurlijk  zijn,  dat  er  niets  geschiedde.  Daai'om  pleegt  men  dan  een 
dusgenaamde  leeskerk  te  houden.  Maar  juist  zulk  een  leeskerk  doet  dan 
wel  eens  het  verlangen  naar  een  woord  van  persoonlijke  toespraak  op- 
komen ;  en  er  is  geen  reden  denkbaar,  waarom  alsdan  zulk  een  toespraak 
uit  de  vergadering  der  geloovigen  zou  geweerd  blijven. 

Maar,  en  dit  is  het  punt,  waar  het  op  aankomst,  zulk  een  broeder, 
wiens  woord  van  vermaan  of  van  vertroosting  uitgaat,  is  7iiet  met  .het 
ambt  bekleed ;  hij  is  niet  door  Jezus  aangesteld  ;  hij  kan  niet  in  naam  van 
zijn  Zender  spreken ;  hij  mist  volkomen  alle  Sleutelmacht.  Deze  toch  is 
uitsluitend  aan  het  ambt  en  aan  de  instelling  van  Christus  verbonden.  En 
even  ondenkbaar  als  het  is,  dat  zulk  een  vermanende  broeder  of  oefenaar 
het  Sacrament  bediene,  even  ondenkbaar  is  het,  dat  hij  optrede  in  den 
Dienst  des  Woords. 

Of  hij  dit  kan  of  niet  kan,  hangt  niet  aan  den  persoon  noch  aan  zijn 
gaven,  maar  uitsluitend  aan  het  ambt  en  de  macht,  waarmee  hij  van 
Christuswege  bekleed  is.  Er  is  een  oefenaar  denkbaar,  die  veel  meer  ga- 
ven bezit  voor  den  Dienst  des  Woords  dan  een  leeraar ;  en  toch,  zoolang 
hii  niet  in  het  ambt  wettiglijk  geroepen  en  gesteld  is,  kan  hij  in  den 
Dienst  des  Woords  niet  optreden.  En  zoo  ook,  stel  iemand  is  in  het  ambt 
gesteld,  en  heeft  er  gaven  voor,  maar  hij  treed  op  in  een  meeting  of  in 
een  samenkomst  van  vrienden,  maar  niet  in  de  kerk,  dan  staat  hij  bui- 
ten zijn  ambt    en  kan  dus  het  Woord  niet  bedienen. 

De  Doopers  die  het  ambt  loochenden  waanden,  evenals  nu  nog  de  kwa- 
kers, dat  er  in  de  samenkomst  der  geloovigen  niemand  behoorde  te  spre- 
ken dan  een  broeder  of  zuster,  die  zich  door  den  Heiligen  Geest  daartoe 
aangedreven  gevoelde.  Al  spoedig  echter  bleek,  dat  deze  aandrijving  of 
uitbleek  öf  keer  op  keer  steeds  bij  denzelfden  persoon  voorkwam,  die  dan 
meestal  de  bestendige  spreker  werd.  Dit  leide  er  dan  toe,  om  zulk  een 
broeder  als  vaste  vermaner  aan  te  nemen,  en  hem  een  inkomen  toe  te 
leggen.  En  zoo  zijn  er  nu  nog  sommigen  die  wanen,  dat  alles  wel  loopt, 
indien  er  maar  zulk  een  vaste  vermaner  of  oefenaar  bij  hen  optreedt.  En 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   IX.  305 

toch  is  dit  een  geheele  onderstbovenkeering  van  de  ordinantiën  des  Hee- 
ren.  Want  al  kan  de  nood  der  tijden  er  toe  leiden,  dat  een  kerk  wel  doet 
met  de  hulp  van  zulk  een  broeder  in  te  roepen ;  en  al  moet  in  zulk  een 
geval  God  de  Heere  gedankt,  dat  Hij  zulke  broeder  voor  dit  werk,  soms 
op  zoo  treffende  wijze  bekwaamd  heeft;  toch  mag  noch  door  hen,  noch  de 
gemeente  ooit  het  valsche  denkbeeld  gevoed,  alsof  we  Christus'  ordinan- 
tiën  opzij  mochten  zetten,  om  een  vasten  vermaner  of  oefenaar,  n8ia,v  eigen- 
willige  keuze,  voor  zijn  ambtsdrager  in  plaats  te  stellen. 


NEGENDE  HOOFDSTUK. 


Dezen  wel  eene  reuke  des  doods  ten  doode; 
maar  genen  eene  reuke  des  levens  ten  leven.  En 
wie  is  tot  deze  dingen  bekwaam? 

2  Cor.  2:  16. 


Het  eerste  stuk  van  de  Sleutelmacht  ligt  dus  daarin  dat,  gelijk  onze 
Catechismus  zegt:  „Achtervolgende  het  bevel  Chrisü,  1».  allen  en  een  iege- 
lijk geloovige  verkondigd  en  openlijk  betuigd  worde,  dat  hun,  zoo  dikwijls 
als  zij  de  beloftenisse  des  Evangeliums  met  een  waar  geloove  aannemen, 
waarachtigiijk  alle  hunne  zonden  van  God,  om  de  verdienste  Christi  wille 
vergeven  zijn.  20.  Dat  daarentegen  allen  ongeloovigen  en  diezich  niet  van 
harte  bekeeren  verkondigd  en  betuigd  worde,  dat  de  toorne  Gods  en  de 
eeuwige  verdoemenisse  op  hen  blijft,  zoolang  als  zij  zich  niet  bekeeren. 
En  30.  dat  God  beide  in  dit  en  het  toekomend  leven  naar  dit  getuigenis 
van  het  Evangelie  oordeelen  wil. 

Drie  stukken  alzoo,  die  in  onderling  verband  staan,  en  niet  uiteen  mo- 
gen worden  gerukt. 

Waar  nu  komen  deze  drie  stukken  op  neer? 

Allereerst  hierop,  dat  God  scheiding  maakt,  en  dat  wel  een  volstrekte  schei- 
ding tusschen  geloovigen  en  ongeloovigen.  Ten  tweede,  dat  Hij  deze  scheiding 
teweeg  brengt  naar  een  vaste  ordinantie,  die  uitsluitend  aan  het  geloof  in  Chris- 
tus hangt.  Ten  derde,  dat  deze  scheiding  tusschen  geloovigen  en  ongeloovigen 
een  dubbele  uitwerking  vindt,  op  geestelijk  gebied  in  het  vergeven  of  houden 
van  de  schuld  onzer  zonde;  en  voor  ons  uitwendig  bestaan  in  eeuwige  geluk- 
zaligheid, of  eeuwige  rampzaligheid.  Ten  vierde,  dat  het  Gode  beliefd 
heeft  deze  zijn  ordinantie,  die  voor  nu  en  voor  eeuwig  geldt  aan  ons  zon- 

E   VOTO    DORDR.    III.  20 


306  ZOKD.   XXXI.    HOOFDSTUK   IX. 

daren  te  openharen.  Ten  vijfde,  dat  Hij  personen  van  zijnentwegen  heeft 
aangesteld  om  deze  zijn  ordinantie  eeuw  in  eeuw  uitaan  zondaren  bekend 
te  maken.  En  ten  zesde,  dat  deze  bekendmaking  gepaard  moet  gaan,  met 
een  openbaarlijk  getuigen  voor  of  tegen  de  personen,  al  naar  gelang  deze 
in  hun  consciënte  ontwaren,  dat  ze  tegen  deze  ordinantie  ingaan,  of  voor 
deze  ordinantie  gebogen  hebben. 

Xu  zijn  de  eerste  vier  van  deze  zes  punten  de  .onderstellingen,  waarop 
de  beide  laatste,  die  meer  rechtstreeks  de  Sleutelmacht  raken,  rusten. 
Toch  dient  ook  op  deze  onderstellingen  gewezen,  omdat  er,  waar  deze 
ontbreken,  onmogelijk  een  Dienst  des  Woords  zijn  kan.  Is  er  een  kerk, 
waarin  nog  ja  eiken  Zondag  een  spreker  den  kansel  betreedt,  om  zekere 
vrome  dingen  te  zeggen  en  tot  een  heilig  leven  aan  te  manen,  maar  die 
niet  gelooft  aan  een  eenwig  wel  en  wee,  of  ook  het  onderscheid  tusschen 
'  deze  beide  in  iets  anders  dan  in  het  geloof  in  Christus'  zoenbloed  zoekt; 
en  dus  ook  de  vergeving  der  zonde  niet  als  de  hoofdzaak  maar  als  een 
bijzaak  beschouwt;  dan  mag  zulk  een  toespraak  vrome  en  ernstige  ge- 
waarwordingen opwekken,  maar  Dienst  des  "Woords  is  het  niet.  En  de 
ouderhngen,  die  in  zulk  een  kerk  zijn  aangesteld,  om  op  den  Dienst  des 
Woords  toezicht  te  houden,  mogen  zich  wel  ernstig  rekenschap  geven 
van  hun  verplichting,  om  tegen  zulk  een  misbruik  op  te  komen  en  zorg 
te  dragen,  dat  de  wezenlijke  Dienst  des  Woords  in  de  gemeente  onverwijld 
hersteld  worde. 

Over  die  vier  onderstellingen  mag  dus  in  het  minst  niet  worden  heen- 
geloopen.  De  gemeente  Gods  komt  niet  saam,  om  een  schoone  rede  aan 
te  hooren;  of  wijsgeerige  bespiegelingen  te  genieten;  of  roerende  en  aan- 
doenlijke taal  te  vernemen.  Doel  van  het  saamkomen  der  gemeente  is, 
om  zalig  te  worden.  Het  is  een  groep  pelgrims,  die  op  reis  is  naar  het 
beter  vaderland,  en  die  nu  eiken  Sabbat,  bij  de  oase  van  Gods  genade  uit- 
rustend, hooren  moet  hoe  de  weg  naar  dat  vaderland  nu  verder  loopt; 
welke  gevaren  op  dien  weg  nog  te  wachten  zijn,  en  welke  zekerheid  ze 
hebben,  dat  ze  aan  het  einde  van  de  reis  in  het  vaderland  zullen  binnen- 
gaan. Het  is  hun  niet  om  geleerdheid,  maar  om  reddende  waarheid  te  doen. 
Ze  zijn  gekochten  des  Heeren  en  niet  een  soort  van  leerlingen.  Nu  is  er 
van  zalig  worden  geen  sprake,  tenzij  ge  ook  belijdt  en  gelooft,  dat  tegen 
de  zaligheid  rampzaligheid  overstaat.  Want  gelooft  ge  dat  niet,  en  denkt 
ge  eigenlijk  bij  u  zelven  dat  ten  slotte  toch  alle  menschen  wel  zalig  zullen 
worden,  dan  natuurlijk  is  heel  de  wereld  uw  kerk  geworden,  en  ontbreekt 
elke  prikkel,  om  ook  nog  maar  een  hand  uit  te  steken  naar  wat  toch 
vanzelf  en  voor  een  iegelijk  komt. 

Als   dus   gezegd    wordt,   dat   een  kerk  allereerst  gekend  wordt  aan  de 


ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   IX.  307 

..zuivere  predicatie  des  Evangelies,"  legt  dit  op  den  kerkeraad  in  de  eerste 
plaats  de  vei-plichting  om  wel  te  zien.  dat  elke  prediking  ruste  op  de  on- 
derstelling, dat  er  tegen  de  eeuwige  zaligheid  en  eeuwige  rampzaligheid 
overstaat,  en  dat  elk  hoorder  die  daar  neerzit,  bij  het  één  of  bij  het 
andere  punt  zal  uitkomen.  Zonder  dit  uitgangspunt  kunt  ge  uw  kerk  veilig 
sluiten  en  heeft  geheel  de  Dienst  des  Woords  geen  zin  meer.  Juist  toch 
de  wetenschap,  dat  die  levende  personen  die  daar  zitten,  óf  bij  de  zalig- 
heid óf  bij  de  rampzaligheid  moeten  uitkomen,  is  de  prikkel  en  de  spoor- 
slag.  om  hen  naar  de  zaligheid  te  lokken  en  van  de  rampzaligheid  af  te 
manen.  Eeuwige  zaligheid  toch  is  iets  zoo  onbeschrijflijk  heerlijks,  en  - 
■eeuwige  rampzaligheid  is  iets  zoo  onuitsprekelijk  schrikkelijks,  dat  een 
prediker,  die  waarlijk  gelooft  en  belijdt,  dat  hij  geroepen  dienaar  is,  om 
de  menschen  bij  die  keuze  te  leiden,  eiken  Zondag,  ook  in  zijn  eenvoud 
welsprekend  zal  zijn.  En  wat  daarentegen  de  prediking  verlamt  en 
haar  de  pees  doorsnijdt,  is  als  ge  aan  elk  woord  van  den  prediker 
merkt,  dat  hij  die  woorden  van  zaligheid  en  rampzaligheid  wel  na- 
spreekt,  maar  zelf  niet  werkelijk  gelooft,  dat  het  hier  eens  toe  komt. 
Zulk  een  prediker  vraagt  dan,  als  hij  klaar  is,  in  de  eerste  plaats  hoe 
de  menschen  zijn  preek  gevonden  hebben;  waar  een  echt  apostolisch  ^ 
prediker,  na  afloop  van  zijn  werk,  alleen  met  de  vraag  bezig  is: 
Zou  ik  weer  iemand  afgebracht  hebben  van  de  paden  des  eeuwigen 
doods?" 

Doch  ook  zoo  zijn  we  er  nog  niet.  Ook  toch  in  de  Roomsche  kerk  leeft 
zeer  zeker  de  overtuiging  dat  het  op  eeuwig  wel  of  wee  uitloopt;  en  toch  is  ■ 
ook  daar  de  Dienst  des  Woords  vervalscht.  Immers  de  Roomsche  kerk 
is  er  van  lieverlee  en  ongemerkt  toe  gekomen,  om  de  rechtvaardigmaking 
door  het  geloof  op  den  achtergrond  te  schuiven;  de  rechtvaardigmaking 
eenigszins  met  de  heiligmaking  te  vermengen;  en  deze  heiligmaking  op  -  ■ 
te  vatten  als  een  volbrengen  van  goede  werken,  die  zekere  verdienste 
voor  God  hebben.  Nu  smale  en  schimpe  men  daar  niet  te  zeer  op,  want 
in  de  meeste  Protestantsche  kerken  hoort  men  tegenwoordig,  zij  het  ook 
op  andere  wijze,  toch  in  hoofdzaak  diezelfde  prediking.  Zoo  sterk  zelfs, 
dat  (de  bepaaldelijk  Gereformeerde  predikers  en  een  enkele  Luthersche 
nu  uitgezonderd)  zoogoed  als  alle  neorthodoxo  predikanten  de  vergeving 
van  zonden  als  iets  bijkomstigs  beschouwen,  onder  geloof  zekere  levens- 
gemeenschap met  den  Godmensch  verstaan,  en  in  hoofdzaak  er  zich  op 
toeleggen  om  het  Werkverbond  weer  op  te  richten  door  een  aandringen 
op  een  me^Evangelische,  maar  Semi-pelagiaansche  heiligmaking.  Dr. 
Köhlbrugge  heeft  dit  te  zijner  tijd  reeds  helder  doorzien,  en  hij  had  vol- 


308  ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   IX. 


komen  gelijk,  toen  hij  hiertegen  toornde  als  tegen  een  geheele  onderst- 
bovenkeering  van  onze  belijdenis.  Jammer  slechts  dat  hij  dit  hoofdpunt 
meer  Luthersch  dan  Gereformeerd  ontwikkelde,  en  dat  zijn  volgelingen, 
zooals  het  altoos  pleegt  te  gaan,  wat  bij  hem  slechts  eenzijdigheid  was, 
ontwikkeld  hebben  tot  kettersche  overdrijving.  Maar  in  de  hoofdzaak 
staat  elk  goed  Gereformeerde  beslist  aan  zijn  zijde:  De  rechtvaardigma- 
king  door  het  geloof  in  Christus'  zoenbloed  moet  de  hoeksteen  blijven 
waar  elk  prediker  het  gebouw  zijner  predicatie  op  doet  rusten;  de  heilig- 
making mag  niet  met  de  rechtvaardigmaking  verward  worden;  en  de 
heiligmaking  die  in  de  kerk  van  Christus  thuis  hoort,  is  een  uitvloeisel 
en  vrucht  van  wat  Christus  voor  ons  verwierf;  en  niet  een  kleed  ter'  be- 
dekking onzer  schande  en  schaamte,  dat  we  zelven  weven,  en  waarvan 
ons  dus  de  verdienste  zou  toekomen. 

Zoo  moet  dus  ook  ontkend,   dat  er  Dienst  des  Woords,  en  alzoo  zuivere 
predicatie  des  Woords  zou  zijn,  als  in  de  prediking  dit  hoofdpunt  van  de 
rechtvaardigmaking  door  het  geloof  in  Christus'  zoenbloed  geen  hoofdpunt 
blyft,  maar  als  bijkomstig  op  den  achtergrond  wordt  geschoven.  Immers 
de   vergeving   van  uw  zonden   is    eigenlijk    het  eenige  punt  waarop  alles 
aankomt  en  waaruit  al  het  andere  vanzelf  volgt.    Uw  staat  voor  God  als 
zondaar   is,    dat  ge  midden  in  den  dood  ligt  en  ten  eeuwigen  doode  zyt 
opgeschreven.    En    de  hoofdvraag,  de  levensquaestie  voor  u  en  voor  een 
iegelijk  mensch,    is  maar:    of  ge  daar  vrijsijraak  van  bekomt.  Zoo  ja,  dan 
komt   alles   terecht.    Zoo  niet,  dan  sterft  ge  in  uw  zonden,  en  gaat  door 
uw    opstanding  over   in    den  tweeden  dood,    die  eeuwig  zijn  zal  en  waar 
geen  nieuwe  opstanding  meer  uit  redt.   Kunt  ge  dus  in  vrede  omwande- 
len    zonder    dat  ge  voor  uzelven  de  zekerheid  hebt,  dat  uw  zonden  u  ver- 
geven zijn,    dan  ontbreekt  het  u  aan  ernst,    aan  nadenken,    aan  zedelijke 
beoordeeling   van   uzelven.    En    uw    kerk    heeft   slechts    dan    recht    van 
/  bestaan,  en    kan   eerst  dan  waarlijk  kerk  voor  u  zijn,    zoo  ze  deze  ééne 
zekerheid:    dat  uw  zonden  u  vergeven  zijn,    u  poogt  aan  te  brengen.    Aan 
al  dat  prediken  over  historische  voorvallen,  over  wonderen  en  gelijkenis- 
sen,   en   zedespreuken    hebt   ge    op    zich  zelf  niets  hoegenaamd;  zonder 
meer  is  dat  alles  klatergoud,    zonder  waardij;    en  het  kan    niet  stichten, 
zoo    het   niet  alles  aanloopt  op  dat  ééne,  om  u  de  vergeveng  uwer  zonden 
en    daarmee   uw  vrijspraak  van  den  eenwigen  dood  te  doen  kennen,    met 
al   datgeen    wat  voor  nu  en  voor  eeuwig  daaruit  volgt.    En  dat  het  stuk 
van  de  Sleutelmacht  feitelijk  in  onze  kerken  in  zoo  dikken  roest  onken- 
baar is  geworden,  schort  alleen  daaraan,  dat  de  vergeving  der  zonden  te 
zeer  bijzaak  is  geworden,  en  dat  men  zijn  hope,  op  echt  Semi-pelagiaansche 
manier,  weer  stellen  ging  op  allerlei  goede  eigenschappen,  op  vromen  zin 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   IX.  309 

en  op  goede  werken,  die  men  verricht  heeft;  terwijl  de  predikers  dit  niet 
bestreden,  maar  in  de  hand  werkten. 

Leeft    die  echte  prediking  nu  weer  op,    die  den  zondaar  rusteloos  voor 
de    keuze  tusschen  eeuwige  zaligheid  en  eeuwige  rampzaligheid  stelt;  en 
de    beslissing   tusschen    deze  beide  uitsluitend  bindt  aan  de  rechtvaardig- 
making   en  de  vergeving  uwer  zonden;    dan  komt  in  de  derde  plaats  de 
vraag:   Waarop  steunt  dit?  Steunt  dit  op  hetgeen  gij  van  God  denkt,  omdat  s 
Hij   immers   een  God  der  liefde  is,    en  dus  wel  vergeven  zal?    Steunt  dit 
voor   u    op    wat  anderen  zeggen  in  hun  ziel  ervaren  te  hebben?    Steunt 
dit  op  wat  uw  vaderen  goedvonden  in  hun  belijdenis  te  schrijven?  Neen, 
dit  kan  niet,  want  God  is  het  die  alleen  de  macht  heeft  om  u  rechtvaar- 
dig te  verklaren,  en  met  niets  minder  kunt  ge  hier  dus  toe,  dan  met  een 
woord  van  God  zelf.  Heeft  God  niet  zelf  zijn  zin  en  wil  ten  opzichte  van 
den    zondaar    geopenbaard,    dan    blijft  er  niets  dan  pijnlijke  onzekerheid 
tot  aan  uw  dood  toe.  En  zoo  raag  het  dan  geen  Dienst  des  Woords  heeten, 
als  een  prediker  op  grond  van  allerlei  redeneeringof  ervaring  of  belijdenis  - 
van  anderen  u  den  weg  des  levens  en  den  weg  ten  doode  wijst.  Neen,  wat  hij 
doen  moet,  wat  zijn  roeping  is,  wat  hem  alleen  macht  en  autoriteit  tot  spre- 
ken geeft,  is  de  pertinente  en  stellige  uitspraak:  „Alzoo  heeft  God  zelfhet 
geopenbaard.  Daar  staat  het.  Er  staat  geschreven."  Een  prediker  moet  nooit 
willen  dat  men  hem  op  zijn  woord,  of  na  allerlei  redeneering  of  op  grond 
van    innerlijke    ervaring   gelooft.    Eer   integendeel    moet  hij  zorgdragen, 
dat    de    kinderen    der    menschen    voor    wie    hij   optreedt  hem  voorbij  en 
eeniglijk  op  God  en  op  zijn  Woord  zien.  Zijn  kracht  steekt  er  in,  dat  hij 
een    bode,    een  gezonden  dienaaren  gezant  van  Godswege  zij ;  en  immers 
een  bode  of  een  gezant  vertelt  niets  uit  zich  zelf,  maar  brengt  zijn  bood- 
schap over,    toont  zijn  bewijsstuk  en  doet  alle  ding  rusten  op  de  autori- 
teit  van    zijn    zender  en  heer.  Juist  daardoor  begint  dan  ook  de  Sleutel- 
macht te  werken,  als  een  macht  die  de  poorten  van  het  Koninkrijk  opent 
en  toesluit,  indien  het  Woord  van  God  zelf  tot  de  gemeente  uitgaat.  Een 
sleutel  komt  niet  te  pas,  als  er  geen  onderscheid  is  tusschen  hen  die  in- 
gaan  en  hen  die  buiten  blijven  staan.  Een  sleutel  komt  evenmin  te  pas, 
zoo    de   deur  openstaat,   zoodat  ieder  er  indringt  door  zijn  goede  werken. 
De  sleutel  moet  dus  de  vergeving  der  zonde  zijn.    Maar  juist  daarom  kan 
ook    niemand    er   aanspraak    op    maken,   dat  iiij  dien  sleutel  in  de  hand 
heeft  en  houdt,  tenzij  hij  het  getuigenis  bezit,  dat  deze  sleutel  metterdaad 
van  God  zelf  herkomstig  is. 

De  zaak  komt  dus  hierop  neer,  dat  de  kerk  door  den  Dienst  des  Woords 
week  in  week  uit,  u,  op  grond  van  het  Woord  van  God  zelf,  de  twee 
wegen  voorhoudt,  den  éénen  ten  leven  en  den  anderen  tot  eeuwige  afgrij- 


310  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    IX. 

zing;  en  dat  ze,  beslissing  tusschen  die  beide  uitsluitend  bindende  aan  de 
vergeving  uwer  zonden,  diensvolgens  een  iegelijk,  die  deze  vergeving  zijner 
zonde  niet  gelooft,  aanzegge,  dat  het  hem  kwalijk  gaan  zal.  Toepassen  op 
de  enkele  personen,  kan  de  kerk  als  kerk  dit  niet.  Dat  moet  de  kerk  aan  de 
werking  van  den  Heiligen  Geest  in  de  consciëntie  overlaten.  Haar  roeping^ 
is  voleind,  indien  ze  maar  zuiverlijk  en  getrouwelijk,  week  in  week  uit 
die  eeuwige  beslissing  voor  oogen  stelt  en  ze  aan  niet  anders  dan  aan  het 
geloof  in  de  vergeving  der  zonden  bindt. 

En  nu  zegge  men  niet,  dat  dan  elk  eenwel  op  kan  treden,  om  den  Dienst  des 
Woords  te  vervullen,  want  dat  het  toch  zoo  moeilijk  niet  is  deze  twee  hoofd- 
waarheden  van  de  Heilige  Schrift  aan  zijn  medebelijders  voor  te  houden.  Im- 
mers dit  rust  geheel  op  misverstand.  Als  er  een  bode  tot  u  zal  komen  en  weezen- 
lijk  bode  zijn,  dan  moet  die  bode  ook  gezonden  wezen.  Anders  is  er  geen  bood- 
schap Of  al  iemanp  u  vertellen  komt,  dat  uw  vriend  deze  en  die  gedachte  in 
zijn  hart  heeft,  baat  u  niet;  en  dan  eerst  kunt  ge  er  meê  gaan  rekenen,. 
als  uw  vriend  zelf  boden  tot  u  zendt,  die  u  dit  nieuws  komen  verklaren,  betui- 
gen en  verzekeren.  En  zoo  nu  ook  heeft  de  Heere  zijn  bepaalde  boden  aan- 
gesteld. Geen  hooge  personen  en  geen  voorname  personen,  maar  mede- 
zondaren gelijk  gij.  Doch  mannen  die  Hij  riep,  die  Hij  aanstelde  die  Hu  in  den 
dienst  zette  en  die  nu  in  opdracht  van  zijnentwege  voor  u  optreden,  om  u  alzoo 
in  qualiteit  de  boodschap  van  uwen  Vader  in  de  hemelen  te  brengen.  Dat 
nu  deze  aanstelling  door  menschen  gaat  doet  er  niet  toe.  David  werd  ook 
door  het  volk  verkoren  en  uitgeroepen,  maar  daarachter  en  daarin  lag  tevens 
zijn  goddelijke  roeping.  Willem  de  Eerste  is  Souverein  dezer  landen  ge- 
worden door  een  besluit  van  de  mannen  die  hem  riepen,  maar  niettemin 
gelooft  gij  wel  waarlijk,  dat  Oranje  van  Godswege  de  Souvereiniteit  over 
ons  land  heeft,  en  dat  gij  u  van  Godswege  aan  dit  gezag  hebt  te  onder- 
werpen. Dat  ook  in  de  kerk  de  Dienaren  door  menschen  geroepen  en  in- 
gezet worden  in  hun  ambt,  doet  dus  niets  te  kort  aan  het  goddelyk  ge- 
zag, waarmee  ze  bekleed  zijn.  En  mits  slechts  die  roeping  der  kerk  naar 
Gods  ordioantie  zij  toegegaan  en  wettig  verloopen  zij,  geschiedde  tO(;h  de 
inzetting  in  het  ambt  in  den  Naam  des  Heeren,  en  moet  dus  ook  deze 
Dienaar  door  u  geëerd  en  gewaardeerd,  als  een  man  door  God  besteld, 
om  in  uw  midden  de  Sleutelmacht  te  bedienen  door  de  predicatie  des 
Woords. 

Zonder  die  instelling  onzes  Heeren  en  deze  aanstelling  van  bepaalde 
personen,  die  van  zijnentwege  als  gezanten,  gevolmachtigden  en  bood- 
schappers optreden,  zou  de  verkondiging  van  dood  en  leven  op  verre  na- 
dien   indruk    niet    op  u  maken,  en  deze  klem  niet  voor  u  bezitten.  Maar 


ZOND,    XXXI.    HOOFDSTUK   IX.  311 

nu  God  de  Heere  zijn  kerk  in  stand  hield;  in  die  kerk  boodschappers  bleef 
verwekken;  en  door  die  boodschappers  van  zijnentwege  den  weg  ten  leven 
en  ten  doode  u  bepaaldelijk  laat  voorhouden  en  voorteekenen,  nu  geschiedt 
week  aan  week  vanwege  God  zelf  aanwijzing  van  hetgeen  ge  te  doen 
hebt,  om  u  te  redden  van  het  verderf.  Nu  ligt  er  niet  meer  een  Boek,  ? 
dat  ge  in  kunt  zien,  en  zijn  er  niet  maar  lieve  broederen  die  u  vermanen. 
Neen,  nu  komt  er  week  aan  week  een  roeping  tot  u;  een  leverde  stem, 
die  u  oproept,  die  ii  poogt  wakker  te  schudden,  en  die  u  alle  verontschul- 
diging voor  den  levenden  God  beneemt. 

En    werp    nu    niet  tegen,  dat  het  dan  ook  genoeg  is,  zoo  deze  roeping 
éénmaal    tot    u    komt    en    dat   het  althans,  zoo  ge  bekeerd  zijt  geen  zin 
meer   heeft,    u    dezelfde    dingen    nog   telkens  voor  te  houden.  Want  een 
waarachtig  kind  van  God  weet  maar  al  te  goed,  hoe  hij  ook  na  zijn  be- 
keering nog  aldoor  te  kampen  en  te  worstelen  heeft  met  zijn  inwonende 
zonden,  en  met  de  ingeworpen  twijfelingen  die  Satan  in  zijn  hart  werpt. 
Dit    nu    maakt  dat  er  telkens  aan  de  vastigheid  van  zijn  geloof  geschud 
wordt.  Hoe  kon  hij,  die  toch  immers  geloofde  desniettemin  weer  in  zonde 
vallen?  Ja,  zijn  vroegere  zonden  zijn  hem  vergeven,  maar  nu  deze  zonden? 
Maakt  dit  niet  weer  scheiding  tusschen  hem  en  zijn  God?  En  is  het  dan 
niet  alles  zelfbedrog,   alles  inbeelding  gewee>.t  en  ligt  hij  niet  nog  in  zijn  ' 
zonden?  In  zulk  een  toestand  nu  spant  Satan  alle  kracht  in,  om  u  van 
het  geloof  aan  de  vergeving  der  zonden  af  te  trekken;  u  in  uw  zonde  al 
dieper  in  te  wikkelen;  en  daardoor  uw  staat  voor  uw  eigen  besef  onvast 
te  maken.  En  daarom  is  het  dan  zoo  broodnoodig,  dat  week  aan  week  u 
weer  van  Gods  wege  betoogd  worde,  dat  werkelijk  uw  zonden  u  vergeven 
zijn;    dat  dus  ook  die  zonden  van  de  verloopen  week  van  u  zijn  wegge- 
nomen; dat  ook  die  zonden  geen  scheiding  tusschen  u  en  uwen  God  mo- 
'  gen    maken,    zoo    ze  u  van  harte  leed  zijn;  en  dat  derhalve  uw  roeping 
niet   is,    om    over  deze  zonden  te  blijven  broeden,  maar  om  op  te  staan 
en   tot  uwen    Vader  in  de  hemelen  te  gaan,  en  Hem  uit  eeuwigen  dank 
alsnu  al  uw  kracht  en  al  uw  talent  en  al  uw  vermogen  door  een  wandel 
in  nieuwigheid  des  levens  toe  te  wijden. 

Alleen  zoo  blijft    de  gemeente  gezond.  Alleen  zoo  worden  de  kinderen 
Gods    op  rechte  paden  gehouden  en  tegen  de  mc-.cht  der  zonde  geholpen.  ? 
Alleen  zoo  leeft  in  de  gemeente  die  genade,  die  barmhartigheid  endievre- 
de  des  Heeren,  waarin  haar  kracht  en  de  spanning  van  haar  levensmoed 
schuilt. 

Maar  dan  ook  omgekeerd  moet  week  aan  week  van  Godswege  het  oor- 
deel   van    de    verdoemenisse   aangezegd    aan    een  iegelijk,  die  zich  tegen 


312  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   IX. 

het  geloof  verzet  en  zich  niet  met  waren  harte  tot  zijn  God  bekeert. 
Als  een  hamer  die  den  rotssteen  te  pletter  slaat  moet  dat  ontzettende 
Woord  van  onzen  God  week  aan  week  op  de  zielen  dergenen,  die  zich 
dusver  verhard  hebben,  neerkomen.  Als  een  tweesnijdend  zwaard  moet 
dat  schriklijk  woord  van  oordeel  en  van  eeuwige  verdoemenisse  indringen 
tusschen  de  scheiding  van  ziel  en  geest  en  tusschen  de  scheiding  van 
uw  merg  en  -uw  gebeente.  Het  moet  u  allengs  onmogeUik  gemaakt  wor- 
den, om  nog  langer  tegen  uw  God  tegen  te  staan,  zoodat  ge  ten  slotte 
^  één  van  beide  doet:  of  het  aan  God  gewonnen  geven,  of  uitgaat, en  zegt: 
Neen  onder  zulk  een  prediking  kom  ik  niet  weer. 

Dan  wordt  er  Sleutelmacht  geoefend.  Dan  wordt  de  poorte  van  het 
Koninkrijk  der  hemelen  geopend  en  dichtgesloten.  Dan  werkt  de  prediking 
en  is  in  het  midden  der  gemeente  een  wezenlijke  macht.  En  nu  is  het 
volkomen  waar,  dat  we  daar  zeer  verre  van  zijn  afgedwaald,  en  dat  ook 
onder  de  Gereformeerden  de  prediking  maar  zelden  aan  deze  hooge  roeping 
beantwoordt.  Maar  toch  moet  het  daar  weer  heen.  Moet  daar  telkens  weer 
heengedrongen.  En  mag  er  niet  gerust,  eer  de  Sleutelmacht  weer  geoefend 
en  in  de  gemeente  waarlijk  gevoeld  wordt. 

Gevoeld  vooral  hierdoor,  dat  gelijk  de  Catechismus  zegt,  de  overtuiging 
onwrikbaar  vaststa:  Ja,  waarlijk,  zooals  die  prediker  het  daar  zegt,  zoo 
zal  God  ook  eens  in  zijn  heilige  vierschaar  oordeelen.  Want  zoolang  er  ook 
maar  de  minste  twijfel  rijst,  of  ook  in  den  oordeelsdag  toch  misschien 
nog  naar  een  anderen  maatstaf  zou  toegaan,  is  alle  kracht  der  prediking 
gebroken  on  kan  ze  geen  uitwerking  meer  doen. 

Het  moet  zijn  en  blijven,  naar  Jezus'  eigen  woord:  Wat  die  prediker 
daar  bond  op  den  kansel,  dat  zal  gebonden  zijn  in  het  Koninkryk  der  he- 
melen; en  wat  hij  ontbond  in  zijn  Dienst  des  W^oords,  zal  eens  ontbonden 
blijken  te  zijn  voor  onzen  God. 

In  den  band  tusschen  hetgeen  verkondigd  wordt  en  hetgeen  bij  God 
'  geldt,  ligt  de  zenuw  van  uw  kracht,  o,  prediker,  en  wee  der  gemeente  die 
niet  waakt,  dat  deze  zuivere  predicatie  week  aan  week  bij  haar  plaats 
grijpe. 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK  X.  313 


HOOFDSTUK  X. 

In  den  naam  van  onzen  Heere  Jezus  Christus, 
als  gij  lieden  en  mijn  geest  samen  vergaderd  zullen, 
zijn,  met  de  kracht  van  onzen  Heere  Jezus  Christus, 
denzulken  over  te  geven  den  satan,  tot  verderf  des 
vleesches,  opdat  de  geest  behouden  moge  worden  in 
den  dag  van  den  Heere  Jezus. 

1  Cor.    5  :  4,  5. 

Het  eerste  stuk  van  de  Sleutelmacht  ligt  alzoo  in  den  Dienst  des 
Woords.  In  dezen  Dienst  treden,  zoo  het  wel  loopt,  mannen  op,  die  als 
gezanten  van  Godswege  uitspreken  en  betuigen,  aan  hoedanige  zondaren 
de  zonden  vergeven  zijn,  en  op  hoedanige  zondaren  de  verdoemenis  rust. 
Zijn  derhalve  deze  mannen  getrouw  in  het  uitspreken  van  hun  heilige 
boodschap,  dan  geldt  wat  zij  daar  uitspreken,  voor  nu  en  voor  eeuwig 
bij  God.  Zoo  als  zij  het  op  den  kansel  zeggen,  zoo  is  het  eeuwig  in  de 
hemelen  waar  en  bondig.  Wat  zij  daarentegen  niet  beslissen,  is  onder , 
welke  van  deze  twee  soorten  van  zondaren  persoonlijk  een  iegelijk  van 
hun  hoorders  zij  te  rangschikken.  Dit  weet  God,  en  wordt  ter  beslissing 
overgelaten  aan  een  iegelijk  persoon,  als  die  zelf  alleen  weet,  wie  hij  was, 
hoe  hij  leefde,  en  of  er  nu,  op  dit  oogenblik,  boete  en  geloof  in  zijn 
ziele  werkt.  Indien  ja,  dan  weet  hij  zekerlijk  dat  zijn  zonden  hem  vergeven 
Zijn ;  en  indien  niet,  dan  weet  hij  even  zeker,  dat  de  toorn  Gods  en  de  verdoe- 
menis nog  op  hem  rust.  Een  derde  staat  tusschen  die  beide  is  er  niet.  De 
Dienst  des  Woords  kent  slechts  twee  wegen,  ten  doode  of  ten  leven,  en  op 
één  van  die  beide  wandelt  elk  hoorder;  terwijl  nu  elk  hoorder  elke  week 
onder  den  Dienst  des  AVoords  voor  zich  zelf  heeft  te  belijden,  of  hij  leeft 
zonder  boete  en  geloof  en  alzoo  nog  onder  de  verdoemenis  staat;  ofwel  met 
boete  en  geloof,  en  dan  ook  van  de  vergeving  zijner  zonden  gewis  is.  Bij 
het  uitgaan  niet  van  een  bijbellezing,  niet  van  een  oefening,  niet  van  een 
broederlijke  toespraak,  maar  van  eiken  Dienst  des  Woords  moet  elk 
hoorden  weer  onder  de  eeuwige  keur  zijn  doorgegaan;  en  altoos  moet  er 
van  tweeën  één  gebeurd  zijn:  hij  moet  óf  opnieuw  den  zegen  hebben 
ontvangen,  dat  zijn  zonden  acher  zijn  rug  zyn  geworpen,  zoodat  hij  vrij 
uitgaat;  óf  den  toorn  Gods  in  zijn  ziel  hebben  ervaren,  en  huiswaarts 
keeren  in  de  vollen  wetenschap,  dat  hij  nog  buiten  boete  en  geloof  staat, 
en  dat  derhalve  de  verdoemenis  nog  op  hem  rust.  Dit  is  dus  geen 
spel  der  verbeeding.  Integendeel  het  is  volle  werkelijkheid.  Alleen  het 
jammere   is   maar,    dat   de   Dienst  des  Woords  zich  vaak  geheel  vreemd 


314  ZOND.    XXXI.     HOOFDSTUK   X. 

houdt  aan  deze  haar  heilige  roeping,  en  deswege  de  kracht  om  te  binden 
en  te  ontbinden  niet  meer  oefent. 

En  zegt  men,  dat  de  Sleutelmaclit,  op  deze  wijze  opgevat,  dan  toch  eigen- 
lijk geheel  aan  de  private  beslissing  van  een  iegelijk  wordt  overgelaten, 
zoo  stemmen  we  dit  toe,  maar  vragen  in  ernste,  wat  kwaad  hierin  steekt 
en  vragen  op  onze  beurt  of  elke  poging  om  deze  beslissing  op  den  Die- 
naar over  te  brengen  niet  ten  eenen  male  in  strijd  is  met  de  heiligheid, 
de  teederheid  en  den  ernst  der  zaak. 

Als  voor  den  wereldlijken  rechter  een  dief  of  moordenaar  verschijnt, 
dan  moet  die  rechter  in  het  burgerlijke  een  schuldig  of  onschuldig  uit- 
spreken. Doch  met  welke  waarborgen  men  deze  rechtsbedeeling  ook 
omringt,  toch  blijft  altoos  de  mogelijkheid,  en  komt  het  voor,  dat  de 
schuldige  vrij  uitgaat  en  de  onschuldige  naar  het  schavot  wordt  verwezen. 
Maar  wat  niet  kan  voorkomen  en  ook  nooit  voorkomt,  is  dat  de  schuldige, 
voor  den  rechter  staande,  niet  zich  zelve  als  schuldig  kent;  of  ook  dat 
de  onschuldige  voor  den  rechter  staande  onder  schuldbesef  gedrukt  zou 
staan.  Juist  de  uitspraak  der  consciëntie  in  het  eigen  hart  is  het  op  het 
punt  van  schudig  of  onschuldig  alleen  onwraakbaar.  Ging  nu  een  Dienaar 
des  Woords  er  toe  over,  om,  zij  het  ook  na  het  nauwkeurigst  onderzoek 
zich  het  recht  aan  te  matigen,  om  vrij  te  spreken  of  te  verdoemen,  zoo 
bleef  altoos  het  ontzettend  gevaar,  dat  hij  zich  vergiste,  en  dus  juist 
anders  bond  dan  het  gebonden  is  in  de  hemelen.  Maar  blijft  hij  zich 
bepalen  tot  de  verklaring,  dat  alleen  zoodanige  zondaren  de  vergiffenis  hunner 
zonden  hebben,  en  dat  op  alle  andere  zondaren  de  verdoemenis  en  de  toorn 
,  Gods  rust;  en  wordt  nu  de  toepassing  aan  eenieders  consciëntie  overgelaten; 
dan  gaat  de  zaak  nooit  feil,  en  blijft  er  waarheid  voor  God  bestaan, 
zoowel  in  die  declaratie,  als  in  de  toepassing  ervan  op  enkele  personen. 

Bovendien  is  juist  die  private  toepassing  de  hefboom  van  het  geestelijk 
leven  in  de  gemeenteleden.  Beslist  een  ander  voor  hen,  dan  wordt  hun 
eigen  zedelijk  gevoel  al  meer  afgestompt.  Ze  denken  over  hun  staat  en 
stand  voor  God  niet  meer  na.  Ze  hebben  ook  niet  meer  te  denken,  want 
een  ander  denkt  en  beslist  voor  hen.  Vandaar  dat  ook  de  drang  en  de 
behoefte,  om  Gods  Woord  te  onderzoeken,  wegvalt.  Immers,  of  ze  al 
dan  niet  in  strijd  met  Gods  Woord  handelden  kunnen  ze  toch  niet  voor 
zichzelven  uitmaken;  een  ander  doet  dit  voor  hen.  Zoo  ziet  ge  dus  wel, 
hoe  deze  private  toepassing  van  een  iegelijk  voor  zich  in  de  eerste  plaats 
veel  hooger  zekerheid  bezit,  en  ten  tweede  het  geestelijk  leven  in  de  ge- 
meente wakker  houdt.  Een  gemeente,  die  niet  onder  den  Dienst  des  Woords 
leeft,  en  onder  dien  Dienst  de  toepassing  der  Sleutelmacht  op  zich 
zelve  maakt,  slaapt  in  en  verzinkt  in  onverschilligheid. 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   X.  315 

Vraagt  ge  nu.  of  daarom  een  particuliere  biecht  als  ongeoorloofd  moet 
afgekeurd,  dan  luidt  het  antwoord  van  onze  groote  godgeleerden  hierop 
onderscheiden.  Ze  wordt  afgekeurd,  ja,  waarlijk,  indien  het  een  biecht  in 
den  zin  der  Roomsche  kerk  is,  zoodat  een  mensch  zich  aanmatigt  de  zon- 
den te  vergeven  en  uitspraak  over  het  eeuwig  wel  of  wee  van  een  mede 
mensch  te  doen.  Maar  niet  afgekeurd,  zoo  ge  daarmede  bedoelt,  dat  ge 
aan  uw  vader  of  moeder,  aan  een  uwer  broederen  of  uw  leeraar  belijde- 
nis van  zonden  doet,  en  zoo  deze  u  daarop  betuigt  en  verzekert,  dat  den 
waarachtiglijk  boetvaardigen  zondaar  zijn  zonden  vergeven  zijn.  Doch  al 
kan  men  deze  particuliere  handeling  niet  afkeuren,  en  al  stemt  men 
overeen  met  het  Schriftwoord :  ,, Belijdt  malkander  uwe  zonden,"  toch 
mag  hieruit  nooit  een  kerkelijk  instituut  gemaakt;  het  mag  niet  als  dwang 
of  noodzaak  worden  opgelegd  ;  en  de  keuze  van  den  persoon  aan  wien 
men  zijn  zonden  belijden  wil,  moet  geheel  vrij  worden  gelaten.  Op  die 
wijs  wordt  er  ook  nu  nog  heel  wat  onder  de  Calvinisten,  door  kinderen 
bij  hun  ouders,  door  man  en  vrouw  bij  elkander,  door  broeders  en  zusters^ 
door  magen  en  vrienden  onderling  gebiecht,  en  nog  altoos  werkt  de 
zegen  die  aan  dit  „malkander  zijn  zonden  belijden"  verbonden  is,  heerlijk 
onder  Gods  heiligen.  Nu  zal  de  een  hiertoe  meer  neigen  dan  de  ander, 
naar  gelang  zijn  karakter  meer  gesloten  of  open  is,  en  hij  dus  meer 
neigt,  om  de  verborgen  dingen  zijner  ziel  voor  zich  te  houden,  of  om 
die  aan  anderen  te  openbaren.  Ook  hierbij  geldt  niet  voor  een  ieder 
dezelfde  maatstaf.  Toch  mag  verheeld,  dat  iemand  na  bange  worsteling 
met  allerlei  zondeU;  den  moed  kan  vinden,  om  zijn  verborgen  leven  aan 
zijn  broeder  te  openbaren;  zoo  hij  saam  met  hem  in  den  gebede  voor 
God  worstelt,  om  de  vergeving  dezer  zonden  te  verwerven;  en  zoo  die 
deelnemende  broeder  hem  dan  in  de  ontruste  ziel  de  verzekering  doet 
nederdalen,  dat  er  bij  God,  mits  hij  boetvaardig  zij,  ook  voor  zulke  zon- 
den vergeving  gevonden  is,  de  vrucht  van  zulk  teeder  omgaan  met 
elkander  rijk  in  vertroosting  voor  den  geschokte  en  benauwde  van  ziel 
kan  zijn. 

Thans   blijft    nog   het   tweede  punt  van  de  Sleutelmacht  te  bespreken, 
dat    kort    kan    aangeduid  als  te  bestaan  in  de  kerkelijke  Tucht;  een  stuk  ] 
van  den  heiligen  Dienst,  dat  met  name  den  Ger^^formeerden  zeer  na  aan 
het  harte  ligt. 

Feitelijk  toch  staan  de  Calvinisten  in  dit  stuk  der  kerkelijke  Tucht 
geheel  alleen.  De  Roomschen  hebben  de  kerkelijke  Tucht  schier  geheel 
in  de  Biecht  laten  ondergaan,  en  handhaven  nog  wel  in  naam  het  recht 
der   kerk    om  iemand  disciplinair  te  vervolgen  en  den  ban  over  hem  uit 


316  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    X. 

te  spreken;  maar  deze  kerkelijke  rechtsbedeeling  is  hoogstens  nog  een 
wapen,  om  in  zeer  exceptioneele  gevallen  voor  de  rechter  der  kerk  op  te 
komen.  Er  leven  in  alle  Roomsche  landen  duizenden  en  millioenen  in 
de  Roomsche  kerk,  die  feitelijk  geheel  met  haar  gebroken  hebben,  en  die 
openlijk  tegen  haar  optreden,  maar  die  toch  stil  en  ongemoeid  op  de 
lijst  van  de  leden  der  kerk  staan  blijven  ;  en  slechts  een  zeer  enkele 
maal  wordt  op  een  godgeleerde,  een  priester  of  wereldlijk  vorst,  die  te 
ver  gaat  den  ban  toegepast,  zooals  na  de  inbezitneming  van  Rome  op 
Victor  Emanuël.  Veilig  kan  man  dus  zeggen,  dat  de  kerkelijke  Tucht  als 
middel,  om  het  Verbond  G-ods  heilig  te  houden,  bij  Rome  dood  ligt. 
Evenzoo  nu  is  het  in  de  Luthersche  kerk,  die^  wel  aanvankelijk  de  Tucht 
herstellen  wilde,  maar  er  dra  zelve  de  mogelijkheid  toe  afsneed,  vooreerst 
door    de  instelling  van  een  private  Biecht  bij  den  leeraar,  en  ten  andere 

X  door  het  niet  aanstellen  van  ouderlingen  in  den  zin,  waarin  de  Schrift 
u  dit  eischt.  Hun  kerkelijke  Tucht  verkreeg  daardoor  evenals  bij  Rome,  het 
hatelijk  karakter  van  meer  als  wapen  tegen  tegenstanders  gebruikt  te  wor- 
den. Dit  maakte  toen  dat  onderscheidene  vorsten  deze  kerkelijke  recht- 
spraak   nog  hebben  besnoeid;  dat  een  enkele  die  geheel  verbood;  en  dat 

y- zelfs  de  ernstige  poging  der  Piëtisten,  onder  professor  Grossgebauer  van 
Rostock,  omstreeks  1660  in  Duitschland  ondernomen,  niet  tot  herstel  van 
de  kerkelijke  discipline  heeft  kunnen  leiden. 

Toch  kan  men  niet  zeggen,  dat  de  kerkelijke  Tucht  althans  op  geheel 
het  Gereformeerde  erf  van  kracht  bleef.  Immers  de  Engelsche  Bisschop- 
pelijke kerk.  die  in  haar  belijdenis  de  Gereformeerde  waarheid  beleed, 
heeft  zich  op  het  voetspoor  van  Erastus,  ten  slotte  geheel  van  de  kerke- 

_/lÜke  discipline  afgewend,  en  het  standpunt  ingenomen,  dat  het  oordeel 
over  iemands  belijdenis  en  wandel  aan  de  zichtbare  kerk  niet  toekomt. 
Deze  kerk  is  wat  men  noemt  Erastiaansch  geworden,  en  heeft  daarmee 
de    kerkelijke    discipline    hoogstens   in    schijn  laten  bestaan;  juist  zooals 

^  ook  hier  te  lande  de  Remonstranten  het  wilden;  en  gelijk  het  nu  weer 
in  zwang  is  bij  de  Synodalen  onder  de  Organisatie  van  1816.  Immers, 
dan  wordt  de  kerkelijke  discipline  wel  nominaal  in  stand  gehouden,  maar 
ze  wordt  feitelijk  niet  uitgeoefend,  om  een  oordeel  te  vellen  over  de 
belijdenis  en  den  wandel  der  gemeenteleden.  Integendeel,  de  belydenis 
moet  vrij  zijn,  zelfs  moet  er  leervrijheid  heerschen,  en  om  roekeloozen 
wandel  mag  men  niemand  hoogstens  vermanen ;  tengevolge  waarvan  de 
kerkelijke  discipUne  dus  feitelijk  niet  anders  dienst  doet,  dan,  om 
evenals  bij  Rome,  een  kerkelij  ken  tegenstander  te  treffen.  Zoo  zag  men 
het  in  de  Episcopale  kerk  van  Engeland;  en  zoo  ook  zag  men  het  onder 
de   Organisatie  van  1816  ten  onzent  toegaan.  Al  wat  ooit  door  de  kerke- 


ZOND.    XXXI.   HOOFDSTUK    X.  317 

Ul'ke  discipline  getroflfen  wordt,  is  een  predikant  die  in  echtbreuk  of  dron- 
kenschap verloopt,  en  dan  voorts.  .  .  .  Gereformeerde  belijders  des  Heeren, 
die  het  aan  de  kerkelijke  Besturen    lastig  maken.  En  in  1834  én  in  1886 

7 

heeft  dat  wapen  dan  ook  goeden  dienst  gedaan,  om  de  tyrannie  der 
kerkelijke  besturen  te  handhaven. 

Dit   stelsel    nu    noemt    men    het   Erastiaansche   naar  zekeren  professor 
Thomas  Erastus,  die  in  1583  stierf,  na  achtereenvolgens  èn  te  Heidelberg 
èn  te  Bazel  hoogleeraar  niet  in  de  theologie  of  in  hel  kerkrecht,  maar  in 
de  geneeskunde  te  zijn  geweest.  Toch  was  hij,  gelijk  toen  veel  voorkwam, 
tevens    een    geleerd    theoloog,    en    schreef   o.   a.  menig  tractaat  over  het 
vraagstuk  van  het  heilig  Avondmaal,  waarin  hij  tegen  het  opkomend  en 
veldwinnend     Calvinisme,     de  oude.    platte,    symbolische    opvatting   van 
Zwingii    verdedigde.    En  evenzoo  nu  stond .  hij  ook  in  de  zaak  der  kerke- 
lijke discipline  lijnrecht  tegen  de  Calvinisten  over.  Dit  mengde  hem  reeds 
in    1560   in    een   pijnlijken  strijd  met  Caspar  Olevianus,  en  medeopsteller 
van    onzen    Heidelbergschen   Cathechismus,  die  evenals  hij  te  Heidelberg 
werkte.  Olevianus  drong  er  bij  den  Keurvorst  van  de  Paltz,  Frederik  III,  sterk 
op    aan,   dat   deze    ook   in  Heidelberg  evenals  in  Genève  een  deugdelijke 
regeling  van  de  kerkelijke  Tucht  zou  invoeren;  en  hiertegen  kwam  Eras- 
tus, hierin  gesteund  door  de  hoogleeraren  der  juridische  faculteit,  zoo  sterk 
mogelijk    op.  En  wel  werd  deze  strijd,  na  een  worsteling  van  tien  jaren, 
ten    slotte    in    den  zin  en  geest  van  Olevianus,  zij  het  ook  in  een  milde- 
ren   vorm,  beslist;  maar  Erastus  was  door  zijn  rusteloos  protesteeren  en 
door   zijn    verwoeden  tegenstand  nu  eenmaal  ten  aanhoore  van  heel  Eu- 
ropa   aan    het    woord    gekomen,    had    de    zaak    principieel  ingedacht,  en 
was    er    zoo  ten  slotte  toe  geraakt,  om  stelsel  tegenover  stelsel  te  plaat- 
sen.   En    op    die    wijs    kwam    toen    tegenover    het  Calvinistische  systeem 
van    kerkelijke    discipline    het   Erastiaansche  over  te  staan.  Toch  zou  dit 
op    zichzelf   nog    niet    die    beteekenis    aan    zijn    naam    hebben    gegeven, 
indien    zijn    weduwe   na  zijn  dood,  niet  een  stuk  had  uitgegeven,  dat  hij 
over   dit    onderwerp    naar   aanleiding  van  zijn  correspondentie  met  Beza 
had  opgesteld.  Hij  was  toch  persoonlijk  met  Beza  bevriend,  en  Beza  had 
al    het   mogelijke   gedaan,    om  hem  van  zijn  denkbeelden  af  te  brengen. 
Hierin    echter    was  Beza  niet  geslaagd,  en  bij  zijn  dood  vond  men  onder 
zijn  papieren  zelfs  een  uitgewerkt  opstel,  dat  den  titel  droeg :  Of  de  ker- 
kelijke disciiJline  op  goddelijke  autoriteit  rust,  dan  wel  een  verzinsel  van  men- 
schen  zij  ?   Dit   tractaat   zag   toen   het  licht,  waardoor  Beza  genoodzaakt 
werd  er  tegen  t(3  schrijven,  en  juist  door  die  polemiek  van  Beza  trok  het 
geschil    toen    ook   in   Engeland  en  hier  te  lande  de  aandacht,  zoodat  ten 
slotte  èn  in  Engeland  èn  in  Nederland  een  kerkrechtelijke  groep  opdook, 


318  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   X. 

die  in  beginsel  tegen  de  kerkelijke  discipline  inging,  en  als  Erastiaansche 
groep,  naar  den  sinds  lang  overleden  hoogleeraar  van  Heidelberg,  genoemd 
werd. 

Vraagt  men  nu  vv^elk  stelsel  Erastus  tegen  dat  van  Calvijn  overstelde, 
zoo  kan  men  kortelijk  zeggen,  dat  Erastus  de  Staatskerk  verdedigde  en 
Calvijn  de  Vrije  kerk,  zoodat  eigenlijk  in  Erastus  niet  aan  het  woord- 
kwam,  dan  het  oude  Zwinglianisme.  Zwingii  had  namelijk  de  groote  fout 
begaan,  van  geen  behoorlijk  onderscheid  te  maken  tusschen  de  wijze  waar- 
op Gods  autoriteit  in  den  burgerstaat  gelden  moet,  en  de  wijze  waarop 
die  werkt  in  de  kerk.  Volgent  de  Heilige  Schrift  zijn  die  twee  geheel  en 
al  onderscheiden.  God  Drieëenig  is  de  Koning  over  alle  koningen,  die  voor 
het  bestuur  van  landen  en  volken  zijn  autoriteit  en  macht  op  de  regee- 
ringen dezer  landen  gelegd  heeft ;  maar  naast  deze  burgerlijke  regeerin- 
gen is  een  geheel  afzonderlijk  regiment  door  God  over  zijn  kerk  besteld, 
en  dit  regiment  heeft  Hij  niet  aan  de  koningen  der  aarde  gegeven,  maar 
aan  zijnen  Zoon  Jezus  Christus,  in  zijn  hoedanigheid  van  Middelaar.  Ge- 
lijk dus  de  vorsten  der  aarde  regeeren  in  den  burgerstaat  en  daarin  ge- 
zag uitoefenen,  zoo  ook  regeert  Christus  in  zijn  kerk  en  oefent  in  die 
kerk  alleen  en  absolutelijk  het  hooge  gezag  uit.  Hieruit  volgt  dus  dat  in 
de  kerk  een  eigen  souvereiniteit  geldt,  die  in  niets  aan  de  souvereiniteit 
van  koningen  der  aarde  onderworpen  is  en  een  geheel  ander  karakter 
draagt.  Zoo  zijn  Kerk  en  Staat  twee  huishoudingen,  waarin  tweeërlei 
scherpelijk  onderscheiden  gezag  geldt.  In  de  huishouding  van  den  Staat 
het  gezag  van  een  Gebieder  die  bij  de  gratie  Gods  regeert,  en  in  de  huis- 
houding der  Kerk  het  gezag  van  Christus,  als  den  voor  die  kerk  van  God 
gezalfden  Koning.  Diensvolgens  is  dus  de  kerk  vrij  en  heeft  op  aarde 
geen  Souverein  gezag  over  zich.  Zij  heeft  slechts  één  souverein,  den  Chris- 
tus, en  die  Souvei-ein  woont  niet  op  aarde  maar  in  den  hemel.  En  vraagt 
men,  of  deze  twee  levenssferen,  die  van  de  Kerk  en  van  den  Staat,  dan 
geen  enkel  punt  van  aanraking  hebben  en  alzoo  los  naast  elkander  staan, 
dan  moet  geantwoord,  dat  ze  zulk  een  punt  van  vereeniging  zeer  zeker 
hierin  bezitten,  dat  de  oorspronkelijke  souvereiniteit  die  èn  voor  den  Staat 
èn  voor  de  Kerk  geldt,  de  ééne  almachtige  Souvereiniteit  van  den  Drie- 
eenigen God  is.  Zijns  is  de  Staat,  en  zijns  is  de  Kerk,  en  het  onderscheid 
tusschen  beide  regimenten  ontstaat  slechts  hierdoor,  dat  de  Heere  onze 
God  zijn  autoriteit  over  den  Staat  op  een  ander  gelegd  heeft,  dan  zijn 
autoriteit  over  zijn  kerk.  God  zelf  is  het  alzoo,  die  in  zijn  ééne  goddelijk 
regiment  deze  twee  sferen  onderscheiden  heeft,  door  de  sfeer  van  den 
Staat  te  onderwerpen  aan  de  vorsten  der  aarde,  en  de  sfeer  van' de  Kerk 
aan   zijnen    gezalfden    Koning   in    de    hemelen.   Hieruit  volgt  dus  dat  de 


ZOND,    XXXI.    HOOFDSTUK   X.  319 

rechtsbedeeling   in  den  Staat  afhankelijk  is  van  de  rechtsbedeeling  in  de 
Kerk ;  en  dat  alzoo  de  Kerk  geheel  vrij  is,  om,  zonder  zich  hierin  om  den 
Staat   te    bekommeren,   recht  te  spreken  op  eigen  erf.  Het  is  er  meê  als 
met    de    rechtsbedeeling   in  onze  Oost  en  hier  te  lande.  Beide  toch,  onze 
koloniën    en    ons   vaderland,   staan  onder  de  hoogheid  van  het  huis  van 
Oranje,   maar   de  Kroon  heeft  èn  voor  onze  koloniën  èn  voor  ons  vader- 
land een  afzonderlijke  regeering  ingesteld.  Hier  te  lande  onder  de  gevv^one 
ambtenaren,    en   in    de    Oost  onder  den  Gouverneur-Generaal.  Maar  juist 
dit   maakt    dan    ook    dat   de    rechtsbedeeling  in  de  Oost  geheel  op  eigen 
leest  geschoeid  is,  en  niets  te  maken  heeft  met  de  rechtsbedeeling  in  ons 
vaderland.    En    zoo  nu  ook  is  het  hier.  Kerk  en  Staat  staan  beide  onder 
de  hoogheid  van  den  éénen  God ;  maar  die  God  heeft  voor  beide  een   af- 
zonderlijke regeering  ingesteld  ;  voor  den  Staat  onder  de  gewone  vorsten 
der  aarde,  en  voor  de  kerk  onder  den  Koning  in  de  hemelen.  En  dit  nu 
maakt   dat   de   rechtsbedeeling  van  den  Staat  niets  uitstaande  heeft  met 
de  rechtsbedeeling  in  de  Kerk,  noch  de  rechtsbedeeling  van  de  Kerk  met 
die  van  den  Staat. 

Doch  tegen  deze  Schriftuurlijke  voorstelling  kwamen  de  Zwinglianen 
nu  in  verzet,  en  verzette  zich  Erastus  op  hun  voetspoor.  Volgens  hem 
was  er  eigenlijk  maar  ééne  souvereiniteit  die  op  aarde,  zoo  wel  in  den 
Staat  als  in  de  Kerk  gold,  en  die  souvereiniteit  beruste  bij  de  Burgerlijke 
Overheid.  Zij  1rad  op  als  dienaresse  Gods,  en  was  alzoo  als  Christelijke 
overheid  in  de  Kerk  geplaats.  Kerkelijke  en  burgerlijke  gemeente  was  dus 
feitelijk  één.  De  Christen  was  burger  en  de  burger  Christen.  Tusschen 
beiden  mocht  geen  onderscheid  worden  gemaakt.  Diensvolgens  had  deze 
Christelijke  Overheid  zeer  zeker  den  plicht  om  te  zorgen  dat  er  een  Kerk 
was,  en  dat  in  die  Kerk  de  zuivere  waarheid  werd  gepredikt ;  maar  altoos 
onder  beding  dat  aan  haar  de  hoogheid  ook  over  die  Kerk  bleef.  De  Kerk 
had  alleen  te  leer  en ;  wat  er  dus  feitelijk  op  neerkwam,  dat  de  Christus 
alleen  als  de  Profeet  en  Leeraar  werd  geëerd,  en  niet  erkend  werd  als 
Koning.  Want  wel  werd  dit  koningschap  niet  ontkend,  maar  het  wierd 
saamgevlochten  met  de  Souvereiniteit  Gods  die  op  de  koningen  der  aarde 
gelegd  was,  en  alzoo  als  zelfstandig  koningschap  vernietigd.  Op  grond  van  i 
deze  overtuiging  nu  leeraarde  Zwingli,  en  bepleitte  Erastus  in  nog  con- 
sequenter zin,  het  stelsel,  dat  niet  de  kerkelijke  ambtsdragers,  maar  alleen 
de  Overheid  het  recht  bezat,  om  door  uitspraak  en  tucht  voor  de  zuiver- 
heid van  belijdenis  en  wandel  te  waken.  Zij,  niet  de  Kerk,  kon  desver- 
eischt  strafbepalingen  maken  op  het  verloochenen  van  de  waarheid  en  op 
ongeregeldheid  van  wandel.  Zij,  en  niet  de  Kerk,  had  het  recht  de  leden 
der  Kerk  voor  zich  te  dagen.  Zij,  en  niet  de  Kerk,  had  dus  het  recht  om 


320  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    XI. 

de  Kerkenordening  vast  te  stellen.  En  ook,  zij,  en  niet  de  Kerk,  had  het 
recht  om  een  vonnis  uit  te  spreken  en  den  ban  te  slaan.  Juist  wat,  zij 
het  ook  in  gematigder  vorm,  ook  hier  te  lande  door  Oldenbarnevelt, 
Uytenbogaert  en  Episcopius  beweerd  is,  en  waartegen  destijds  door  Dam- 
man, Trigland,  Wallaeus  en  Voetius  het  Gereformeerde  standpunt  verde- 
digd is. 


ELFDE  HOOFDSTUK. 


Dezulken  over  te  geven  den  Satan,  tot  verderf  des 
vleesches,  opdat  de  geest  behouden  moge  worden 
in  den  dag  van  den  Heere  Jezus. 

1  Cor.  5  :  5. 


In   lijnrechte    tegenstelling  met  Zwingli,    en  vooral  met  Erastas  en  de 
Remonstranten,  hebben  de  Gereformeerde  kerken    haar  onvervreemdbaar 

^  recht  op  vrije  kerkelijke  disciphne  beslist  en  openlijk  gehandhaafd.  Zwaard 
en  Sleutel  waren  twee,  zoo  leerden  onze  vaderen.  Het  Zwaard  was  aan 
de  Overheid,  maar  de  Sleutel  aan  de  Kerk  gegeven.  Dit  Zwaard  nu  was 
het  zinbeeld  en  instrument  van  de  macht  aan  de  Overheid  verleend,  om 
iemand  die  in  den  burgerstaat  de  gerechtigheid  Gods  schond,  desvereisht 
uit  dien  burgerstaat  te  doen  verdwijnen;  en  waar  dit  uiterste  niet  in 
toepassing  wierd  gebracht,  door  de  bedreiging  met  de  doodstraf  de  schen- 
ding   van  het  recht  te  sluiten.    Juist  daarop  rustte  dan  ook  hun  stelling, 

^  dat  het  recht,  om  de  doodstraf  uit  te  oefenen  niet  aan  de  Overheid  mocht 
worden  betwist  of  ontnomen.  De  vraag  of  de  Overheid  in  een  bepaald 
geval  de  doodstraf  op  een  bepaald  persoon  zal  toepassen,  staat  aan  haar 
beleid,  en  raakt  geen  beginsel;  maar  wie  opstaat,  om  de  doodstraf  als  in 

-  zichzelve  ongeoorloofd,  onmenschelijk  of  onchristelijk  af  te  schaffen,  be- 
strijdt haar  in  beginsel;  en  randt  daarmede  de  majesteit  Gods  in  de  Over- 
heid aan.  Stelt  toch,  God  de  Heere  gebruikte  voor  de  regeering  der  staten 
en  volkeren  niet  de  tusschenkomst  van  menschen,  maar  regeerde  de 
natiën  zelf  rechtstreeks,  dan  zou  een  iegelijk  toestemmen,  dat  God  de 
Heere,  dewijl  Hy  God  is,  omdat  hij  het  leven  geeft,  ook  het  onbetwistbare 
recht  heeft,  om  het  leven  te  ontnemen.  Erkent  nu,  dat  op  de  magistraat 
geen  ander,  maar  datzelfde  gezag  rust,  dat  God  anders  zelf  en  rechtstreeks 
zou  uitoefenen,  zoo  spreekt  het  vanzelf,  dat  aan  de  magistraat  juist  die- 
zelfde  macht   toekomt,    tenzij  God  de  Heere  ze  feitelijk  of  door  zijn  uit- 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   XI.  321 

spraken  beperkt  heeft:  Dit  nu  is  hier  niet  het  geval.  Veeleer  verklaart  de 
Heilige  Schrift  uitdrukkelijk,  dat  aan  de  Overheid  niet  maar  een  scepter 
of  staf,  maar  wel  terdege  een  Ztcaard  is  gegeven,  en  in  dit  symbool  de 
macht,  om  oorlog  te  voeren  en  aan  den  lijve  te  straffen.  Het  zesde  gebod 
geldt  hiertegen  dan  ook  geenszins,  daar  dit  tot  den  mensch,  als  schepsel 
gezegd  is,  en  niet  tot  den  mensch,  als  drager  van  de  majesteit  des  Heeren; 
gelijk  ten  duidelijkste  daaruit  blijkt,  dat  dezelfde  wetgeving  van  den  Sinaï 
keer  op  keer  de  doodstraf  oplegt  en  voorschrijft.  Zegt  ge  dus,  dat  aan  de 
Overheid  het  recht  om  iemand  te  dooden  niet  toekomt,  dan  loochent  ge 
daarmee  in  beginsel,  dat  de  Overheid  bij  de  gratie  Gods  regeert;  dan  is 
de  Overheid  voor  u  draagster  van  een  meschelijke  en  niet  van  een  godde- 
lijke majesteit;  en  dan  stelt  ge  feitelijk  's  menschen  souvereiniteit  in  de 
plaats  van  de  souvereiniteit  des  Heeren.  Als  dan  ook  onzerzijds  rusteloos 
geprotesteerd  wordt  tegen  het  uitlichten  van  de  doodstraf  uit  hei  Straf- 
wetboek, spreekt  hieruit  in  het  minst  geen  dorst  naar  bloed  vergieting;  en 
blijft  het  veeleer  ook  onze  wensch,  dat  de  doodstraf  niet  dan  zeldzaam 
en  met  groote  omzichtigheid  worde  toegepast;  maar  spreekt  zich  in  dit 
protest  de  overtuiging  uit,  dat  de  majesteit  Gods  aangerand,  de  grondslag 
van  het  recht  losgewrikt  en  de  eere  der  Overheid  verkort  wordt,  als  men 
door  de  afschafüng  van  de  doodstraf  voet  geeft  aan  de  meening,  alsof  het 
Overheidsgezag  geen  ander  dan  een  mensclielijk  gezag  ware.  Iets  waardoor 
uit  den  aard  der  zaak  het  leven  der  volkeren  en  natiën  allen  hoogeren  oor- 
sprong en  alle  hoogere  bestemming  inboet;  beperkt  en  bepaald  wordt  tot  dit 
aardsche  leven;  en  afgesneden  wordt  van  Hem,  die  het  Hoogste  Goed  is. 
Juist  echter  omdat  de  Gereformeerde  Belijdenis  de  eere  der  Overheid 
zoo  hoog  houdt  en  haar  niet  enkel  den  scepter,  maar  ook  zeer  bepaal- 
delijk het  Ziüaard  toekent,  konden  onze  vaderen  geen  oogenblik  toestaan, 
dat  Staat  en  Kerk  wierden  vermengd,  en  de  macht  der  Sleutelen  met  de 
macht  van  het  Zwaard  verward.  Al  ligt  het  toch  in  den  aard  der  zaak, 
dat  men  van  beide  machten  zeggen  kan,  ze  den  ban  voltrekken,  en  al 
komt  metterdaad  in  het  Oude  Verbond  de  uitdrukking  ban  herhaaldelijk 
voor  van  een  uitbanning  uit  Israëls  volksstaat,  of  uit  het  leven  dezer  we- 
reld, door  den  dood;  toch  ontneemt  dit  niets  aan  het  principieel  verschil, 
dat  tusschen  de  macht  van  den  Sleutel  en  de  macht  van  het  Zwaard  be- 
staat. Dit  verschil  toch  ligt  hierin,  dat  beide  machten  doelen  op  een  ge- 
heel ander  rijk,  geoefend  worden  in  een  geheel  anderen  kring,  en  haar 
toepassing  vinden  op  geheel  uiteenloopend  gebied.  Immers  het  Zwaard 
en  de  macht  der  Overheid,  slaat  den  ban  in  den  burgerstaat,  terwijl  de 
Sleutel  de  macht  van  den  ban  aanduidt,  gelijk  die  geoefend  wordt  in  het 
Koninkrijk  Gods. 

E    VOTO    DORDR.    III.  21 


3-22  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK  XI. 

Het  sterkst  komt  dit  uit  bij  de  martelaren.  In  den  regel  toch  stierven 
•<  onze  martelaren  door  de  executie  van  een  vonnis,  dat  volkomen  wettig 
in  den  vorm  was  en  rustte  op  de  wetten  des  lands.  Soms  zijn  onze  mar- 
telaren ook  op  onwettige  wijze  vermoord  of  in  den  kerker  heimelijk  omge- 
bracht; maar  die  gevallen  kunnen  hier  buiten  bespreking  blijven.  Meest- 
al toch  was  het  de  wettige  rechter,  die  op  grond  van  de  geldende  wetten 
en  in  verband  met  de  bestaande  strafbepalingen,  onze  martelaren  ter 
dood  veroordeelde,  en  door  zijn  scherprechter  het  vonnis  voltrekken  liet. 
üiensvolgens  hebben  onze  martelaren  er  ook  nooit  aan  gedacht,  om  het 
vonnis  dat  over  hen  uitgesproken  wierd,  als  zoodanig  te  wraken.  Al  bleek 
toch  uit  dat  vonnis,  dat  de  bestaande  landswet  in  strijd  met  Gods  Woord 
was,  zij  als  Chirstenen  mochten  echter  tegen  de  ongerechtige  uitspraak  der 
Overheid  geen  ander  dan  lijdelijk  verzet  voeren,  en  zijn  stil  berustend  en 
met  heldenmoed  den  dood  ingegaan.  Nu  gevoelt  men  intusschen  terstond, 
dat  zulk  een  martelaar  door  deze  executie  wel  uit  het  rijk  van  den  aard- 
^  schen  koning  gebannen  werd,  maar  tegelijk  door  die  executie  zich  een 
plaats  der  eere  verwierf  in  het  Koninkrijk  der  hemelen.  Omgekeerd  toont 
de  moordenaar  aan  het  kruis  ons,  dat  iemand  een  moordenaar  kan  zyn 
en  dus  rechtens  uit  deze  aardsche  maatschappij  kan  worden  uitgebannen 
door  den  dood,  en  dat  toch  juist  die  dood  middel  voor  hem  wordt,  om 
in  het  Koninkrijk  der  hemelen  in  te  gaan.  Het  diepgaand  verschil  springt 
dus  daghelder  in  het  oog.  De  han  door  het  Zwaard  sluit  uit  niets  uit, 
'dan  uit  de  aardsche  maatschappij,  die  door  de  Overheid  geregeerd  wordt ; 
en  daarentegen  de  han  door  den  Sleutel  des  hemelrijks,  sluit  buiten  dat 
hemelsche  Koninkrijk,  waarvan  Christus  de  gezalfde  Koning  en  Gebie- 
der is. 

Hiermee  hangt  het  geheel  verschillend  karakter  van  deze  twee  mach- 
en  dan  ook  saam.  Immers  het  Zwaard  beeldt  af  een  dwingende,  een  heer- 
J  schende  macht,  terwijl  de  Sleutel  symbool  is  van  een  dienende  en  louter 
zedelijke  macht.  Slechts  ten  deele  kan  het  dan  ook  goedgekeurd,  dat  men 
de  kerkelijke  discipline  opvat  als  een  soort  kerkelijke  rechtsbedeeling,  die 
met  de  rechtsbedeeling  der  Overheid  op  één  lijn  zou  staan.  Dit  is  niet 
alzoo.  Bij  alle  goede  rechtsbedeeling  toch  gaat  het  om  de  sterking  van 
het  geschonden  recht,  staat  men  op  wettischen  bodem,  en  moet  de  dwang 
volgen  kunnen,  of  de  rechtsbedeeling  snijdt  zich  de  pezen  door  en  er 
wordt  met  haar  gespot.  Zoo  echter  staat  het  met  de  kerkelijke  discipline 
niet.  De  kerkelijke  discipline  treedt  niet  op,  om  het  geschonden  recht  te 
handhaven,  daar  immers  heel  de  verkondiging  van  het  Evangelie  juist 
bestaat  in  de  verklaring  van  Godswege,  dat  zijn  geschonden  recht  verzoend 


ZOND.   XXXI.     HOOFDSTUK   XI.  323 


is  in  het  bloed  van  het  heilige  Godslam,  Neen,  de  kerkelijke  discipline 
kan  slechts  tweeërlei  doel  hebben,  het  ééne  rakende  Gods  eere,  om  zijn 
verbond  heilig  te  houden,  en  het  andere  rakende  de  zaligheid  der  men- 
schen,  om  ze  uit  te  drijven  tot  boete  en  bekeering.  De  bediening  der  ker- 
kelijke discipline  is  dan  ook  geen  kerkelijke  heerschappij  maar  een 
Levitendienst,  om  in  het  heiligdom  de  vracht  te  houden,  en  het  volk  in 
het  heiligdom  bij  te  staan. 

Van  rechtsbedeeling  kan  in  de  kerke  Gods  dan  ook  slechts  in  zooverre 
sprake  zijn,  als  ook  de  kerk,  in  haar  uitwendige  gestalte,  een  geordend 
lichaam  is,  waarin  zekere  bepalingen  en  regelen  gelden,  die  geëerbiedigd 
behooren  te  worden,  en  die,  waar  ze  geschonden  worden,  aanspraak  heb- 
ben op  handhaving.  Doch  deze  rechtsbedeeling  heeft  dan  ook  met  de  eigen- 
lijke kerkelijke  discipline  niets  gemeen,  en  een  kerkeraad  of  kerkelijk  col- 
lege miskent  de  eerste  beginselen  van  de  Sleutelmacht,  als  ze  er  zich  ooit 
toe  leent,  om  censuur  en  ban  te  gaan  toepassen,  niet  ter  wille  van  een 
geestelijk  kwaad,  maar  uitsluitend  als  middel,  om  eigen  gezag  hoog  te 
houden,  of  zich  te  ontslaan  van  lastige  tegenspraak.  Dat  het  noodig  kan 
zijn,  om  in  dit  opzicht  zekere  orde  te  handhaven,  spreekt  vanzelf.  Anders 
wordt  men  Independentistisch ;  maar  waar  nadruk  op  moet  gelegd  is  dat 
■de  kerkelijke  discipline  nooit  misbruikt  mag,  als  instument  van  kerkelijke 
politie.  De  kerkelijke  discipline  strekt  uitsluitend  om  in  geestelijken  zin 
het  Verbond  Gods  heihg  te  houden,  en  de  zaligheid  van  de  leden  der 
kerk  te  bevorderen,  waar  ze  zich  kwamen  te  misgaan;  en  slechts  dan 
kan  er  dus  sprake  zijn  van  toepassing  der  kerkelijke  discipline  bij  kerke- 
ijke  verbreking  der  orde,  zoo  in  het  verzet  tegen  de  kerkelijke  ordinan- 
tiën  een  kettersche  of  onheilige  geest  openbaar  wordt;  en  met  dien  ver- 
stande, dat  de  kerkeraad  ook  alsdan  zich  wel  bewust  zij,  de  censuur  of 
■den  ban  toe  te  passen,  niet  als  middel  van  machtsoefening,  maar  als  mid- 
del om  Gods  eere  hoog  te  houden  en  den  overtreder  te  redden.  Elke  ban 
■of  afsnijding  van  de  gemeente  alleen  als  middel,  om  zich  te  ontslaan  van 
■een  hinderlijk  of  wat  lastig  gemeentelid,  is  een  kerkelijke  zonde  die  op  • 
haar  plaats  is  in  het  revolutionair  collegiale  kerkrecht,  maar  ten  strengste 
veroordeeld  wordt  door  het  Gereformeerde  kerkrecht  naar  den  regel  der 
Heilige  Schriftuur. 

Zoo  ziet  men  dus  hoe  aan  de  juiste  opvatt  ing  van  de  kerkelijke  disci- 
pline, eensdeels  de  vrijheid  van  de  Kerk  tegenover  de  Overheid,  en  ander- 
deels  de   uitbanning  van  het  collegiale  kerkbegrip  hangt.    Een    kerk,  die 
haar  recht  op  kerkeUi'ke  discipline  prijs  geeft,    geeft  den  sleutel  uit  han- 
den, die  haar  van  God  is  toevertrouwd,  niet  om  dien  te  laten  roesten  in 


324  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   XI. 

haar  kerkeraadskamer,  maar  om  hem  tot  zijn  eere  en  tot  heil  der  ge- 
meente te  hanteeren.  De  Overheid  mist  alle  recht  om  in  zake  het  Konink- 
rijk der  hemelen  ook  maar  eenige  uitspraak  te  doen.  Zij  is  voor  deze  aard- 
sche  bedeeling,  en  kan  en  mag  dus  uitsluitend  oordeelen  over  hetgeen  in 
den  burgerstaat  door  het  recht  haars  G-ods  geëischt  wordt. 

In  den  burgerstaat  treedt  ze  als  dienaresse  Gods  op.  maar  in  de  Kerk 
en  in  het  Koninkrijk  der  hemelen  ontbreekt  het  haar  aan  alle  zeggen- 
schap, alle  onderscheidend  oordeel  en  alle  autoriteit.  Omgekeerd  heeft  de 
Kerk  op  haar  beurt  niets  te  zeggen  in  den  burgerstaat  en  mag  zij  zich 
niet  mengen  in  de  burgerlijke  politie.  Want  wel  heeft  ze  het  recht  en  den 
plicht  om  de  Overheid  te  vermanen  en  te  raden,  maar  gezag  uitoefenen 
mag  ze  in  den  burgerstaat  niet.  De  stelling,  alsof  de  kerk  uit  G-ods  Woord 
beslissingen  had  vast  te  stellen,  en  alsof  de  Staat  gehouden  ware  zich 
naar  deze  uitspraken  der  kerk  te  schikken,  is  dan  ook  een  door  en  door 
Roomsche  stelling,  die  door  ons,  als  Calvinisten,  met  hand  en  tand  moet 
tegengestaan.  Neen,  de  Overheid  heeft  evengoed  als  de  kerk  het  Woord 
Gods  ontvangen ;  ook  zal  ze  wel  doen,  zoo  ze  het  licht  door  de  kerk 
over  dat  Woord  verspreid,  niet  voorbijziet;  maar  ten  slotte  blijft  het  toch 
altoos  de  Overheidspersoon  zelf,  die  voor  zich  zelf  heeft  uit  te  maken 
wat  Gods  Woord  van  hem  eischt.  Hij  staat  en  valt  zijn  eigen  Heere.  Een 

■^   blinde  gehoorzaamheid,  gelijk  sommigen  die  drijven,  is  steeds  door  de  Ge- 
reformeerden ook  in  de  Overheid  verfoeid. 

Moeilijkheid  kan  alzoo  slechts  dan  ontstaan,  als  de  Overheid  of  aan  de 
kerk  haar  volle  vrijheid  ontneemt,  of  wel  in  zaken  die  een  gemengd  karak- 
ter dragen,  zooals  het  huwelijk,  de  opvouding  der  jeugd,  de  armenzorg 
enz.  de  billijke  rechten  der  kerk  voorbijziet;  en  kwalijk  kan  ontkend,  dat 
op  dit  terrein  zeer  zelden  aan  de  kerk  gegund  is  wat  haar  toekwam,  ja, 
dat  de  Gereformeerden,  in  dit  bange  geding,  maar  al  te  dikwijls  genoegen 
namen  met  een  onzuivere  verhouding,  die  feitelijk  aan  het  recht  der  kerk 
te  kort  deed.  Zoo  nu  was  het  ook  in  onze  Republiek.  Aanvankelijk  span- 

^  den  Calvinisten  den  boog  zeer  sterk  ;  stonden  stijf  op  hun  stuk ;  en  wil- 
den niets  hoegenaamd  van  de  onbetwistbare  rechten  der  kerk  varen  la- 
ten ;  maar  toen  de  eerste  geestdrift  bekoeld  was,  en  de  Overheid  niet  on- 
genegen bleek,  om  de  Gereformeerde  kerk  op  zichtbare  wijze  in  bescher- 
ming te  nemen,  hebben  onze  beste  Calvinisten  water  in  hun  wijn  gedaan, 
en  om  een  schijnleus  te  redden  feitelijk  de  vrijheid  der  kerken  op  niet 
geringe  wijze  laten  besnoeien.  Er  stond  te  veel  voor  hen  op  het  spel.  Er 
*"  werd  hun  te  hooge  prijs  geboden.  En  door  dien  prijs  lieten  ze  zich  ver- 
lokken, om  wat  ze  noemden  „op  de  andere  poincten  te  patiënteeren  en 
den  beteren  dag  af  te  wachten."  Maar  dit  is  hun  dan  ook  duur  te  staan 


ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   XI.  325 

gekomen.  In  Brakels  voorbeeld,  die  nog  een  laatste  poging  waagde  om 
de  vrijheid  der  kerk  te  redden,  ziet  men  tot  v^at  machteloosheid  toen  - 
reeds  de  kerk  gekomen  was.  Het  feit,  dat  na  de  Synode  van  Dordt  in 
1619  in  de  17de  en  18de  eeuw  geen  enkele  generale  Synode  weer  saam-  -, 
kwam,  bewijst  maar  al  te  droef,  in  wat  knechtelijken  staat  de  kerk  ge- 
raakt was.  Het  kwijnen  onzer  diaconieën  strekt  ten  bewijze  hoe  alle  ker- 
kelijk leven  verdorde  en  verarmde,  waar  het  onder  pressie  van  den  Staat 
kwam.  En  hoe  in  het  laatst  der  vorige  eeuw  en  het  begin  van  deze  eeuw 
alle  G-ereformeerde  tierheid  uit  onze  kerken  geweken  was,  tot  eindelijk 
de  Belijdenis  bestoven  in  de  kist  lag,  een  vreemde  hiërarchie  over  onze 
kerken  werd  ingesteld,  en  de  aloude  kerk  der  Eeformatie  haar  kansels 
ontsloot  voor  mannen,  die  op  de  meest  drieste  wijze  Gods  Woord  vertra- 
den en  zijn  Sacrament  ontheiligden,  leert  de  jammerlijke  geschiedenis 
dezer  eeuw,  en  heugt  ons  nog  levendig  uit  de  jongste  kerkelijke  troebelen. 
Dit  nu  was  het  gevolg  van  het  schipperen  waartoe  men  zich  reeds  in  de 
zeventiende  eeuw  verleiden  liet.  Schijnbaar  waren  de  Staatsche  geslagen 
en  zegevierden  de  Calvinisten,  maar  door  het  onzalige  idee  van  de  ééne  •' 
Yolkskerk  boetten  de  Calvinisten  almeer  hun  eere,  hun  invloed  en  de  zui- 
verheid van  hun  positie  in. 

Dankbaar  mag  daarom  het  feit  geconstateerd,  dat  de  Gereformeerde 
kerken  thans,  aan  deze  bekoring  en  verleiding  ontkomen,  metterdaad  tot 
deger  zelfstandigheid  en  betere  Christelijke  vrijheid  geraakt  zijn  ;  indien 
ze  nu  maar  toezien,  dat  ze  niet  nogmaals,  langs  een  heel  ander  pad,  al- 
lengs in  denzelfden,  of  nog  ergeren  knechtelijken  staat  verzinken.  Er  is 
namelijk  een  theorie ;  de  theorie  van  het  collegiale  kerkrecht ;  die  iets  zeer 
verleidends  heeft;  die  de  geesten  meetrekt;  en  waarvan  het  noodlottige 
en  schadelijke  door  veel  goede  Calvinisten  nog  altoos  niet  word  ingezien. 
Deze  theorie  bestaat  namelijk  hierin,  dat  de  Sleutel  onder  het  Zivaard  ga 
schuilen,  en  aan  het  Zwaard  zijn  recht  tot  actie  ontleene.  De  macht  van 
het  Zivaard  namelijk  heeft  er  niets  op  tegen,  dat  er  in  den  Staat  allerlei 
vereenigingen  of  colleges  gevormd  worden,  en  laat  deze  colleges  geheel 
vrij  om  te  leven  naar  eigen  wetten ;  mits  dit  ééne  maar  vaststa,  dat  ze 
het  recht  om  aldus  op  te  treden  ontleenen  aan  het  Zivaard,  of  wil  men 
aan  de  Overheid.  Dit  nu  lacht  velen  toe,  en  deze  broederen  zien  er  dan 
niet  het  minste  kwaad  of  gevaar  in,  om  hun  kerk  op  die  wijs  in  het  col- 
legiaal gareel  der  Vereeniging  te  laten  loopen,  en  voorts  naar  eigen  goed- 
vinden te  leven.  Hiermee  echter  is  de  hoogheid  van  den  Christus  aange- 
rand, en  de  Sleutel  onder  het  Zwaard  gesteld ;  wat  nooit  mag,  en  waar- 
tegen onze  vaderen  zich  tot  het  uiterste  toe  verzet  hebben.  De  kerk  van 


326  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   XI. 

Christus  bestaat,  waar  ze  bestaat,  krachtens  de  eeuwige  verkiezing,  en  is 
in  het  leven  geroepen  door  de  roeping  des  Zoons  in  het  Woord.  Christus 
als  onze  gezalfde  Koning  sticht  overal,  waar  een  kerk  gesticht  wordt,  een 
kolonie,  als  we  ons  zoo  mogen  uitdrukken,  van  het  Koninkrijk  der  he- 
melen en  hij  doet  dit  jure  sm,  d.  w.  z.  uit  eigen  machtsbevoegdheid.  Ner- 
gens nu  heeft  God  aan  de  Overheid  de  macht  toegekend,  om  heerschappij 
te  oefenen  over  den  Middelaar,  of  ook  om  te  beslissen,  wat  Christus  al 
dan  niet  in  haar  staten  en  landen  doen  mag.  De  Christus  is  daarin  abso- 
luut vrij.  Het  gezag  der  Overheid  staat  in  geen  enkel  opzicht  boven  het 
gezag  van  den  Christus ;  veeleer  staat  het  gezag  van  den  Christus  boven 
haar  gezag  en  autoriteit;  in  zooverre  hem  gegeven  is  alle  macht  in  he- 
mel en  op  aarde.  Wil  dus  de  Christus  in  eenig  land  zijn  kerk  stichten  en 
planten,  dan  behoeft  hij  hiertoe  niet  het  verlof  van  Overheid.  Eer  omge- 
keerd verschijnt  hij  dan  met  zijn  stichting  in  zulk  land  uit  eigen  machts- 
bevoegdheid en  is  de  Overheid  geroepen,  hem  daarin  te  eeren.  En  al  is 
het  nu  volkomen  waar,  dat  de  Overheid  in  den  regel  begint  met  dit  niet 
te  doen ;  maar  veeleer  aanvankelijk  de  stichting  van  Christus'  kerk  poogt 
te  belemmeren  ;  ja,  al  geven  we  toe,  dat  de  Overheid  bijna  in  alle,  zelfs 
in  Christelijke  landen,  zich  aanstelt,  als  stond  haar  gezag  hooger,  en  als 
moest  dus  de  kerk  van  haar  verlof  vragen,  om  op  te  treden ;  nooit  mag 
dit  de  kerk  zelve  verleiden,  om  de  eere  van  Christus  prijs  te  geven,  of 
zich  als  kerk  voor  de  Overheid  te  vernederen.  Schikken  in  een  noodza- 
kelijken  en  onvermijdelijken  toestand  mag  en  moet  ze  zich,  maar  een 
kerk,  die  metterdaad  het  hoog  en  fier  bewustzijn  heeft,  van  Christuswege 
ingesteld  te  zijn,  zal  zelve  nooit  één  vinger  uitsteken,  om  de  hoogheid 
van  den  Staat  te  eeren,  als  stond  die  boven  de  hoogheid  van  haar  Koning 
in  de  hemelen. 

De  kerk  moet  daarom  blijven  aandringen  op  haar  erkenning  in  j;ï<5ZieA;ew 
rechte,  en  mag  met  het  private  vereenigingsrecht  geen  genoegen  nemen. 
Een  vereeniging  wordt  uit  het  contract  tusschen  eenigen  personen  gebo- 
ren, en  de  kerk  yan  Christus  is  de  stichting  van  zijn  majesteit.  Publiek 
recht  der  kerken  wil  dus  zeggen,  dat  de  Overheid  erkennen  zal  dat  Chris- 
tus evengoed  en  in  nog  hoogeren  zin  met  goddelijke  majesteit  bekleed is^ 
dan  zij  zelve,  en  dat  zij  diens  volgens  in  zijn  kerk  een  schepping  zal  zien,, 
die  niet  in  het  leven  treedt  krachtens  een  wet  die  de  Overheid  uitvaardigt, 
maar  door  een  daad  van  Christus'  koninklijke  macht.  Met  het  oude  begrip 
van  Staatskerk  of  Volkskerk  heeft  dit  dus  niets  gemeen.  Het  publiek  recht 
der  kerk  bestaat,  ook  al  wordt  er  geen  cent  traktement  uitbetaald,  en 
komt  tot  gelding,  niet  doordien  de  Overheid  zich  met  de  kerkelijke  aan- 
gelegenheden bemoeit,  maar  hierdoor  dat  de  Overheid  de  kerken  als  iure- 


ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK  XII.  327 

suo    bestaande  eere  én  in  alle  zaken,  die  de  Sleutelmacht  raken,  te  rade 
ga  met  haar  advies. 

Sleutel  en  Zwaard  blijft  dus  de  principieele  tegenstelling,  die  geen  oogen- 
blik  mag  losgelaten.  Als  burger  in  de  burgermaatschappij  is  elk  kind  van 
God  en  elk  belijder  gehoorzaamheid  aan  zijn  aardsche  Overheid  verschul- 
digd, niet  omdat  hij  anders  gestraft  wordt,  maar  oyn  Gods  loil ;  en  al  het 
gemor  tegen  het  betalen  van  cijns  en  tol  en  belasting  is,  zoodra  het  rech- 
te perk  van  beklag  overschreden  wordt,  in  den  grond  der  zaak  opstand 
tegen  God.  Maar  naast  deze  levenssfeer,  waarin  de  macht  van  het  zwaard 
heerscht,  staat  een  geheel  andere  levenssfeer,  die  haar  symbool  in  den 
Sleutel  vindt ;  en  zulks  wel  in  een  Sleutel,  die  toegang  verleent,  niet  tot 
aardsche  glorie,  tot  geldmacht  of  zingenot,  maar  die  uitsluitend  strekt 
om    de    poorte  van  het  Koninkrijk  der  hemelen  te  openen  en  te  sluiten. 

De  hanteering  nu  van  dezen  Sleutel  eischt  een  geheel  andere  huishou- 
ding en  inrichting  dan  de  hanteering  van  het  Zivaard.  En  een  kerk  die 
wel  predikt  en  wel  Sacramenten  bedient  en  armen  geld  uitdeelt;  maar 
vergeet  dat  deze  Sleutel  haar  is  toebetrouwd,  werpt  de  eere  van  haar  Ko- 
ning en  haar  eigen  eere  tevens,  even  beslist,  als  de  Overheid,  die  het 
zwaard  in  de  scheede  laat  verroesten. 


TWAALFDE  HOOFDSTUK. 


En  indien  hij  hem  geen  gehoor  geeft,  zoo  zegt 
het  der  gemeente ;  en  indien  hij  ook  der  gemeen- 
te geen  gehoor  geeft,  zoo  zij  hij  ii  als  de  Hei- 
den en  de  tollenaar. 

Matth.  18:  17. 


Zoo  handhaaft  dus  de  kerk  haar  recht,  om  niet  slechts  den  Sleutel  van 
Predicatie,  maar  ook  den  Sleutel  van  de  Tucht  te  hanteeren;  en  grondt 
dit  recht  op  de  stellige  uitspraak  van  den  Christus  in  Mattheüs  XVIII. 

De  onderscheiding  nu  tusschen  deze  beide  Sleutelen  van  de  Predicatie 
en  de  Discipline  berust  op  het  onderscheid  tusschen  het  verborgene  en 
openbare  leven.  Er  zijn  zichtbare  en  onzichtbare  dingen,  en  deze  tegen- 
stelling tusschen  hetgeen  zichtbaar  en  onzichtbaar  is,  herhaalt  zich  ook 
in   ons    eigen   leven.    We  hebben  een  leven  naar  den  imvendigen  en  een 


328  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   XIL 

leven  naar  den  idtwendigen  mensch.  en  terwijl  dit  openbare  leven  waar- 
neembaar is  voor  onze  medemenschen,  is  het  inwendig  leven  van  ons 
gemoed  voor  wie  met  ons  zijn,  een  gesloten  boek,  dan  voor  zoovv^.rre  we 
zelven  hun  er  iets  van  ontvouwen.  Dat  inwendige,  dat  verborgene  leven 
kent  God  en  kent  onze  eigen  consciëntie,  maar  een  derde  kan  liet  niet  bespie- 
den, noch  er  zóó  in  gluren,  dat  hy  er  met  eenige  zekerheid  over  oordeelen  kan. 
Eerst  als  we,  willens  of  onwillens,  door  onze  gesprekken,  door  houdingen 
gebaren,  of  door  onze  daden,  onze  gedachten  naar  buiten  laten  1  reden, 
kan  een  derde,  buiten  God,  weten  wat  er  in  ons  omgaat.  Zoo  lieeft  dus 
ons  leven  twee  zijden,  oenerzijds  een  verborgen  leven  in  de  kamei'en  van 
ons  gemoed;  en  anderzijds  een  openbaar  leven,  dat  waarneembaar  is  voor 
anderen;  en  het  is  op  deze  onderscheiding  dat  het  stelsel  van  de  twee  Sleutelen 
rust.  Anders  toch  zou  er  slechts  een  Sleutel  zijn.  Thans  echter,  nu  ons  le- 
ven in  een  loaarneembaar  en  een  niet  waarneembaar  deelgesplist.  ia,  volgt 
hieruit  met  noodzakelijklieid,  dat  de  bemoeiing  der  kerk  met  onzen  per- 
soon zich  hiernaar  voege,  en  anc^ers  te  werk  ga  waar  het  ons  ver- 
horgen  leven  geldt  en  anders  waar  sprake  is  van  ons  openbaar 
leven. 

Over  ons  verborgen  leven,  omdat  het  niet  waarneembaar  is,  kan  de  kerk 
niet  oordeelen ;  Wat  deze  zijde  van  ons  leven  aangaat,  kan  ze  dus  niet 
anders  doen,  dan  ons  voor  het  oordeel  Gods  plaatsen,  en  hierbij  onze  eigen 
consciëntie  als  getuige  laten  optreden.  Dit  doet  ze  dan  ook  door  den 
Sleutel  der  predicatie.  Immers  door  dezen  Sleutel  kondigt  ze  elke  week  in 
naam  des  Heeren,  volkomen  vergiffenisse  aan,  aan  een  iegelijk  die  de  ge- 
w^isse  belofte  Gods  gelooft  en  zich  met  waren  harte  tot  God  bekeerd 
heeft;  en  kondigt  ze  evenzuo  elke  week  de  eeuwige  verdoemenisse  aan, 
aan  een  iegelijk,  die  in  zijn  ongeloof  en  onbekeerlijkheid  volhardt,  zoolang 
hij  niet  tot  innerlijke  verbrijzeling  komt. 

Zoo  is  dus  ook  de  Dienst  des  Woords  die  door  den  Sleutel  der  predi- 
catie geoefend  wordt,  elke  week  een  rechtspraak.  Alle  leden  der  kerk 
worden  voor  de  vierschaar  des  Heeren  gesteld.  Er  worden  er  vrijgespro- 
ken en  er  worden  er  veroordeeld.  De  ordinantiën  Gods  waarnaar  deze 
vrijspraak  en  deze  veroordeeling  gaat,  worden  afgekondigd.  En  aan  een 
iegelijk  wordt  het  overgelaten,  om  in  zijn  eigen  binnenste  de  slotsom  op 
te  maken,  of  deze  vrijspraak  of  wel  deze  veroordeeling  hem  persoon- 
lijk treft. 

Heeft  er  dan  ook  werkelijk  Dienst  des  Woords  plaats  gehad,  zoo  moet 
een  iegelyk  die  het  bedehuis  verlaateen  van  deze  twee  over  zichzelf  hebben 
hooren  uitroepen:  óf  wel  zijn  vrijspraak,  ófwel  zijn  veroordeeling  en  ver- 
doemenisse, zoolang  hij  in  zijn  onbekeerlijkheid  volhardt. 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    XII.  329 

Elke  Dienst  des  Woords  is  een  praeludiura  op  het  eeuwige  oordeel, 
dat  komt;  en  juist  daarin  van  al  wat  oefening,  vermaan  of  broederlijke 
toespraak  heet  principieel  onderscheiden. 

Maar  hierbij  mag  de  kerk  het  niet  laten.  Immers  ook  de  kerk  treedt 
in  het  zichtbare  op,  en  heeft  dientengevolge  ook  in  het  zichtbare  haar  roeping 
te  vervullen. 

Met  wat  heilige  schuchterheid  toch  de  kerk  zich  onthoudt  van  elk  oor- 
deel over  iemands  geestelijken  staat  voor  God,  en  op  wat  strenge  wijze 
ze  ook  het  heiligdomvan  het  innerlijk  leven  eerbiedigt,  nooit  mag  ze  zóóver 
gaan  van  het  oog  moedwillig  te  sluiten  voor  wat  ze  ziet. 

Bespeurt  of  ontdekt  de  kerk  derhalve,  dat  een  harer  leden  zich  in  zijn 
belijdenis  of  wandel  openhaarlvjk  misgaat,  dan  mag  ze  zich  niet  langer 
aan  het  uitspreken  van  een  oordeel  onttrekken ;  en  hier  nu  is  het  dat  de 
Dienst  van  den  tweeden  Sleutel,  die  der  kerkelijke  discipline,  een  aanvang 
neemt.  Deze  discipline  toch  is  dan  eerst,  maar  ook  ongetwijfeld,  aan  de 
orde,  als  een  lid  der  kerk  in  het  openbare  leven  der  kerk  door  het 
dry  ven  van  dwaalleer  of  het  leven  in  openbare  zonde  stoornis  teweeg 
brengt. 

De  kerk  treedt  dus  niet  inquisitoriaal  op.  Wat  niet  in  de  gemeente 
openbaar  werd  maakt  ze  niet  publiek;  en  publiek  in  de  gemeente  beoordeelt 
ze  alleen  die  dwaalleer  en  dat  wangedrag,  waaruit  gevaar  voor  de  gemeente 
als  zoodanig  voortspruit. 

Komt  ze  achter  dwaalleer  of  wangedrag,  dat  me^  naar  buiten  trad,  maar 
in  den  huislijken  kring  besloten  bleef,  zoo  bepaald  ze  zich  tol  vermaan, 
tot  private  bestraffing  en  waarschuwing.  Een  soort  middelschakel  tusschen 
den  Dienst  des  Woords  en  dien  der  Disciphne.  Maar  stuit  ze  op  een  open- 
baar drijven  van  dwaalleer  of  op  een  notoire  publieke  zonde, 'tzij  doordien 
haar  die  werd  aangebracht,  'tzij  doordien  het  publiek  gerucht  haar  die 
kennen  deed,  dan  is  ze  gehouden  om  ook  publiek  handelend  op  te  treden. 
Dan  toch  mag  ze  niet  langer  onderstellen,  dat  de  staat  en  toestand  van 
dezen  persoon  is  gelijk  het  behoort.  Dan  mag  ze  niet  langer  voor  het  ge- 
heimenis van  ieders  persoonlijk  leven  uit  den  weg  gaan.  Dan  toch  stuit 
ze  op  feiten,  die  niet  zijn  weg  te  cijferen,  waarmee  gerekend  moet,  en  die 
haar  inmenging  eischen.  Immers  ligt  er  iets  heiligs  in  ieders  persoonlijk 
leven,  nóg  heiliger  is  het  Verbond  onzes  Gods,  en  op  de  kerk  rust  de  ver- 
plichting om  voor  de  eere  van  Gods  Verbond  te  waken. 

Hierbij  echter  heeft  de  kerkelyke  discipline  uit  te  gaan  van  de  waarheid 
des  Evangelies,  en  mag  ze  nooit  rekenen  met  Horeb,  en  veel  minder  nog 
zich  schikken  naar  de  practijk  per  wereldsche  rechtsbedeeling. 

Xu  weet  de  kerk,  dat  hetgeen  voor  God  verdoemelijk  maakt,  niet  is  de 


330  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK   XII. 

grootheid  onzer  zonde,  hetzij  in  belijdenis  of  wandel,  maar  dat  voor  God 
ons  hart  alleen  verwerpelijk  is  om  zijn  onboetvaardigheid  en  onbekeerlijk- 
heid.  Nooit  mag  ze  ook  bij  de  openbaring  van  de  ontzettendste  zonde 
vergeten,  dat  de  Heere  gesproken  heeft:  „Al  ware  uw  zonde  rood  als 
scharlaken,  Ik  zal  ze  maken  als  witte  wolle."  Komt  dus  te  harer  kennisse 
dat  een  broeder  of  zuster  in  schrikkelijke  zonde  verliep,  maar  vindt  ze  dat 
deze  zuster  of  broeder  over  de  vreeslijkheid  dezer  zonde  geheel  verbrijzeld 
en  verslagen  ligt,  niet  met  een  Ezaus-berouw,  maar  met  een  droefheid 
des  harten  naar  God,  en  zijn  toevlucht  nam  tot  de  Fontein,  die  voor  het 
huis  Israëls  tegen  de  zonde  en  de  ongerechtigheid  geopend  is,  zoo  is  er 
voor  kerkelijke  censuur  of  straf  geen  plaatse  meer,  want  het  eenig  doel, 
dat  de  censuur  of  disciphne  mag  pogen  te  bereiken,  is  dan  reeds  bereikt 
eer  zij  zich  in  de  zaak  mengde.  Alleen  mag  ze  dan  eischen,  dat  zulk  een 
broeder  of  zuster,  die  kwaad  gerucht  over  de  gemeente  had  gebracht  en 
haar  vrede  verstoord,  op  een  of  andere  wijze  door  openlijke  belijdenis  van 
schuld  en  boete  de  gemeente  weer  gerust  stelle  en  aan  Gods  genade  de 
eere  geven. 

Een  tweede  beginsel  waarvan  de  kerkelijke  discipline  moet  uitgaan  is, 
dat  iemand  ook  na  wedergeboren  te  zyn  en  zich  bekeerd  te  hebben, 
zeer  diep  vallen  kan,  zonder  dat  hij  daarom  uitvalt  uit  zijn  staat. 

Haar  onderstelling  mag  dus  niet  wezen:  „Nu  deze  man  of  deze  vrouw 
in  zulk  een  dwaalleer  of  in  zulk  een  zonde  viel,  blijkt  het  en  staat  het 
vast,  dat  ze  niet  uitverkoren,  dat  ze  bloote  hypocrieten  zijn,  en  uit  dien 
hoofde  voetstoots  uit  de  gemeente  moeten  gebannen  worden;"  eer  moet 
ombekeerd  ondersteld,  dat  die  viel  een  geloovige  is,  die  daarom  nog  niet 
verviel  en  voor  wien  daarom  op  terugkeer  tot  genade  te  hopen  is.  Zoo 
echter,  dat  uit  aanmerking  van  zijn  diepen  val  zekere  aarzeling  oprijst, 
en  de  mogelijkheid  onder  de  oogen  moet  worden  gezien,  dat  metterdaad 
deze  zondaar  of  zondaresse  niet  bij  de  gemeente  Gods  hoort,  maar  een 
kind  is  des  verderfs. 

En  het  derde  beginsel  waarvan  moet  uitgegaan,  bestaat  hierin,  dat 
men  een  ingeslopen  en  uitgebroken  kwaad  niet  raag  laten  geworden, 
denkende,  dat  Gods  genade  daarentegen  wel  medicijn  zal  bieden,  maar 
dat  de  kerk  geroepen  is,  om  in  Naam  des  Heeren  actief,  hetzij  tot  uit- 
branding, hetzij  tot  genezing  er  van  op  te  treden.  De  kerk  mag  niet  als 
lijdelijke  toeschouweresse  met  de  handen  in  den  schoot  blijven  zitten, 
maar  is  geroepen  om  te  handelen.  God  heeft  haar  daartoe  de  macht  en 
de  roeping  gegeven  en  de  middelen  te  harer  beschikking  gesteld,  om  op 
het  kwaad  te  kunnen  inwerken. 


ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK    XII.  331 

Door  deze  beginselen  nu  is  het  natuurlijk  verloop  der  kerkelijke  dis- 
cipline vanzelf  aangewezen. 

Ze  staat  vlak  over  tegen  Kaïns  roepen:  „Ben  ik  mijns  broeders  hoe- 
der?" ze  kan  noch  mag  denken:  ,,AVat  gaat  het  mij  aan,  of  een  ander 
dwaalt  of  zondigt?"  en  ze  moet  naar  den  regel  der  Christelijke  liefde, 
rusten  in  de  overtuiging,  dat  de  kerk  gegrond  is  op  het  beginsel  van  soli- 
dariteit en  van  onderlinge  verantwoordelijkheid  van  den  één  voor  den 
ander. 

Diens  volgens  ligt  er  reeds  een  eerste  uiting  van  deze  kerkelijke  disci- 
pline in  het  onderling  vermaan,  waartoe  de  leden  der  kerk,  de  één  met 
opzicht  tot  den  ander  geroepen  zijn.  In  de  kerk  mag  geen  hiërarchie  be- 
staan. Geen  geestelijkheid  die  het  voor  leeken  afdoet.  Maar  de  leeken 
ZELVEN  evenals  hun  voorgangers,  geroepen  om  voor  elkander  te  waken, 
te  strijden,  en  te  yveren,  opdat  ze  den  naam  Gods  en  zijns  Verbonds 
niet  onteeren,  aan  anderen  geen  aanstoot  geven,  en  persoonlijk  wassen  in 
heiligmaking. 

In  de  kringen  der  wereld  weet  men  allerlei  leelijke  dingen  van  elkan- 
der, maar  die  bespreekt  men  achter  elkanders  rug,  of  werpt  ze  elkaar  in 
drift  en  opwinding  scheldend  en  schimpend  voor  de  voeten.  Maar  zoo  mag 
het  in  de  kerk  des  Heeren  niet  zijn.  De  leden  der  kerk  zullen  zich  veel- 
eer stiptelijk  van  allen  achterklap  onthouden,  en  hun  toorn  inbinden;  ^ 
maar  des  te  getrouwer  en  ernstiger  elkander  in  het  aangezicht  zeggen, 
wat  men  tegen  elkander  heeft;  of  ook,  waar  het  geen  persoonlijke  grief 
betreft  wat  men  iemands  gesprekken  levensmanier  of  conversatie  onbe- 
staanbaar acht  met  de  roeping  van  Gods  kinderen. 

Natuurlijk  moeten  hierbij  nadere  aanwijzingen  gevolgd ;  want  het  spreekt 
vanzelf,  dat  wie  leeft  in  een  kerk  van  tien  duizend  leden,  niet  dag  aan 
dag  deze  allen  vermanen  kan.  Hierbij  moet  dus  gelet  op  de  indeeling,  die 
God  zelf  in  het  leven  maakt.  Met  den  één  brengt  God  de  Heere  ons  veel- 
vuldig in  aanraking,  den  ander  kennen  we  nauwelijks  bij  name.  En  zoo 
ligt  het  dan  in  den  aard  der  zaak,  dat  een  iegelijk  tot  dezen  dienst  van 
het  vermaan  in  de  eerste  plaats  geroepen  is  bij  die  personen,  die  God  de 
Heere  hem  veelvuldig  op  zijn  weg  doet  ontmoeten.  Te  hunnen  opzichte 
nu  is  het  trouw  en  broederlijk,  zoo  ge  ze  niet  zonder  waarschuwing  laat 
voortzondigen,  maar  ze  in  liefde  en  met  teederheid  tot  inkeer  poogt  te 
brengen;  terwijl  omgekeerd  op  elk  lid  der  kerk  de  verplichting  van  Gods- 
wege rust,  om  zulk  vermaan  en  zulk  een  waarschuwing  met  gelatenheid  ■ 
en  liefde  te  ontvangen.  Dat  deze  vermaning  oudtijds  telkens  in  practijk 
werd  gebracht,  geldt  als  bewijs,  dat  destijds  het  geestelijk  leven  hooger 
stond.    Dat   ze   sinds    almeer   in    onbruik  geraakt,  toont  dat  de  Kaïnsge- 


332  ZOND.    XXXI.    HOOFDSTUK  XII. 


dachte  weer  bovenkwam.  En  waar  in  stad  of  dorp  deze  onderlinge  ver- 
maning in  enkele  kringen  nog  in  zwang  is,  doe  de  kerk  al  wat  in  haar 
vermogen  is,  om  dezen  zegen  te  bestendigen. 

De  ambtelijke  vermaning  is  van  tweeërlei  aard,  al  naar  gelang  ze  van 
de  enkele  ambtsdragers  tot  ons  komt,  of  wel  dat  ze  uitgaat  van  geheel 
den  kerkeraad.  In  het  eerste  geval  draagt  ze  het  herderlijk  karakter  en 
strekt  ze  alleen,  om  de  leden  der  kerk  tot  wie  ze  uitgaat,  af  te  houden 
van  ongeregelden  gang  of  op  te  wekken  tot  heiligen  ijver.  Doch  anders 
wordt  dit,  als  de  kerkeraad,  als  representeerende  de  geheele  gemeente,  in 
de  zaak  betrokken  wordt,  hetzij  om  de  hooggaande  ergernis  die  gegeven 
werd,  hetzij  omdat  de  val  in  zonde  gepaard  gaat  met  hardnekkige  onboet- 
vaardigheid. Dan  toch  ontstaat  er  een  diepe  geestelijke  strijd,  tusschen 
de  kerk  als  geheel  genomen,  en  dezen  gevallen  mensch.  Ook  op  hem,  als 
lid  der  gem.eente,  rust  de  verplichting,  om  de  gemeente  te  helpen  stichten 
en  opbouwen,  en  zie,  hij  maakt  ze  te  schande  bij  de  buitenwereld  en  ver- 
stoort haar  innerlijken  vrede;  ook  geeft  hij  in  haar  midden  een  licht 
aanstekelijk  voorbeeld;  en  maakt  dat  de  vromen  zuchten,  terwijl  de  on- 
gebonden geesten  uit  zijn  boosheid  kracht  putten  om  in  meerder  roeke- 
loosheid voort  te  varen.  En  ook,  met  de  gemeente  heeft  hij  te  beltjden, 
dat  God  den  nederige  genade  geeft  en  dat  er  zonder  boetvaardigheid  geen 
zalige  vergiffenis  is  te  smaken,  en  zie,  hij  verstout  zich;  hij  keert  God  e  den 
nek  toe  en  niet  het  aangezicht  en  zoekt  heil  in  leugenachtig  ontkennen, 
in  zelfrechtvaardiging  en  vergoelijking  van  zijn  kwaad. 

Hier  mag  dus  niet  langer  gedraald.  Hier  moet  gehandeld.  Het  gaat  niet 
aan,  zulk  een  zich  nog  langer  te  laten  beroepen  op  de  heiligheid  van  zijn 
verborgen  leven.  Zijn  zonde  en  afval  is  openbaar. 

Diensvolgens  rust  dan  tweeërlei  plicht  op  de  kerk:  l^.  om  door  open- 
lijke uitspraak  het  zedelijk  rechtsbesef  in  de  gemeente  te  hei-stellen,  en 
het  voor  een  iegelijk  te  doen  uitkomen,  dat  de  kerk  als  kerk  aan  deze 
zijne  zonde  en  hardnekkigheid  geen  gemeenschap  heeft,  maar  ze  verfoeit, 
veroordeelt  en  afkeurt.  En  20,  om  over  te  gaan  tot  buitengewone  mid- 
delen, ten  einde  zoodanig  een  te  stuiten  op  den  verkeerden  weg,  en  moet 
het  zijn,  met  Gods  hulpe  terug  te  leiden  naar  veiliger  wegen. 

Daartoe  nu  is  eisch,  dat  de  zaak,  die  ergernis  gaf,  eerst  grondig  onder- 
zocht worde,  opdat  niemand  in  de  gemeente  onverdiend  bezwaard  worde. 
Op  losse  geruchten  mag  men  nooit  afgaan;  en  zelfs  kan  het  de  roeping 
van  den  kerkeraad  zijn,  om  een  broeder  of  zuster  tegen  boos  en  loos, 
maar  leugenachtig  gerucht  in  bescherming  te  nemen.  Ontwaart  men  nu 
bij  hem  of  haar  dien  het  geldt,  terstond  volledige  en  volmondige  beken- 


ZOND.    XXXI.   HÜÜPDSTUK   XII.  333 

tenis,  dan  vervalt  natuurlijk  de  aanleiding  tot  verder  onderzoek;  en  is 
het  oogenblik  gekomen,  om  te  beproeven  hoever  men  met  ernstig  en 
dringend,  maar  nu  officieel,  namens  heel  de  kerk  uitgesproken  vermaan 
op  den  schuldige  vordej"en  kan.  Dit  vermaan  moet  niet  uit  de  hoogte 
toegediend,  maar  als  door  broeders,  die  hun  medeschuld  aan  aller  ge- 
meenschappelijke schuld  helder  gevoelen ;  zei  ven  v\''eten  dat  ze  als  een  brand- 
hout uit  het  vuur  zijn  gered;  en  alleen  door  Gods  bewarende  genade 
staande  bleven.  Het  vermanen  van  een  Farizeër,  die  heilig  in  eigen  oogen 
is,  dringt  niet  tot  het  hart  door.  Om  te  kunnen  vermanen,  en  met  vracht 
te  vermanen,  moet  iets  van  den  tollenaar  in  uzijn.  Ook  mag  dit  vermaan 
niet  met  den  geesel  van  het  Werkverbond  toegediend,  maar  moet,  gelijk 
het  bij  gedoopten  betaamt,  zijn  kracht  zoeken  in  het  Genadeverbond.  Voor 
alle  schuld  vergiffenis,  voor  alle  zonde  verzoening,  zoo  ge  maar  uw  hart 
verbrijzelt  en  in  nederigheid  genade  zoekt ! 

Treft  dit  vermaan  zijn  doel,  dan  is  van  censuur  geen  sprake;  hoe  toch 
zou  men  een  boetvaardige  van  het  heilig  Avondmaal  willen  weren,  daar 
toch  hij  vooral  aan  sterking  van  zijn  geloof  behoefte  heeft?  Maar  baat 
het  vermaan  niet,  en  blijft  de  gevallene  in  zijn  hardnekkig  opzet  volharden, 
of  wil  hij  niet  van  zijn  zondigen  weg  aflaten,  dan  moet,  ja,  tot  ontzegging 
van  het  heilig  Avondmaal  worden  voortgeschreden,  en  zoo  de  bewuste 
volle  gemeenschap  van  Gods  heiligen  met  zulk  een  onboetvaardig  zondaar 
worden  afgebroken.  Niet  natuurlijk,  om  het  daarbij  nu  te  laten;  of  om 
hem  door  die  censuur  een  brandmerk  op  te  drukken;  maar  om  Gods 
Verbond  heilig  te  houden,  en  in  te  werken  op  zijn  hart.  Het  vermaan  ga 
dus  inmiddels  voort,  en  nooit  gunne  men  den  zondaar  ruste,  of  gedrage 
zich  onverschillig  jegens  hem.  Hij  moet  iets  speuren  van  de  zoekende 
liefde. 

Maar  baat  ook  dit  niet,  dan  moet  verder  voortgeschreden;  want  het 
gaat  niet  aan,  iemand  jaar  in  jaar  uit  van  het  Avondmaal  af  te  snijden, 
en  voorts  te  laten  zitten  in  zijn  halfslachtigen  toestand.  De  censuur  moet 
ten  slotte  tot  boetvaardigheid  leiden,  of  wel  ze  moet  uitloopen  op  den  ban. 
Ontwaart  men  toch  dat  een  lid  der  kerk,  alle  liefderijk  vermaan  ten  hoon, 
Gods  heilige  ordinantiën  blijft  trotseeren,  zijn  harden  nek  niet  buigen  wil 
en  in  zijn  zonden  voortvaart,  dan  begint  almeer  in  zulk  een  al  datgene 
te  ontbreken,  wat  de  kinderen  Gods  van  de  kinderen  der  wereld  onder- 
scheidt. En  dan  blijft  er  niet  anders  over,  dan  den  zoodanige  uit  de 
gemeenschap  der  kerk  te  bannen,  opdat  hij  ons  als  een  heiden  en  tolle- 
naar zij.  Een  gebruik  van  de  Sleutelmacht  dat  dan  insluit,  dat  men  wel- 
bewust in  de  overtuiging  sta,  dat  zulk  een  hierdoor  van  het  Kyk  Gods 
w^orde  uitgesloten,  tenzij  de  ban  zelf  middel  mocht  blijken,  om  hem  alsnog 


334  ZOND.   XXXI.    HOOFDSTUK   XII. 

te  vermurwen  en  te  verteederen.  Nooit  kan  of  mag  deze  ban  dus  toege- 
past op  iemand,  die,  straks  door  een  ander  kerkelijk  Instituut  als  lid 
opgenomen,  feitelijk  door  ons  beschouwd  wordt,  als  iemand  die  in  dit 
andere  Instituut  zeer  wel  als  een  belijder  en  als  een  kind  Gods  kan  op- 
treden. De  ban  mag  nooit  middel  zijn,  om  zich  te  ontslaan  van  een 
lastig  lid.  Wie  door  ons  onder  den  ban  wordt  gelegd,  moet  naar  onze 
beste  overtuiging  door  zijn  zonde  en  hardnekkigheid  zichzelven  buiten  het 
Godsrijk  hebben  gesloten. 

Deze  ban  nu  sluit,  gelijk  onze  Catechismus  zegt,  den  gebannene  buiten  de 
Sacramenten  en  buiten  de  Christelijke  gemeente,  dus  niet  buiten  den  Dienst 
des  Woords,  noch  ook  buiten  de  burgerlijke  gemeenschap.  Op  het  verkeer 
in  de  wereld  heeft  de  ban  geen  invloed,  de  ban  spreekt  alleen  een  oordeel  uit 
over  het  verkeer  in  Christus'  kerk.  Doch  gelijk  deze  kerk,'zoo  ze  in  den  geest 
van  Christus  werkt,  alle  heidenen  en  tollenaren  naar  Jezus  poogt  te  lokken, 
zoo  blijft  ze  veel  meer  nog  haar  ontferming  uitstrekken  naar  dezen  ge- 
vallen broeder.  Het  vermaan  mag  dus  nooit  ophouden;  nog  steeds  moet 
hij  als  een  gevallen  en  onboetvaardig  „geloovige"  beschoud,  aan  wiens 
terugkeer  men  arbeiden  blijft.  En  de  kerk  viert  haar  geestelijken  triomf  niet 
daarin,  dat  ze  haar  rechtsmacht  geoefend  heeft,  om  iemand  af  te  snijden ; 
maar  veeleer  hierin,  dat  ze  den  broeder  terugwinne,  en  met  de  macht 
der  Sleutelen  hem  het  Koninkrijk  Gods  en  de  gemeenschap  der  heilige 
weer  ontsluite.  Vandaar  dat  onze  Catechismus  dezen  Sleutel  der  Discipline 
dan  ook  in  twee  stukken  stelt:  vooreerst  daarin  dat  de  onboetvaardige 
worde  buitengesloten ;  en  ten  andere  hierin,  dat  de  boetvaardige  weer  als 
een  „lidmaat  van  Christus  en  zijne  gemeente  worde  aangenomen."  In 
onzen  Formulierenbundel  vindt  ge  dan  ook  tweeërlei  formulier  voor  deze 
oefening  van  de  Sleutelmacht,  het  ééne  om  een  hardnekkigen  zondaar  af 
te  snijden,  en  het  andere  om  den  boetvaardige  weer  op  te  nemen.  Zonder 
deze  openlijke  handeling  nu  mag  er  nooit  afsnijding  van  de  gemeente 
plaats  hebben,  en  een  afsnijding  die  geschiedt  zonder  biddend  verlangen 
om  den  broeder  terug  te  winnen,  is  geoordeeld  voor  God.  Immers  geheel 
de  gemeente  moet  in  zulk  een  pijnlijke  handeling  deelen.  Ze  moet  haar 
zelve  tot  waarschuwing  zijn  en  tot  gebed  uitdrijven.  En  zal  het  welzijn, 
dan  moet  er  uit  heel  de  gemeente  een  gestadig  gebed  tot  God  opgaan,  of 
Hij  den  gevallene  terugleide  naar  de  schaapskooi  van  Christus. 


HET  DERDK  DEEL. 

Van    de    dankbaarheid. 
ZONDAGSAFDt:ELING  XXXII. 

Vraag  86.  Aangezien  wij  uit  onze  ellendigheid,  zonder  eenige  verdienste  van  ons,  al- 
leen uit  genade,  door  Christus  verlost  zijn,  waarom  moeten  wij  dan  nog  goede 
werken  doen? 

Antw^oord.  Daarom  dat  Christus,  nadat  Hij  ons  met  zijnen  bloede  gekocht  en  vrijge- 
maakt heeft,  ons  ook  door  zijnen  Heiligen  Geest  tot  zijn  evenbeeld  vernieuwt,  op- 
dat wij  ons  met  ons  gansche  leven  Gode  dankbaar  voor  zijne  weldaden  bewijzen 
en  Hij  door  ons  geprezen  worde.  Daarna  ook  dat  elk  bij  zich  zei  ven  van  zijn  ge- 
loof uit  de, vruchten  verzekerd  zij,  en  dat  door  onzen  godzaligen  wandel  onze  naas- 
ten   ook  voor  Christus   gewonnen  worden. 

Vraag  87.  Kunnen  dan  die  niet  zalig  worden,  die,  in  hun  goddeloos  ondankbaar  leven 
voortvarende,  zich  tot  God  niet  bekeeren? 

Antwoord.  In  geenerlei  wijze;  want  de  Schrift  zegt,  dat  geen  onkuische,  afgodendie- 
naar, echtbreker,  dief,  gierige,  dronkaard,  lasteraar,  noch  roover,  noch  dergelijke 
het  Rijk  Gods  beërven  zal. 


-*o*- 


EERSTE  HOOFDSTUK. 


Ik   heb   lust,   o  mijn  God,    om  uw  welbehagen  te 
doen ;  en  uwe  wet  is  in  het  midden  mijns  ingewands. 

Psalm  40  :  9. 


Naar  veler  heimelijken  wensch,  moest  de  Heidelbergsche  Catechismus 
eigenlijk  met  Zondag  XXXI  uit  zijn.  We  zijn  krank  ten  doode  toe,  en  moe- 
ten genezen  worden;  we  zijn  verloren  in  onze  ellende,  en  kunnen  niet 
buiten  een  Verlosser;  maar  nu  in  de  beide  eerste  deelen  van  den  Cate- 
chismus die  kanker  onzer  ziele  is  blootgelegd,  en  de  Redder  ten  leven 
voor  ons  is  getreden,  kon  het  hierbij  dan  ook  blijven,  en  had  meer  dan 
één  dat  derde  deel  vmi  de  Dankbaarheid  liever  weg. 

Dit  merkt  ge  het  best  aan  de  gewone  prediking,  buiten  den  Catechismus 
om.  Dan  toch  luistert  het  volk  met  epen  ooren,  als  onze  reddelooze  ver-s 
doemelijkheid  voor  een  heilig  God  wordt  aangetoond;  en  vangt  het  gretig 
de  woorden  van  den  spreker  op,  als  „de  volle  Christus"  wordt  aangeboden 


336  ZOND,   XXXII.  HOOFDSTUK   L 

maar  een  predicatie  over  de  goede  werken,  of  de  nakoming  van  een  ge- 
bod, of  de  practijk  van  het  gebed,  ontsluit  het  hart  maar  even  en  pleegt 
zelden  te  boeien.  Dit  oefent  vanzelf  invloed  op  de  tekstkeuze  van  onz© 
predikers,  en  vandaar  dat  in  de  vrije  beurten  zeker  tienmaal  over  ellen- 
.  de  en  verlossing  wordt  gepredikt  tegen  éénmaal  over  de  dankbaarheid. 
Voor  zoover  er  nog  kennisse  bij  de  gemeente  wordt  gevonden,  raakt  die 
kennisse  dan  ook  meestal  uitsluitend  de  stukken  van  het  geloof,  en 
schijnt  het,  alsof  de  machtige  vraagstukken  van  het  zedelijk  leven,  of 
wilt  ge,  van  de  practijk  der  godzaligheid,  zonder  nadere  onderrichting, 
veilig  aan  ieders  goeddunken  ter  beslissing  kunnen  worden  overgelaten. 
Dit  is  zóó  waar,  dat  op  de  catechisatie  van  de  leer  der  Dankbaarheid  niet 
dan  zelden,  en  dan  nog  meest  uiterst  vluchtig  en  als  terloops  gehandeld 
wordt. 

Metterdaad  staan  we  derhalve  met  de  geringschatting  van  het  stuk  der 
Dankbaarheid  voor  een  diep  ingrijpend  en  algemeen  verschijnsel,  dat  ook 
ten  onzent  in  Gereformeerde  kringen  steeds  breeder  afmetingen  aannam. 
Dit  verschijnsel  zelf  behoort  dus  in  zijn  oorsprong  te  worden  nagegaan, 
om  te  voorkomen,    dat  een  dus  genaamd  ethische  tegen  dit  gebrek,    ons 
niet   nog  verder  van  de  wijs  brenge.  Het  is  toch  van  algemeene  bekend- 
heid, hoe  zich  in  tegenstelling  met  deze  eenzijdigen  trek  in  vele  Gerefor- 
meerde   kringen,    ook    hier    te    lande,   al  meer  een  dusgenaamd  ethische 
.    richting    ontwikkeld    heeft,    die,    zonder   het  te  willen  noch   te  bedoelen, 
toch    feitelijk    én    het  leerstuk  van  de  Ellende  én  dat  van  de  Verlossing 
verzwakt   en    verwaterd    heeft  om  de  leer  van  het  Gebod  en  het  Gebed, 
of  korter  gezegd  van  de  practijk  des  Christendoms,  tot  het  één  en  al  van 
ons  geloof  te  verheffen.  Reeds  de  Methodistische  richting  had  hiervoor  den 
weg  gebaand  door  de  kennisse  van  onze  ellende  en  verlossing  bijster  in 
te   krimpen    en    tot  eenige  algemeenheden  te  herleiden,    om  daarna  den 
tamelijk  vluchtig  en  oppervlakkig  bekeerde  terstond  „aan  het  werk  te  zet- 
ten."  Maar  toch  droeg  dit    „aan  het  werk  zetten"  bij  den  Methodist  nog 
steeds   een    meer    specifiek  Christelijk  karakter.    Dat  werk  toch,    waartoe 
men  den    „bekeerde"   opriep,  bestond  bijna  uitsluitend  in  het  toebrengen 
van  andere  zondaren.  Die  moesten  opgezocht;   reeds  als  kindei-en  gelokt; 
/^allerlei  traktaten  moesten  onder  hen  verspreid;    in  allerlei  vereenigingen 
I      moesten  ze  ingeleid;    en  hoeraeer  de  Methodist  er  in  slaagde,  zijn  volge- 
\    lingen    van  de  gewone  bemoeiing  met  de  dingen  der  wereld  af  te  zonde- 
J    ren,    en  hoe  meer  het  hem  gelukte  tot  dusgenaamde    „Christelijke  werk- 
I     zaamheden"  te  prikkelen,  des  te  uitnemender  achtte  hij  zijn  doel  bereikt 
V  te   hebben.    Er   kleefde  aan  den  Methodist  iets  van  den  Doopersche.    Hij 
Nplaatste  den  bekeerde  zooveel  mogelijk  buiten  de  wereld,  lokte  hem  op  een 


ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK    I.  337 


eigen  terrein,  schiep  op  dat  eigen  terrein  een  breeden  kring  van  Christelijke 
werkzaamheden,  en  vormde  zich  een  eigen  denkbeeld  van  Christelijke 
practyk,  die  meest  in  mijding  en  onthouding  van  wat  oog,  oor  en  mond 
streelen  kan,  gezocht  wierd.  Hiermee  is  natuurlijk  van  verre  niet  bedoeld, 
alsof  de  goede,  vrome  Methodist,  het  gebod  Gods  en  de  leer  der  goede 
werken  en  de  practijk  des  gebeds  minachtte,  maar  wat  wel  moet  staan- 
de gehouden  is,  dat  hij  in  de  leer  der  Dankbaarheid  niet  de  eigenlijke 
practyk  van  het  Christendom  zocht.  Hieruit  verklaart  het  zich  dan  ook, 
dat  de  Methodist  ten  onzent  in  veel  Gereformeerde  kringen  ingang  vond. 
Feitelijk  toch  kwam  hij  de  eenzijdigheid  van  vele  Gereformeerden  ten  ' 
opzichte   van  het  derde  deel  van  den  Catechismus  in  het  gevlei. 

Geheel  anders  daarentegen  stond  hierin  de  ethische  richting,  van  wie 
veilig  mag  gezegd,  dat  in  de  leer  der  goede  werken  voor  haar  het  zwaarte-  ^y 
punt  lag,  en  dat  Ellende  en  Verlossing  voor  haar  slechts  dienst  deden 
als  voorportaal,  ora  tot  de  goede  werken  te  komen.  Men  beseft  dit  het 
sterkst,  zoo  men  let  op  de  geheel  averechtsche  verhouding,  waarin  de 
Ethischen  de  rechtvaardigmaking  en  de  heiligmaking  tot  elkander  plaat- 
sen. Want,  ja,  ook  zij  spreken  nog  nu  en  dan  van  de  „rechtvaardigma  - 
king,"  omdat  de  Heilige  Schrift  hierop  zulk  een  nadruk  legt,  en  vooral  de 
Luthersche  Reformatie  (waaraan  ze  veel  nader  staan  dan  aan  de  Calvi- 
nistische) dit  punt  zoo  op  den  voorgrond  plaatst,  maar  toch  merkt  men 
aan  alles,  dat  de  rechtvaardigmaking  in  hun  schatting  een  post  is,  die 
weinig  meer  dan  pro  memorie  wordt  uitgetrokken,  terwijl  de  heiligmaking 
bij  hen  het  één  en  al  is.  En  deze  „heiligmaking"  wordt  dan  nog  meestal 
opgevat  niet  als  een  genadige  inwerking,  als  vrucht  van  Christus'  kruis- 
verdienste,  maar  veel  meer  als  een  zelflieiliging,  waardoor  wij  onzerzijds  ~ 
den  Christus  nader  komen;  iets  waardoor  in  den  grond  geheel  de  leer  der 
verlossing  wordt  ondermijnd. 

Doch  zelfs  daarbij  blijft  het  niet.  Immers  ook  waar  deze  Roomsche 
opvatting  van  de  heihgmaking,  en  haar  verwarring  met  de  rechtvaardig- 
making veld  wint,  blijft  toch  altoos  het  doel  van  deze  „goede  werken" 
nog  de  „beërving  der  zaligheid".  Er  is  dus  nog  altoos  sprake  van  verloren 
zondaren,  die  op  die  wijs  zich  inspannen,  om  het  eeuwige  leven  te  ver- 
werven. Alles  doelt  dan  nog  op  het  winnen  van  de  kroon,  op  het  verwer- 
ven van  de  zaligheid.  Maar  ook  dit  liet  de  ethische  richting  reeds  lang 
varen,  toen  ze  de  heiligmaking  almeer  deed  ondergaan  in  wat  ze  noemt 
het  „zedelijk  leven".  Dat  zedelijke  leven  is  haar  het  eigenlijke  doel  van 
's  menschen  aanzijn.  Wie  als  zedelijk  wezen  tiert  en  bloeit  is  reeds  daar- 
door waarachtiglijk  vroom,    en  alle  vroomheid,    die  aan  deze  vrucht  niet 

E    VOTO    DORDR.    III.  2  2 


338  ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK    L 

gekend  wordt,  is  in  haar  oog  waardeloos.  Wel  geeft  ze  nog  toe,  dat  het  de 
gemeenschap  met  Christus  is  die  tot  een  hooger  standaard  van  zedelijk 
leven  opheft,  en  ten  deele  zelfs,  dat  alleen  de  gemeenschap  met  Christus 
de  banden  slaakt,  die  de  ontplooiing  van  ons  zedelijk  leven  tegenhielden ; 
maar  feitelijk  is  het  toch  altoos  weer  dat  vrijgemaakte,  en  tot  hooger 
standpunt  opgevoerde  zedelijk  leven,  waarin  zij  de  heiligmaking  laat  op- 
gaan, en  waaraan  ze  ten  slotte  elk  ander  bestanddeel  van  het  Christe- 
lijk geloof  dienstbaar  maakt.  Het  is  haar  deswege  dan  ook  tamelijk  onverschil- 
lig of  de  leerstukken  van  onze  ellende  en  van  onze  verlossing  grooten- 
deels opgesmolten  en  in  nieuwen  vorm  gegoten  worden,  zoo  dit  ééne 
maar  blijft,  dat  zich  een  rijk  zedelijk  leven  ontwikkele,  in  dien  verhoog- 
-  den  vorm,  waartoe  de  Christus  dit  zedelijk  leven  in  den  mensch  heeft 
opgevoerd.  De  kennisse  en  de  belijdenis  doet  er  dan  minder  toe,  zoo  men 
maar  rijk  zij  in  goede  intentiën  en  geoefend  in  heilige  wilskracht. 

Zonder  nu  in  eenig  opzicht  de  uitnemende  krachten,  die  zich  op  die  wijs 
ontwikkelden,  te  willen  miskennen,  noch  ook  de  goede  intentiën,  die 
hierbij  werkten,  in  min  gunstig  licht  te  willen  stellen,  dient  toch  uitge- 
sproken, dat  geheel  deze  ethische  richting  lijnrecht  tegen  het  wezen  der 
Gereformeerde  belijdenis  overstaat,  en  dat  niets  zonderlinger  noch  raad- 
selachtiger is,  dan  voorstanders  dezer  richtiing  te  ontmoeten,  die  zich  aan 
dienen  als  leeraars  in  Gereformeerde  kerken.  Ze  zijn  de  tegenvoeters  van 
de  Gereformeerde  belijdenis.  Rechtstreeks  awfi-Calvinisten.  Zoo  scherp 
en  vlak  tegen  Calvijn  overstaande  en  ingaande,  dat  pool  en  tegenpool 
niet  zuiverder  tegenover  elkander  kunnen  staan. 

En  toch  is  wel  in  te  zien,  waarom  menig  ethische  godgeleerde  dit  niet 
aanstonds  doorzag,  en  mede  als  gevolg  van  gebrekkige  kennis  der  histo- 
rie en  der  dogmatiek,  een  tijdlang,  geheel  te  goeder  trouw,  zich  kon  in- 
beelden en  staande  houden,  dat  juist  hij  het  echt  Calvinistisch  beginsel 
tegenover  de  „ziekelijke  richting"  onder  de  Gereformeerden  bepleiten 
kwam.  Immers  hij  kon,  zonder  vrees  voor  tegenspraak,  er  op  wüzen, 
hoe  onze  Catechismus  alles  op  de  leer  der  dankbaarheid  in  het  gebod  en 
het  gebed  deed  uitloopen ;  hoe  Calvijn  steeds  op  de  practijk  der  godzalig- 
heid vollen  nadruk  had  gelegd  en  hoe  niets  zoozeer  als  een  bloot  ver- 
standelijk belijden  tegen  het  wezen  van  het  altoos  mystieke  Calvinisme 
indruischt;  terwijl  anderzijds  in  tal  van  Gereformeerde  kringen  juist  dat 
stuk  der  Dankbaarheid  verwaarlo  ds  in  de  Gereformeerde  prediking  veels- 
zins veronachtzaamd  werd,  en  dientengevolge  de  zedelijke  macht,  waarineens 
de  kracht  van  het  Calvinisme  blonk,  bij  de  tegenwoordige  Gereformeerde 
zoo  veelszins  verdonkerd  is.  Welnu,  juist  om  dit  kwaad  te  stuiten,  en  al- 
zoo  het  Calvinisme  in  zijn  oorspronkelijken  luister  te  herstellen,  legde  zulk  een 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   I.  339 

ethisch  man  nu  op  het  zedelijk  leven  allen  nadruk ;  en  wie  zou  hem  dan 
het  recht  betwisten,  om  staande  te  houden,  dat  hij  juist  het  nobelst  op- 
kwam voor  de  eere  van  Calvijn.  De  vertoogen  voor  nu  tien  en  twintig 
jaar  in  dien  geest  geleverd,  zi.jn  bekend,  en  het  moet  toegegeven,  dat  ze 
by  den  eersten  oogopslag  veel  schijn  van  waarheid  hadden.  Ze  reageerden 
tegen  een  onloochenbaar  kwaad ;  ze  namen  het  terecht  op  voor  den  zede- 
lijken  ernst,  die  geheel  de  Calvinistische  Eeformatie  gekenmerkt  heeft; 
alleen  maar  ze  dienden  aan  de  kranken  onder  de  Gereformeerden  een  zeer 
verkeerd  en  hoogst  gevaarlijk  medicijn  toe,  omdat  ze  den  aard  der  ziekte 
niet  doorzagen. 

Slechts  zeer  kort  duurde  dan  ook  de  sympathie  waarmee  aanvankelijk 
de  uitnemendsten,  onder  de  Gereformeerde  belijders,  het  opkomen  der 
ethische  richting  begroetten.  Een  oogenblik,  ja,  waanden  ze  metterdaad, 
dat  de  echte  zenuw  van  het  Gereformeerde  leven  in  de  mannen  dezer  * 
richting  weer  trilde.  Vooral  in  den  eersten  tijd,  toen  deze  mannen  nog 
minder  in  hun  philosophisch  gewaad  te  voorschijn  traden,  en  zich  nog 
nauwer  aansloten  aan  de  uitdrukkingswijzen,  die  onder  de  Gereformeer- 
den van  geslacht  op  geslacht  waren  overgeleverd,  beelden  ze  zich  metter- 
daad in,  dat  deze  godgeleerden  weer  frisscher  en  zuiverder  wateren  door 
de  oude  bedding  zouden  doen  loopen.  De  toenmalige  Rotterdamsche  pre- 
dikant Chantepie  de  la  Saussaye,  en  zijn  uitnemendste  leerling,  de  tegen-  >  v..^ 
woordige  hoogleeraar  Gunning,  wekten  bij  hun  eerste  optreden  daardoor, 
o,  zoo  schoone  verwachtingen.  Maar  de  begoocheling  duurde  niet  lang,  en 
wie  den  afstand  meet,  waarop  de  tegenwoordige  hoogleeraar  Chantepie 
de  la  Saussaye  als  theoloog  van  zijn  zoo  rijk  begaafden  vader  staat,  kan 
niet  ontkennen,  dat  de  kundiger  Gereformeerden,  die  al  spoedig  lont  ro- 
ken, juist  zagen.  Neen,  men  had  in  deze  ethische  richting  in  geen  enkel 
opzicht  met  een  ontwikkeling  van  het  Calvinisme  te  doen.  In  deze  rich-  > 
ting  kwam  een  streven  aan  het  woord,  waartegen  heel  Calvijns  persoon 
en  werk  protest  indient.  Deze  richting  dankte  haar  aanzijn  aan  de  poging, 
om,  na  het  bankroet  van  de  doolgeraakte  kennisse,  een  punt  van  vastheid, 
buiten  de  kennisse  om,  in  den  wil  te  zoeken,  en  voorts  onze  Christelijke  , 
belijdenis  achter  een  philosophisch  gaas  tegen  den  vernielenden  invloed 
van  giftige  insecten  te  beveiligen.  Haar  beroep  op  de  leer  der  Dankbaar; 
heid  miste  daarom,  hoe  goed  bedoeld  ook,  alle  innerlijke  waarheid.  Wat 
zij  heiligmaking  noemde,  was  geheel  iets  anders  dan  de  Evangelische  hei- 
ligmaking der  Schrift.  En  voor  zoover  ze  de  klip  van  het  Verbond  der 
werken  ontweek,  verviel  ze  in  een  naturaliseering  van  het  zedelijke  leven, 
en    mioest,    om    dit   zedelijk    leven  te  redden,  zelfs  de   belijdenis  van  den 


340  ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK   I. 

menscli  Christus  Jezus,  als  God  te  prijzen  in  der  eeuwigheid    onigezet  in 
de  beschouwing  van  Jezus  als  een  Godmenschelijken  persoon. 

De  uitkomst  toont  dan  ook,  hoe  deze  richting  volstrekt  onmachtig  is 
gebleken,  om  aan  de  geringschatting  van  het  derde  deel  van  den  Cate- 
chismus een  einde  te  maken.  Want  wel  heeft  ze  velen  uit  de  Gerefor- 
meerde kringen  weggelokt  en  allengs  geheel  aan  hun  Gereformeerde  be- 
lijdenis doen  afsterven  :  maar  nergens  viel  te  bespeuren,  dat  ze  de  „zie- 
"^  kelijke  richting"  onder  de  Gereformeerden,  gelijk  ze  die  gaarne  noemde, 
genas.  Eer  integendeel  is  het  feit  onloochenbaar,  dat  deze  averechtsche 
reactie,  door  de  buitensporigheden  waarin  ze  verviel,  het  kwaad  verergerd 
en  de  eenzijdige  opvatting  in  vele  Gereformeerde  kringen  verscherpt  heeft. 
Ook   aan  haar  bleek  toch,  hoe  ook  zij  er  steeds  toe  neigde,  om  het  zwaarte- 

^  punt  van  God  naar  den  mensch  te  verleggen,  en  dit  moest  de  tegenstan- 
ders wel  stijven  in  hun  opzet,  om  tot  eiken  prijs  hun  strijd  voor  de  eere 
van  Gods  werk  in  onze  verlossing  te  blijven  handhaven.  Zoo  geneest  men 
geen  wonde,  maar  verergert  ze.  En  wijst  men  er  op,  dat,  dank  zij  deze 
ethische  richting,  dan  toch  velen,  die  zich  aan  een  slordig  leven  gewend 
hadden,  tot  een  fi-isscher,  zedelijker  opvatting  gekomen  zijn,  dan  betwis- 
ten we  dit  niet,  maar  vragen  op  onze  beurt,  of  de  heidensche  Cato  in  dit 

^opzicht  niet  verre  boven  David  stond,  en  of  toch  niet  David  oneindig 
meer  dan  Cato  een  instrument  in  Gods  hand  is  gebleken,  om  diep  gevoeld 
religieus  leven  in  geslacht  na  geslacht  aan  te  kweeken.  Men  ziet  dan  ook, 
hoe  de  Ethischen,  die  zich  eerst  zoo  gaarne  als  de  echte  zonen  van  Cal- 
vijn   aandienden,  zich  eerst  met  de  Groningers  verbroederden,  en  daarna 

V,  met  de  Modernen  een  vriendelijken  groet  wisselden,  terwijl  ze  geëindigd  zijn 
met  de  fiool  van  hun  bitterheid  het  mildst  uit  te  gieten  juist  over  de  Calvinisten. 

Waar  ook  wij  onzerzijds  voor  de  eere  van  het  derde  deel  van  den  Cate- 
chismus opkomen,  versta  men  dus  wel,  dat  niets  verder  van  ons  ligt, 
dan  een  poging,  om  bij  onze  verdere  behandeling  het  zaadkoren  der  ethi- 
sche richting  uit  te  strooien  op  den  Gereformeerden  akker.  Veeleer  komen 
we   er   rond    voor  uit,  dat  de  sterkste  tegenpruttelaar  tegen  dit  stuk  der 

*^  Dankbaarheid    ons  altoos  nog  nader  staat,  dan  de  uitnemendste  tolk  der 

ethische  richting;  iets  wat  natuurlijk  niet  gezegd  is  met  het  oog  op  beider 

persoonlijk   zielsbestaan,    waarover  ons  geen  oordeel  toekomt,  maar  met 

het  oog  op  de  belijdenis,  die  ze  verdedigen  en  het  standpunt  dat  ze  innemen. 

De    hoogmoed  zit    den    zondaar  zóó  diep  in  het  hart,  en  het  kost  ons 

-  zoo  ongelooflijk  veel,  om  niet  in  naam,  maar  in  der  waarheid,  aan 
God  den  Heere  de  eerste  en  de  eenige  plaats  in  het  werk  onzer  zaliging 
toe   te   kennen  en  te  laten,  dat  een  eenzijdigheid,  die  naar  de  eere  Gods 


ZOND.  XXXII.    HOOFDSTUK   I.  341 

trekt,  altoos  diiizendwerf  minder  gevaarlijk  is,  dan  een  eenzijdigheid  die 
ons  trekt  naar  den  kant  des  menschen.  Al  zulk  ,.zedelijk  leven"  blijft 
in  zijn  diepsten  wortel  ongodvruchtig,  onvroom  en  ongodzalig,  en  is  voor 
de  vierschaar  Gods  nooit  van  onzedelijkheid  vrij  te  pleiten. 

Maar  evenmin  mag  deze  averechtsche  zwenking  der  Ethischen  ons  ooit 
verleiden,  om  in  de  belijdenis  der  waarheid  als  zoodanig  deze  vromer  een- 
zijdigheid tot  een  geloofsartikel  te  verheffen  en  alzoo  in  de  waarheid    als 
waarheid    op    te    nemen.    Onder   de  volgelingen  van  wtjlen  onzen  vriend   > 
Dr.  Kohlbrügge  heeft  men  dit  vaak  gedaan,  en  de  wrange  vrucht  is  niet 
uitgebleven.  Dusdoende  toch  heeft  men  veel  dolende  zielen  in  haar  kwaad 
gestijfd    en    vastgezet,    in    stede  van  teeder  en  toch  manlijk  de  dolenden 
terug   te    roepen  naar  zuiverder  paden.  Plicht  en  roeping  blijft  het,  voor 
■elk    dienaar    van  het  Woord,  en  dus  ook  voor  elk  godgeleerde,  wien  het 
gegund  wordt,  in  geschrifte  voor  de  waarheid  Gods  te  pleiten,  onverkort 
en  onverminkt  de  volle  waarheid  Gods  tot  haar  recht  te  laten  komen. 

Ook  onzerzijds  sluiten  we  daarom  het  oog  niet,  voor  het  altoos  droeve 
feit,  dat  dat  derde  deel  van  den  Catechismus  in  vele  Gereformeerde  krin- 
gen  te  licht  wordt  geteld,  niet  genoeg  inwerkt  op  het  geloofsleven,  en 
daardoor  den  oogst,  die  voor  de  eere  Gods  kon  rijpen,  minder  maakt ; 
maar  dit  is  het  verschil,  dat  loij  ons  niet  met  zekere  hoogheid  tegenover  , 
onze  dolende  en  eenzijdige  broederen  plaatsen,  maar  veeleer  in  hun  ziels- 
leven  pogen  in  te  dringen  ;  hun  neiging  pogen  te  verstaan,  en  hen  uit 
den  wortel  der  Gereformeerde  belijdenis  zelve  weer  tot  het  volle,  klare 
licht  der  waarheid  zoeken  op  te  voeren. 

Dat  spreken  van  een  „ziekelijke  richting"  stuit  ons  daarom  tegen  de  borst.  ;, 
Immers  in  zooverre  ge  „ziekelijke"  wilt  noemen  een  richting,  die  eenzijdig 
wierd  en  daardoor  veel  van  haar  macht  inboette,  is  deze  benaming  van„  zieke- 
lijk" volstrekt  niet  enkel  op  deze  Gereformeerden  toepasselijk,  maar  mins- 
tens  evenzeer    op    alle  theologische  richtingen,  die  we  achtereenvolgens 
in    ons   vaderland,  deze  laatste  halve  eeuw  zagen  opstaan.  „Ziekelijk"  in 
dien  zin,  ja,  „doodelijk  ziek,"  was  de  Groninger,  was  de  moderne  richting. 
„Ziekelijk"   in  dien  zin  was  het  Methodisme.  „Ziekelijk"  de  richting  van^ 
Prof.  van  Oosterzee.  „Ziekelijk"  de  richting  van  Prof.  Doedes.  En  evenzoo 
„ziekelijk"    de    ethische   richting.    Er  is  dus  geen  enkele  reden  noch  oor- 
zaak, waarom  men  juist  zoo  met  uitzondering  van  enkele  eenzijdigheden 
in    het   Gereformeerde    leven    als    „ziekelijk"    spreken  zal.  Wie  dat  doet,  ■' 
waant  zelf  „gezond"  te  zyn,  en  ziet  met  zeker  hooghartig  medelijden  op 
deze  „ziekelijke"  lieden  neder. 

En    dit   nu  is  onuitstaanbaar.  Dit  mag  niet.  Zulk  een  hooghartige  aan- 
matiging komt  niet  te  pas. 


342  ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK    II. 


De  zaak  is  eenvoudig  deze,  dat  ook  de  Gereformeerde  belijdenis  bloot 
staat  aan  het  gevaar,  om  in  eenzijdigheid  te  verloopen,  en  dat  dit  metter- 
daad aan  niet  weinigen  onder  ons  overkomen  is.  Dit  kv^^aad  echter  heeft 
de  Gereformeerde  belijdenis  met  elke  andere  belijdenis  gemeen.  En  daarom 
protesteeren  we  er  tegen,  zoo  dikwijls  de  tolken  en  pleitbezorgers  van 
andere  richtingen,  in  hun  hooghartigen  waan,  als  waren  zij  de  kernge- 
zonden, met  zekere  kwetsende  minachting,  de  eenzijdigen  onder  deze  broe- 
deren als  ,,de  lieden  der  ziekelijke  richting",  of  nog  liever  als  „de  nacht- 
school",  op  de  kaak  stellen. 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


Want   ik  heb  een  vermaak  in  de  wet  Gods,    naar 
den  inwendigen  mensch. 

Rom.  7:  22. 

De  neiging,  om  het  derde  deel  van  den  Catechismus,  zoo  al  niet  te  ver- 
waarloozen,  dan  toch  geringer  te  schatten,  heeft  ongetwijfeld  een  diep 
zondige,  maar  toch  even  stellig  een  godvruchtige  beweegreden.  De  zondige 
roerselen  van  het  hart,  die  hierbij  in  het  spel  zijn,  liggen  voor  de  hand.  Ze 
zijn  aan  alle  zondaren  en  zondaressen  gemeen,  en  bestaan  in  de  tegen- 
stribbeling  van  onzen  geest  tegen  de  Wet  des  Heeren;  in  de  zwakheid 
onzes  vleesches  ook  waar  de  geest  tot  beter  maant;  en  in  de  vaak  on- 
verwinlijke  traagheid,  waarmee  we  voor  stroom  blijven  afdrijven,  ook  waar 
we  uitnemend  wel  weten,  dat  de  stuwkracht  van  den  wind,  die  dezen 
stroom  voortjaagt,  niet  de  adem  is  van  den  Heiligen  Geest.  Ontwaakte  er 
nu  toch  schuldbesef  en  kwam  het  in  ons  hart  tot  het  roepen  om  een 
Verlosser,  dan  laat  het  zich  zeer  wel  begrijpen,  dat  stuk  éën  en  twee  van 
den  Catechismus  ons  weldadig  toespreken,  omdat  we  het  stuk  der  Ellende 
waarachtig  in  ons  zelven  bevinden  en  stuk  twee  van  de  Verlossing  zoo 
juist  bij  onzen  toestand  past.  En  schikt  men  zich  hierin  nu  oppervlakkig 
zonder  een  geestelijk  indringen  in  deze  diepe  mysteriën,  dan  is  het  vol- 
komen natuurlijk,  dat  men  zonder  ooit  tot  hartgrondige  bekeering  te  komen, 
ook  zijn  eigen  naam  onder  die  eerste  twee  stukken  aan  Ellende  en  Ver- 
lossing schrijft,  en  nu  voorts  acht,  dat  een  verder  voortvaren  in  den 
Catechismus  tot  de  overtolligheden  behoort.  Eerst  gaat  dit  dan  practisch^ 
zonder  dat  er  nog  een  theorie  is  uitgedacht,  om  zijn  geestelijke  traagheid 
en    zijn    gemis   aan   diepte  goed  te  praten.    Maar  allengs  komt  toch  ook 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   II.  343 


die  theorie  er  bij.  Een  theorie  die  drie  graden  kent.  Eerst  door  het 
beweren,  dat  het  toch  niet  baat,  want  dat  onze  beste  werken  voor 
Gods  heilig  oog  met  zonde  bevlekt  blijven.  Dan  door  het  voorgeven,  dat 
de  volharding  der  heiligen  ons  toch  een  vasten  waarborg  tegen  ontzinking 
aan  onze  zaligheid  biedt.  Tot  men  dan  ten  leste,  uit  de  ééne  zondige 
theorie  in  de  andere  oversluipend,  ten  slotte  bij  den  gruwel  der  Antino- 
mianen  uitkomt,  en  met  de  lieden  uit  de  dagen  van  Paulus  roepen  gaat : 
Laat  ons  de  zonde  doen,  opdat  de  genade  te  meerder  worde.  In  dien 
laatsten  toestand  zijn  er  dan  menschen  gevonden,  die  jaarin  jaar  uit  zich 
aan  lastering  van  Gods  naam,  aan  bewuste  oneerlijkheid,  aan  allerlei 
hoererij  en  echtbreuk  schuldig  maken,  en  u  toch  zeggen  zullen,  dat  dit 
met  hun  geestelijken  staat  volstrekt  niet  in  strijd  is,  overmits  zij  dood 
voor  de  wet  zijn.  Ja  ten  slotte  zijn  er  enkelen  opgestaan,  die  u  met  een 
lach  van  geestelijke  vergenoegdheid  om  de  lippen,  verhalen  kwamen,  hoe  -^ 
heerlijk  ze  weer  gezondigd  hadden,  en  hoe  ze,  dank  zij  die  zonde,  nu  zoo 
rijke  teug  uit  den  beker  der  genade  hadden  ingedronken.  Het  ligt  op  dit 
oogenblik  buiten  ons  bestek  dit  geestelijk  monster  op  al  zijn  sluippaden  na 
te  speuren.  We  kunnen  volstaan  met  op  deze  kankerende  wonde  den 
vinger  te  hebben  gelegd,  en  daarmee  al  zulke  onheilige  roerselen,  die  tegen 
het  leerstuk  der  Dankbaarheid  inwoelen,  als  gruwelijk  voor  God  te  hebben 
gebrandmerkt;  vooral  zoodra  ze  uit  de  practijk  overgaan  in  de  satanische 
theorie. 

Maar  zeer  ten  onrechte  is  het  door  menig  betweter  voorgesteld,  alsof 
de  ingenomenheid  tegen  dit  derde  stuk  van  den  Catechismus  uitsluitend  uit 
deze  onheilige  roerselen  van  ons  hart  moest  verklaard  worden.  Zoo  oor- 
deelden steeds  en  oordeelen  nog  de  vijanden  van  het  Gereformeerde  volk, 
en  ze  maken  daardoor  deze  lijdelijke  lieden  metterdaad  tot  een  soort  dui- " 
velen.  Dat  er  nu  hier  en  daar,  vooral  onder  de  drijvende  Antinomianen, 
enkelen  onder  loopen,  die  Satan  van  binnen  en  een  kleed  des  lichts  van 
buiten  dragen,  zullen  we  niet  ontkennen.  Maar  zulke  geestelijke  booswichten 
zullen  altoos  uitzonderingen  blijven,  en  men  doet  dezen  lijdelijken  lieden, 
als  groep  genomen,  hooglijk  onrecht  aan,  zoo  men  geen  andere  dan  zondige  ' 
drijfveeren  bij  hen  onderstelt.  Dit  gevoelen  deze  soort  menschen  dan 
ook  wel,  en  vandaar  dat  elke  bestraffing  en  elk  vermaan  van  die  zijde  tot 
hen  komende,  hen  volkomen  koud  laat;  ja,  hen  eer  stijft  in  hunne  op-  / 
vatting.  Wie  daarentegen  eenigszins  van  nabij  deze  lieden  gadesloeg,  met 
hen  sprak,  in  hun  leven  inleefde,  en  ze  zoo  min  of  meer  kent,  komt  reeds 
zeer  spoedig  tot  de  overtuiging,  dat  er  van  opzettelijke  boosaardigheid  bij 
hen  geen  sprake  is,  dat  de  roerselen  der  vroomheid  geen  oogenblik  van 
hun  hart  wyken,  en  dat  de  ingezonkenheid  van  hun  zedelijke  veerkracht 


344  ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   II. 

tot  op  zekere  hoogte  juist  van  die  vroomheid  een  rechtstreeksch  gevolg 
is.  Dit  is  natuurlijk  onverstaanbaar  voor  hem,  die  vroomheiden  zedelijken 
zin  vereenzelvigt  en  alleen  in  zedelijke  gedraging  de  echte  godsvrucht 
zoekt;  maar  is  zeer  wel  te  begrijpen  voor  hem,  die  opmerkte,  hoe  vaak 
men  hoog  zedelijke  personen  ontmoet,  die  aan  alle  godsvrucht  volstrekt 
^  gespeend  zijn,  en  het  van  Jezus  hoorde,  hoe  de  hoeren  en  tollenaars  deze 
zedelijk-hooghartigen  zullen  voorgaan  in  het  Koninkrijk  der  hemelen. 

Licht  wordt  op  dit  onvergelijkelijk  teedere  en  daardoor  hoogst  gevaar- 
lijke vraagstuk  reeds  aanstonds  geworpen  door  de  lezing  van  Rom.  VIL 
Wie  acht  dat  de  heilige  apostel  Paulus  daar  uit  de  herinnering  van  zijn 
onbekeerden  toestand  spreekt,  vergist  zich  ten  eenenmale.  Goede  uitleg- 
kunde  maakt  het  ontwijfelbaar,  dat  de  apostel  ons  hier  een  blik  in  zijn 
gemoedstoestand  gunt,  gelijk  die  was,  op  het  oogenblik,  dat  hij  aan  de 
kerk  van  Rome  dezen  brief  schreef.  Deze  krasse  zelfopenbaring  van  den 
apostel  dwingt  ons  zoodoende,  om  ernste  te  maken  met  het  ontzaglijk 
en  allesbeheerschend  feit,  dat  onze  wedergeboorte  wel  een  kiem  des  nieu- 
wen levens  in  ons  plant,  maar  het  voortwoelen  in  ons  hart  van  de  in- 
wonende zonde  niet  afsnijdt;  en  dat  dientengevolge  onze  bekeering  wel 
voor  het  diepste  motief  van  ons  hart  beslist,  maar  ons  nog  volstrekt  niet 
de  doorwerking  van  het  geestelijk  leven  tot  alle  punten  van  den  omtrek 
van  ons  waarborgt  Veeleer  belijdt  dan  ook  de  Catechismus,  dat  „zelfs  de 
allerheiligsten  in  dit  leven  nog  slechts  een  klein  beginsel  van  deze  gehoor- 
zaamheid hebben,  om  eerst  na  den  dood  in  het  eeuwige  leven  tot  deze 
voorgestelde  volkomenheid  te  geraken."  (Vraag  114  en  115).  Dit  nu  is 
^  oorzaak,  dat  veel  lieve  kinderen  Gods  aan  hun  stille  en  langzame  voort- 
schrijding op  de  heilige  wegen  Gods  te  weinig  waarde  toekennen.  Hoever 
ze  het  ook  brengen,  het  heeft  toch  nog  zoo  weinig  te  beteekenen.  Zelfs 
in  hun  beste  oogenblikken  komt  er  zooveel  onheiligs  in  hun  hart  op.  En 
als  de  menschen  hen  soms  prijzen  en  loven  om  hun  ijver  en  hunne  toe- 
wijding en  teederheid  van  geweten,  rijst  zoo  telkens  de  bedenking  van 
binnen  op:  „o.  Lieve  broederen,  als  gij  mij  eens  van  binnen  zaagt,  gelijk 
God  mij  ziet,  hoe  zou  alle  lof  op  uw  lippen  verstommen."  Niet  omdat 
hun  zedelijk  ideaal  zoo  laag,  maar  omdat  het  zoo  hoog  staat,  komen  ze 
zoo  nooit  tot  een  gevoel  van  zelfvoldoening.  Schier  elke  poging  om  dit 
hooge  ideaal  te  grijpen,  loopt  altoos  weer  op  teleurstelling  uit.  Dit  mat 
dan  af.  Die  afmatting  doet  hen  ongemerkt  in  ijver  verflauwen.  Zoo  wordt 
-de  prikkel  ten  goede  in  hen  verstompt.  En  dan  troosten  ze  zich  maar  al 
te  gemakkelijk  met  de  op  zich  zelf  volkomen  ware  gedachte,  dat  als  de 
Geest  drijft,  de  aandrift  wel  vanzelf  onweerstaanbaar  zal  worden    en  dat 


ZOND.   XXXII.   HOOFDSTUK   II.  345 

elke  poging,  die  niet  uit  dit  drijven  des  Geestes  voortkomt,  toch  nooit  tot 
eenig  goed  werk,  dat  goed  voor  God  zal  zyn,  leiden  kan.  Dit  sinart  hen 
dan  wel,  en  hun  ziele  klaagt  er  wel  over  voor  den  Troon  der  genade; 
maar  ze  stillen  dan  hun  onrust  met  de  verkeerdelijk  aangewende  gedachte, 
dat  zoo  ze  waarachtig  uitverkoren  zijn,  die  zonde  toch  eindelijk /mu  zonde  7 
niet  meer  is,  want  dat  de  Heere  niet  één  van  zijn  kinderen  uit  zijn  hand 
laat  rukken,  en  dat  het  rantsoen  dat  Immanuël  bracht,  al  hun  zonde 
dekt,  van  de  ontvangenis  tot  aan  hun  dood. 

Een  niet  minder  gewichtige  overweging  vloeit  hier  dan  ongemerkt  in. 
Door  een  misverstand,  dat  in  onze  volgende  hoofdstukken  zal  worden 
blootgelegd,  maakt  elk  streven,  om  zich  op  de  dooding  der  zonde  toe  te 
leggen,  op  hen  den  indruk,  alsof  men  hen  weer  drijven  ging  met  den  ^ 
geesel  der  wet.  Nu  zouden  ze  hier  op  zichzelf  niet  afkeerig  van  zijn; 
veeleer  willen  ze  dit  van  nature  wel;  maar  ze  hebben  dit  in  hun  onbe- 
keerden toestand  beproefd.  Ook  al  minden  ze  de  zonde  in  haar  vrucht, 
toch  hebben  ze  de  zonde  als  zonde  nooit  liefgehad,  en  zich  veeleer  inge- 
beeld, dat  zij  er  best  in  slagen  zouden,  om  door  inspanning  van  eigen 
kracht  allengs  hun  verkeerdheden  te  boven  te  komen,  en  zich  zelven  om 
te  zetten  in  goede  brave  menschen.  Zoo  is  er  bijna  geen  dronkaard,  die 
niet  eerst  tegen  de  slavernij  van  den  drank  gestreden  heeft,  en  zich  niet 
inbeeldde,  dat  hij  het  altoos  in  zijn  macht  hield,  om  de  keten  dezer  sla- 
vernij af  te  werpen.  Het  hart  verstikt  zich  dan  in  zijn  goede  voornemens ; 
aan  de  proefnemingen  is  geen  einde;  men  poogt  en  streeft  en  tobt  en 
worstelt;  en  soms  brengt  men  het  metterdaad  aanvankelijk  tot  aanmerke- 
lijke vorderingen;  maar  nauwelijks  begint  Gods  majesteit  zich  in  de  geeste- 
lijke diepte  van  zijn  Wet  aan  ons  te  openbaren,  of  de  volstrekte  ijdelheid 
en  doelloosheid  van  al  zulk  pogen  treed  klaar  en  helder  voor  ons.  o,  Ja, 
men  kan  op  die  wijs,  wel  een  deugd-mensch  worden;  en  het  ook  wel  tot 
zekere  mate  van  zelfingenomenheid  met  eigen  braafheid  en  goedhartig- 
heid brengen ;  maar  zoodra  de  ziel,  in  het  heldere  licht  des  Woords,  voor 
het  aangezichte  Gods  komt  te  staan,  valt  dit  alles  als  een  looden  wicht 
op  ons  hart  terug;  het  verhoogt  onze  onrust;  en  het  einde  is  dat  deze  brave 
mensch  op  al  dit  tobben  met  de  Wet  den  vloek  van  zijn  eigen  hart  legt, 
om  zich  als  de  tollenaar  op  de  knieën  te  werpen  en  vrede  te  zoeken  in 
de  alles  prijsgevende  smeeking:  „o.  God,  wees  mij  arme  zondaar  genadig." 
En  dan  eerst  leeft  de  moegestreden  ziel  uit  het  verborgene  onzes 
harten  op. 

Hierdoor   nu   heeft  zulk  een  bekeerde  ziel  van  dit  tobben  en  worstelen 
met   de  Wet  den  doodschrik  gekregen.  Helder  leerde  zij  het,   door  bange 


346  ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   II. 


ervaring,  inzien,  dat  er  in  het  Werkverbond  een  uitdrijven  naar  Christus 
moge  schuilen,  maar  dat  het  op  zichzelf  voor  een  zondaar  niets  dan  den 
dood  brengt.  Daar  is  ze  nu  eigenlijk  van  af.  Ze  ging  in  het  zoet  van  het 
Genadeverbond.  En  nu  is  ze  voor  niets  zoo  bang,  als  om  nogmaals  naar 
de  enghartigheden  van  dat  Werkverbond  te  worden  teruggeleid.  Naar  dat 
"Werkverbond  terug  is  van  Christus  weer  afgaan.  Het  ware  een  prijsgeven 
en  verzaken  van  de  genade.  En  uit  dien  hoofde  kant  ze  zich  tegen  al  wat 
hiernaar  zweemt,  aan.  Ze  wil  er  niet  van  hooren  en  niet  van  weten.  En 
overmits  nu  het  derde  deel  van  den  Catechismus  op  haar  den  indruk 
maakt,  alsof  het,  onder  wat  bedekten  vorm  ook,  toch  weer  naar  dat  Wets- 
standpunt  terugtrekt,  is  ze  huiverig,  om  er  ook  niaar  even  op  in  te  gaan, 
en  doet  ze  liefst,  alsof  het  niet  bestond.  Alleen  het  slot  van  dit  derde  deel 
van  den  Catechismus,  handelende  over  het  Gebed,  spreekt  haar  dan  weer 
toe.  Daar  wil  ze  zich  in  verdiepen.  Maar  wat  daaraan  voorafgaat  over  de 
Wet  en  de  goede  werken  vervult  haar  eer  met  vreeze,  dan  dat  het  haar 
aantrekt. 

En  zeg  nu  niet,  dat  deze  bedenking  geheel  denkbeeldig  is.  Dat  toch  leert 
u  de  geschiedenis  der  Christenheid  wel  anders.  Metterdaad  toch  ontwaart 
^  ge  telkens  lieve,  ernstige  Christenen  van  teedere  consciëntie,  die  zich  zeer 
nauw  op  een  teeder  leven  voor  God,  naar  den  regel  van  zijn  Wet,  toe- 
leggen, en  aan  wie  ge  zoo  duidelijk  merkt,  hoe  de  vroegere  benauwdheden 
en  enghartigheden,  of  ook  de  uitwendigheden  en  zelfverheffingen  van  het 
Wetsstandpunt  weer  meer  of  min  bij  hen  zijn  ingeslopen,  en  bij  wie  dien- 
tengevolge de  smaak  voor  volle  rijke  genade,  en  niets  dan  genade,  metter- 
daad verzwakt  is.  Ge  ontwaart  er  lieden  onder,  bij  wie  dit  zelfs  zoo  ver 
is  gegaan,  dat  ze  weer  „regel  op  regel"  en  „gebod  op  gebod"  hebben  ge- 
"^  stapeld,  en  in  het  „raak  niet  en  smaak  niet  en  roer  niet  aan"  een  nieuwe 
Evangelische  wet  aan  de  wet  van  Horeb  pogen  toe  te  voegen.  En  wat  nog 
het  bedenkelijkste  is,  ge  ontwaart  almeer  een  opkomen  onder  de  Christenen 
van  een  richting,  die  de  heiligmaking  in  wettischen  zin  opvat;  deze  aldus 
opgevatte  heiligmaking  sterk  drijft;  en  de  rechtvaardigmaking  geheel  op 
den  achtergrond  laat  treden.  Hierdoor  wordt  dan  ook  het  werk  van 
Christus  verkleind  in  waardij,  om  aan  's  menschen  werk  weer  hooger  be- 
teekeniö  te  leenen;  een  menschelijk  werk,  dat  dan  nog  wel  met  den 
Christus  in  verband  wordt  gebracht,  maar  meer  als  uitvloeisel  van  de 
kracht,  die  hij  ons  mededeelt,  dan  als  vrucht  van  zyn  Kruis. 

En  dit  nu  brengt  ons  tot  de  laatste  opmerking,  die  hier  haar  plaats 
moet  vinden.  Ten  slotte  toch  worden  deze  min  of  meer  lijdelijke  lieden 
het  meest  van  het  derde  deel  van  den  Catechismus  afgeschrikt  door  hun 


ZOND.    XXX  IL    HOOFDSTUK    II.  347 

diepe  overtuiging,  dat  de  mensch  tiiets  en  God  alles  is,  en  alzoo  elke  poging 
moet  weerstaan,  om  aan  het  werk  Gods  onzerzijds  iets  toe  te  voegen.  Deze 
neiging  nu  is  niet  te  wraken,  veeleer  hooglijk  te  loven,  en  het  mag  niet 
voorbijgezien,  dat  in  landen  en  kerken,  waar  deze  min  of  meer  lijdelijke 
richting  niet  optrad,  de  schim  van  Pelagius  weer  duchtig  rondwaart  en 
de  eere  Gods  in  het  werk  der  zaligheid  weer  geheel  achter  het  belang  der 
menschen,  om  zalig  te  worden,  is  terug  getreden. 

De  tegenstelling  tusschen  het  werk  Gods  en  het  werk  der  menschen  in 
het  stuk  der  zaligheid  is  metterdaad  de  diepste  tegenstelling,  die  zich  in 
het  heilige  denken  laat ;  en  het  is  de  onvergankelijke  eere  juist  der  Ge- 
reformeerde kerken,  dat  zij  het  volst  en  klaarst  en  zuiverst  voor  de  al- 
machtigheid en  onwederstandelijkheid  der  goddelijke  genade,  zonder  eenig 
toedoen  des  menschen,  zijn  opgekomen.  Onder  Rome  was  de  kern  van 
Augustinus'  belijdenis  op  dit  punt  weer  ongemerkt  in  Semipelagianisme 
teruggevallen  en  in  de  practijk  althans,  was  de  zaligheid  bij  Rome  weer 
geheel  in  's  menschen  hand  gelegd.  Uit  protest  tegen  dit  drijven  van  Rome 
geboren,  heeft  toen  de  Gereformeerde  kerk  de  bijl  aan  den  wortel  van 
het  Pelagianisme  gelegd,  en  zonder  eenig  toegeven  of  eenige  aarzeling, 
de  eere  Gods  in  het  werk  der  verlossing  volstandig  en  blijmoedig  beleden. 
Dit  nu  werkt  in  de  Gereformeerde  kerken  na.  Vandaar,  dat  ge  bij  alle 
goede  Gereformeerden  steeds  de  neiging  zult  ontdekken,  om  veeleer  van 
's  menschen  zij  iets  te  laten  glippen,  dan  dat  op  de  volkomenheid  van  de 
eere  Gods  in  het  werk  der  verlossing,  ook  maar  iets  worde  afgedongen.  En 
overmits  het  nu  op  velen  den  indruk  maakt,  alsof  het  derde  deel  van  den 
Catechismus  toch  min  of  meer  dien  weg  opleidt,  verbeurde  het  uit  mis- 
verstand veler  sympathie. 

Onze  Gereformeerde  kerken  hebben  bij  haar  optreden,  en  met  name  op 
de  Nationale  Synode  te  Dordrecht,  een  poging  gewaagd,  om  zulk  een 
voorstelling  van  het  genadewerk  te  geven,  dat  toch  de  zedelijke  verant- 
woordelijkheid van  den  mensch  ongerept  stond  en  de  prikkel  tot  een 
heilig  leven  werken  bleef.  Van  het  diepste  probleem  des  levens  poogde  ze 
een  oplossing  te  geven,  en  voegde  juist  daarom  aan  deel  één  en  twee 
nog  een  derde  deel  in  heur  Catechismus  toe.  En  zonder  nu  te  zeggen,  dat 
hiermee  het  laatste  woord  over  dit  machtig  probleem  gesproken  is,  blijven 
we  toch  staande  houden,  dat  ze  nog  altijd  geen  zuiverder,  geen  meer  vol- 
doende noch  ook  meer  Schriftuurlijke  oplossing  van  dit  vraagstuk  be- 
kend is. 

Doch  om  dit  in  te  zien,  is  het  uiteraard  noodzakelijk,  dat  men  dit  derde 
deel  opvatte  in  den  zin,  waarin  zij  het  bedoeld  hebben.  En  juist  dit  is 
niet  geschied.    Xoch  in  de  predicatie,  noch  op  de  catechisatie.  En  vandaar 


348  ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   IIL 


het  verzet,  dat  min  of  meer  bedekt,  in  tal  van  Gereformeerde  kringen,  al 
spoedig  tegen  dit  derde  deel  opkv^am. 


DERDE  HOOFDSTUK. 


En  weest  dankbaar. 

Col.  3:  15. 


Die  leeraars  onzer  Gereformeerde  kerken,  die  in  den  loop  der  eeuwen, 
nu,  ja,  met  de  Gereformeerde  belijdenis  meeliepen,  maar  er  toch  met  hun 
hart  niet  in  verzonken  lagen,  waren  steeds  uitbundig  in  hun  lof  over 
het  stuk  der  Dankbaarheid.  Zoolang  ze  nog  in  het  stuk  der  Ellende  én 
dat  der  Verlossing  met  hun  predicatiën  omdoolden,  ging  het  wel,  maar 
vlotte  het  toch  niet  te  best.  Men  merkte  zoo,  hoe  dit  minder  van  harte 
ging.  Er  was  dan  gedurig  op  wat  de  Catechismus  belijdt,  iets  af  te  din- 
gen; menige  plooi  werd  gladgestreken;  over  de  te  forsche  uitdrukkingen 
werd  heengegleden ;  en  heele  stukken,  en  dat  stukken  van  gewicht,  liet 
men  meest  onbehandeld.  Maar  als  ze  dan  aan  deel  drie  van  de  Dankbaar- 
heid toekwamen,  dat  gleed  hun  opeens  een  pak  van  het  hart.  Aan  alles 
viel  dan  te  merken,  dat  ze  thans  weer  in  hun  element  waren  gekomen. 
De  toon  werd  opgewekter,  de  behandeling  bezielder,  en  er  bleek  nu  van 
een  ingenomenheid  met  wat  de  Catechismus  uitsprak,  die  scherp  afstak 
bij  de  vaak  scherpe  opmerkingen,  die  op  heel  één  en  twee  waren  gemaakt. 
Toch  lieten  de  kenners  der  Gereformeerde  waarheid  zich  hierdoor  niet 
verschalken.  Ze  merkten  namelijk  alras,  dat  dit  soort  predikers  van 
^  het  stuk  der  Dankbaarheid  iets  heel  anders  maakte  dan  Ursinus  en  01e- 
vianus  er  mee  bedoeld  hadden ;  en  alsof  er  geen  verlossing  door  het  bloed 
van  Christus  vooraf  ware  gegaan,  op  eenmaal  een  prediking  te  hooren 
gaven,  die  met  beide  voeten  in  het  "Werkverbond  stond  en  dus  terugleid- 
de  naar  Rome's  werkheiligheid.  Die  averechtsche  prediking  is  dan  ook 
later  ongemerkt  in  rationalisme  en  supranaturalisme  verloopen ;  ging 
daarna  over  in  de  Groningsche  phase;  en  wierd  eindelyk  klinkklaar 
Modern,  voor  zooveel  en  zoolang  althans  sommige  Modernen  aanvanke- 
lijk de  prediking  van  den  Catechismus  nog  bijhielden. 

Over   het   derde    deel  van  den  Catechismus  heerschte  dus  misverstand 
van   heide   zijden.    Van    den    kant   der   niet  Gereformeerden,  die  dit  deel 


ZOND.    XXXII.    HOOFSTUK    III.  349 

misbruikten,  om  het  'wezen  der  Gereformeerde  belijdenis  teniet  te  doen ; 
evenzoo  van  den  kant  der  G-ere formeerde  belyders,  die  steeds  de  heime- 
lijke vrees  koesterden,  dat  elk  te  sterk  nadruk  leggen  op  het  stuk  der 
Dankbaarheid  op  vernietiging  van  eenigen  troost  in  leven  en  sterven  zou 
uitloopen.  Een  vreeze  die  natuurlijk  juist  door  de  ongezonde  en  averecht- 
sche  prediking  over  dit  stuk  der  waarheid  niet  weinig  bevorderd  werd. 

Het  is  daarom  dringend  noodzakelijk,  dat  het  standpunt  waarop  de 
Catechismus  zich  in  dit  derde  deel  plaatst,  duidelijk  in  het  licht  worde 
gesteld,  omdat  er  eerst  daarna  op  ingang  bij  de  gemeente  te  rekenen 
valt  en  klem  van  dit  stuk  op  de  conscientiën  mag  verwacht. 

Dankbaarheid  heeft  men  steeds  een  gelukkigen  term  genoemd,  om  uit 
te  drukken,  wat  ons  in  de  bespreking  van  Gebod  en  Gebed  wordt  voor- 
gehouden. Hierop  nu  dingen  we  niets  af;  maar  moeten  den  al  te  vurigen 
ijveraars  voor  dit  begrip  van  Dankbaarheid  toch  zekeren  toom  aan- 
leggen. 

En  dan  zij  er  in  de  eerste  plaats  op  gewezen,  dat  dankbaarheid  iets 
is,  waarvan  in  de  Heilige  Schrift  bijna  geen  sprake  valt.  Slechts  éénmaal 
wordt  er  van  dankbaarheid,  en  evenzoo  slechts  éénmaal  van  dankbaar 
gesproken,  en  dat  beide  malen  op  een  wijze,  die  met  de  gewone  opvat- 
ting van  dit  deel  van  den  Catechismus  niets  uitstaande  heeft.  Van  dank- 
baarheid leest  ge  vooreerst  in  Hand.  XXIV  :  3,  waar  de  procureur  Tertul- 
lus,  in  zijn  pleidooi  tegen  Paulus,  om  den  landvoogd  Felix  te  vleien  zegt 
dat  de  Joden  „overal  met  dankbaarheid  erkennen,  wat  Felix  voor  hun 
land  en  volksstaat  gedaan  had."  En  ten  andere  is  van  dankbaar  sprake 
in  Col.  III:  15,  waar  Paulus  aan  de  kerk  van  Collosse  schrijft:  „Het 
woord  van  Christus,  wone  rijkelijk  onder  u;  leert  en  vermaant  elkander 
met  psalmen  en  lofzangen";  en  hieraan  vooraf  laat  gaan :  „De  vrede 
Gods  heersche  in  uwe  harte,  en  iveest  dankbaar."'  Een  uitdrukking  die 
zoo  weinig  slaat,  op  wat  men  gemeenlijk  onder  „dankbaarheid"  verstaat, 
dat  Calvijn  hier  liever  vertaalt:  „en  weest  vriendelijk"  (Op.  vol.  IX.  p. 
400a). 

Ook  het  woord,  dat  hier  in  het  oorspronkelijke  Grieksch  gebezigd  wordt, 
en  dat  Eucharistia  en  Eucharistos  luidt,  zegt  op  zichzelf  niets,  dan  „met 
gevoelens  van  verplichting  en  waardeering  vervuld  zijn",  en  sluit  het 
betoonen  van  dankbaarheid  door  eenige  daad  of  eenig  werk  volstrekt  niet 
in  zich.  Want  wel  wordt  dit  grondwoord  in  allerlei  anderen  vorm  gedu- 
rig in  het  Nieuwe  Testament  gebezigd,  om  het  danken  het  dankzeggen, 
het  dankiveten  aan  God  uit  te  drukken,  maar  op  de  daad,  die  uit  de  dank- 
baarheid als  plicht  volgt,  slaat  het  nimmer. 


350  ZOND.   XXXII.   HOOFDSTUK   III. 


En  evenzoo  staat  de  zaak  in  het  Oude  Testament.  Ook  daar  lezen  we 
gedurig  van  onze  verplichting  om  „Gode  dank  te  zeggen"  en  den  naam 
des  Heeren  te  „danken,"  maar  in  het  oorspronkelijke  Hebreen wsch  wordt 
hiervoor  een  woord  gebezigd,  dat  eigenlijk  niets  dan  loven  en  prijzen  be- 
teekent.  Alleen  van  de  dankoffers  zou  men  kunnen  beweren,  dat  zij 
eenigszins  de  strekking  hadden,  om  Gode  iets  te  brengen  in  ruil  voor 
wat  men  van  den  Heere  ontving.  Toch  betwijfelen  we,  of  men  dit  te- 
recht afleidt  uit  de  grondbeteekenis  van  het  woord  schüleem,  waarmee 
zulk  een  offer  in  het  Oude  Testament  werd  aangeduid;  want  wel  staat 
vast.  dat  dit  woord  óók  vergelden  beteekent;  maar  dit  is  een  afgeleide, 
beteekenis,  en  de  grondbeteekenis  is  alleen  :  in  orde  zijn,  zijn  gelijk  het 
behoort;  en  dus  ook  iets  in  orde  maken,  en  doen  zijn  gelijk  het  behoort. 
De  dankoffers  staan  bij  Israël  dan  ook  op  geheel  één  lijn  met  de  lof  offers 
en  bekleeden  in  den  Israëlietischen  offerdienst  een  veel  geringere  plaats, 
dan  men  opper vakkig  zou  meenen.  Ze  dragen  een  minder  heilig  karakter 
dan  de  overige  offers.  Ze  waren  voorgeschreven  voor  het  Nazireaat,  voor 
Pinksteren  bij  wijding  van  den  Tabernakel  en  van  Aaron,  en  worden 
voorts  bij  de  inwijding  van  den  Tempel  enz.  vermeld;  ten  slotte  een 
enkele  maal  bij  ondervonden  zegeningen.  Er  is  dus  geen  sprake  van 
alsof  de  waardij  van  het  dankoffer  als  een  soort  betaling  aan  God  voor 
zijn  trouwe  zou  gebracht  zijn.  Veeleer  draagt  het  dankoffer  geheel  het 
karakter  van  dankbetuiging,  waarbij  het  offer  zelf  alleen  strekt,  om  de 
oprechtheid  van  het  dankend  gevoel  te  bezegelen.  Als  slotsom  kan  men 
dus  zeggen,  dat  van  dankbaarheid  in  den  bij  ons  gangbaren  zin  in  de 
Heilige  Schrift  zoogoed  als  geen  sprake  is;  en  dat  de  dank,  de  dankzeg- 
ging veelmeer  op  de  stemming  van  het  hart  en  den  lof  der  lippen  zien, 
dan  op  hetgeen  men  God  vergeldt  voor  zijn  onuitsprekelijke  gave. 

Natuurlijk  is  hiermee  niet  gezegd,  dat  de  dank,  waartoe  de  Schrift 
maant,  alleen  in  gevoelens  en  woorden  zou  bestaan,  en  de  betooning  van 
dien  dank  in  daden  zou  uitsluiten ;  maar  duidelijk  diende  toch  uitgesproken 
dat  in  de  Heilige  Schrift  allerwegen  op  dit  punt,  de  gezindheid  van  het 
hart  en  de  godvruchtige  richting  van  de  stemming  onzer  ziel  op  den 
voorgrond  staat. 

Hierop  diende  te  meer  gewezen,  omdat  onze  zedeleeraren,  ook  uit  de 
dagen  der  Reformatie,  op  het  gebied  der  zedekunde  een  aanmorkolijke 
fout  begingen. 

Ze  vonden  bij  hun  optreden  een  zeer  uitgewerkte  heidensche  zedelecr 
van  Aristoteles  gereed  liggen,  waarin  uit  vormelijk  oogpunt  veel  schoons 
en  waars  lag,  en  waarmee  nóg  winste  is  te  doen.  Maar  ze  beginnen,  juist 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   III.  351 

door  dat  gedeeltelijk:  schoone  en  ware  verleid,  de  hoogst  bedenkelijke  fout, 
om  ook  de  opvatting  van  ons  zedelijk  leven,  en  de  juiste  begrippen  van 
de  onderscheidene  deugden,  uit  deze  heidensche  wijsgeeren  te  putten,  in 
plaats  van  uit  de  Heilige  Schrift.  Prof.  Danaeus,  die  destijds  het  eerste 
onder  de  Gereformeerden  de  zedekunde  ter  hand  nam,  en  er  een  kostelijk 
handboek  over  schreef,  heeft  zich  hiervan  evenmin  vrij  gehouden.  En 
wie  ürsinus'  Schatboek  over  den  Catechismus  opslaat,  ziet  terstond,  dat 
ook  de  opstellers  van  den  Catechismus  op  dit  punt  verre  van  zuiver' 
liepen.  Ook  Ursinus  toch  omschrijft  zijn  begrip  van  Dankbaarheid  geheel 
op  heidensch-wijsgeerige  wijze,  en  wendt  een  poging  aan,  om  het  stuk 
der  Dankbaarheid  ook  in  de  Calvinistische  prediking  op  deze  leest  te 
schoeien. 

Hij  zegt  toch  dat  Dankbaarheid  uit  twee  bestanddeelen  bestaat;  t.  w, 
waarheid  en  rechtvaardigheid,  en  bedoelt  hiermede,  dat  er  allereerst  waar 
heid  moet  zijn  in  de  erkenning  van  de  genotene  weldaad,  en  ten  andere 
rechtvaardigheid,  doordien  het  onze  toeleg  moet  zijn,  om  de  waardij  te 
vergelden.  En  nu  gevoelt  elk  godvruchtig  lezer  terstond,  in  welk  opzicht 
dit  niet  gaat.  Waarheid  in  het  binnenste  toch  vraagt  God  de  Heere  zeer 
zeker  in  onze  dankzegging;  maar  van  een  met  gelijke  waardij  vergelden 
van  zijn  goedertierenheden  kan  geen  de  minste  sprake  zijn. 

De  hier  ingeslopen  fout  is  daaraan  te  wijten,  dat  de  heidensche  wijs- 
geeren zulke  begrippen  gemeenlijk  uitsluitend  aan  de  verhouding  van  den 
éénen  mensch  tot  den  anderen  ontleenden,  en  daarna  deze  aldus  vastge- 
stelde begrippen  op  God  den  Heere  en  onze  betrekking  tot  Hem  over- 
brachten. Zoo  dikwijls  de  liefde  ter  sprake  kwam,  weet  men  wat  kwaad 
deze  verkeerde  manier  van  doen  gebrouwen  heeft.  Men  vormde  zich  dan 
een  begrip  van  de  liefde  onder  menschen,  die  geheel  op  wederkeerigheid 
berust,  en  vormde  zich  daarnaar  een  natuurlijk  altoos  valsch  denkbeeld 
van  de  liefde  Gods.  En  ditzelfde  greep  nu  plaats  in  het  stuk  der  Dankbaar- 
heid. Had  men  daarbij  nog  de  verhouding  van  den  bedelaar  tot  den  rijke 
genomen,  men  ware  nog  beter  uitgekomen  ;  maar  de  heidensche  wijsgeeren 
lieten  zich  weinig  met  de  armen  in,  en  ontleenden  hun  begrippen  op  dit 
terrein  meest  aan  de  verhouding  tusschen  de  welgestelden  en  beschaafden 
onderling.  En  tusschen  deze  soort  lieden  nu  eischte  h.  i.  de  dankbaarheid, 
dat  men  vooreerst  zijn  vriend  oprecht  erkentelijk  was  (waarheid);  enten 
andere,  dat  men  niet  rustte  eer  men  hem  eve^i  groote  weldaad  had  bewe- 
zen, als  men  van  hem  ontving  (rechtvaardigheid).  Wie  meer  aannam,  dan 
hij  weergaf,  gold  als  hebzuchtig  en  deed  te  kort  aan  de  waarde  van  zijn 
positie.  De  hoogmoed  speelde  hierin.  Een  Romeinsch  welgesteld  burger 
moest   zich   te   hoog  gevoelen,   om  bij  slot  van  rekening  schuldenaar  te 


352  ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   IIL 

blijven.  Weldaden  maakten  een  rekening.  Eenerzij  ds  van  wat  men  genoot, 
<^  en  anderzijds  van  wat  men  anderen  deed  genieten.  En  nu  mocht  er  niet 
gerust,    eer    de    rekening   van    wat  men  gaf  aan  anderen  minstens  even 
hoog  stond,  als  die  van  wat  men  van  anderen  ontving. 

Met  deze  voorstelling  was  echter  uit  den  aard  der  zaak  op  godsdienstig 
gebied  niets  uit  te  richten.  Het  streed  met  de  geheele  aanwijzing  der 
Schrift.  En  nu  men  toch,  op  dit  verkeerde  begrip  ingaande,  zulk  een 
soort  van  dankbaarheid  jegens  God  den  Heere  ten  plicht  stelde,  liep  men 
groot  gevaar,  om  den  wortel  van  het  zedelijk  leven  in  Gods  kind  geheel 
te  bederven.  Dit  gevoelden  de  dieper  ingeleide  Gereformeerden.  Ze  misten 
echter  de  gave  der  onderscheiding,  om  het  kwade  uit  te  bannen,  zonder 
tevens  het  goede  na  te  komen.  En  zoo  laat  het  zich  dan  uit  dit  oogpunt 
gemakkelijk  verklaren,  waarom  juist  in  goed  Gereformeerde  kringen  zooveel 
tegenzin  tegen  dit  on-Schriftuurlijke  begrip  van  dankbaarheid  gerezen  is. 
Het  laatste  stuk  over  de  Dankbaarheid,  dat  van  het  G^ebed  handelt,  en 
juist  het  Gebed  als  het  voornaamste  stuk  der  Dankbaarheid  aanprijst,  had 
wel  als  bewijs  kunnen  gelden,  dat  de  opstellers  van  onzen  Catechismus 
het  toch  anders  bedoeld  hadden;  maar  het  woord  „dankbaarheid  bewijzen" 
bleef  toch  hinderen  en  in  den  weg  staan,  en  heeft  onnoemelijk  veel  kwaad 
in  onze  kerken  aangericht. 

Onze  Geloofsbelijdenis  sneed  dit  misverstand  in  volstrekten  zin  af,  door 
duidelijk  uit  te  spreken,  dat,  als  we  goede  werken  doen,  dit  een  gave 
"^  Gods  aan  ons  is,  en  niet  een  gave  die  wij  Gode  brengen,  zoodat  een  goed 
werk  ons  als  schuldenaar  aan  ons  maakt  (Art.  24).  Ook  ons  Doopsformu- 
lier  slaat  een  veiliger  weg  in,  door  de  nieawigheid  des  levens  uit  het 
Verbond  af  te  leiden.  En  zelfs  het  Kort  Begrip  ontkwam  de  moeilijkheid 
door  te  zeggen:  Ge  moet  de  goede  werken  niet  doen,  „om  er  den  hemel 
mede  te  verdienen  (dit  heeft  Christus  voor  u  gedaan),  maar  omdat  God 
ze  u  geboden  heeft. 

Ook  al  is  het  dus  raadzaam  het  denkbeeld  van  dankbaarheid  niet  te  laten 
varen,  zoo  dient  toch  van  meet  af  gewaakt,  dat  uit  dit  denkbeeld  het 
heidensche  en  menschelijke  begrip  verwyderd  worde,  en  het  op  worde 
gevat  in  dien  eenigen  zin,  waarin  het  voor  de  Heilige  Schrift  bestaan  kan, 
en  op  ons,  als  Gods  kinderen,  in  onze  betrekking  tot  onzen  Vader  in  de 
hemelen  toepasselijk  is. 

Geheel   eruit    verwijderd  moet  dus,  wat  Ursinus  formeel  nog  wil  vast- 
houden   t.  w.  het  begrip  van  rechtvaardigheid  of  gelijkheid.  Nooit  of  nim- 
,  mer   kan  noch  mag  er  sprake  van  zijn,  dat  wij  er  ook  maar  naar  staan 
of  streven  zouden,  om  onzerzijds  Gode  iets  toe  te  brengen,  dat  in  waardij 


ZOND.    XXXIL    HOOFDSTUK   III.  353 

op  zou  wegen  tegen  hetgeen  wij  van  Hem  ontvingen.  Ja  meer  nog.  Zelfs 
het  denkbeeld,  alsof  wy,  uit  onszelven  Gode  iets  zouden  kunnen  toebren- 
gen, wat  we  niet  eerst,  om  het  Hem  te  geven,  van  Hem  ontvangen  moesten, 
is  tegen-Schriftuurlijk,  alle  godsvrucht  vernietigd,  en  ongerijmd. 

God  de  Heere  blijft  altoos  de  Gever;  wij  blijven  altoos  zijn    schuldenaren; 
en  van  een  afdoen  van  onze  rekening  met  God  kan  nooit  sprake  zijn. 

Xiet  de  ééne  rijke  vriend  die  den  anderen  met  geschenken  begiftigt  en 
op  zijn  beurt  geschenken  terug  ontvangt,  geeft  ons  daarom  ten  deze  de 
voorstelling  die  we  hebben  moeten,  maar  alleen  de  arme  bedelaar  in  zija 
verhouding  tot  zijn  schatrijken  weldoener.  Ook  dan  is  het  beeld  nog  niet. 
zuiver,  maar  het  brengt  ons  der  waarheid  toch  nader.  Een  doodarm  en 
ongelukkig  man,  die  nu  door  een  rijken  weldoener  uit  zijn  gevangenis 
wordt  verlost,  doordien  deze  voor  hem  betaalt;  en  als  die  arme  nu  hulpeloos 
en  zonder  een  duit  op  zak,  honger,  zou  moeten  lijden,  hem  een  woning 
biedt  en  in  zijn  levensonderhoud  voorziet,  zal,  zoo  hij  het  hart  op  de 
rechte  plaats  draagt,  jegens  dien  weldoener  bezield  zijn  met  gevoelens 
van  innige  dankbaarheid.  Maar  die  dankbaarheid  kan  hij  niet  daardoor 
uiten,  dat  hij  het  betaalde  terugbetaalt,  noch  ook  doordien  hij  hem  ver- 
eert met  rijke  geschenken.  Immers  hij  bezit  niets.  Hij  heeft  niets.  En  — 
alles  wat  in  zijn  hand  is,  ontving  hij  van  den  weldoener  zei  ven.  Maar 
wel  zal  hierin  zijn  dank  blijken,  dat  hij  recht  van  hem  gevoelt  in  zijn 
hart;  voor  zijn  eer  en  goeden  naam  opkomt  bij  wie  hem  belasteren ;  hem 
zijn  dank  warmelijk  betuigt  als  hij  hem  ontmoet;  en  is  hij  weer  in  nood^ 
vertrouwend  tot  hem  gaat,  bekennende  zijn  goeddadigheid  en  zijn  mede- 
doogen. 

En  iets  hiervan  nu  vindt  ge  weer  in  uw  betrekking  jegens  den  Heere 
uwen  God.  Hij  heeft  u  verlost  van  uw  schuld  en  zonden  door  voor  u  het 
rantsoen  te  vinden.  Hij  heeft  u,  toen  ge  hulpeloos  en  naaktin  uw  honger 
en  kommer  zoudt  zijn  verzonken,  voorzien  van  al  uw  tijdelijke  en  gees- 
telijke nooddruft.  En  Hij  heeft  bovendien  u  vereerd  met  zijn  vriendschap 
en  vaderlijk  vertrouwen.  Hoe  zult  ge  Hem  nu  waarachtige  dankbaarheid 
bewyzen?  Door  Hem  iets  te  geven?  Maar  Hij  is  de  rijke  God,  die  niets 
"behoeft.  Waarvan  zoudt  ge  het  Hem  geven,  daar  gij  niets  hebt,  dan  wat 
ge  van  Hem  ontvingt?  En  hoe  zoudt  ge  het  Hem  geven,  daar  ge  niets 
goeds  doen  kunt,  of  ge  zijt  Hem  toch  schuldig  ?  Maar  wel  kunt  ge  innigen 
dank  in  uw  hart  voor  Hem  gevoelen.  Wel  kunt  ge  ijveren  voor  uw  ont-  ' 
fermenden  God,  als  anderen  zijn  naam  hoonen.  Wel  kunt  ge  in  uw  gebed  ) 
en  loflied  uw  dank  voor  Hem  uitstorten.  En  wel  kunt  ge  mijden  wat  ge 
weet  dat  Hem  mishaagt,  en  loopen  op  het  pad  waar  gij  weet,  dat  Hij  u 
zien  wil. 

E   VOTO    DORDR.    III.  23 


354  ZOND.   XXXII.   HOOFDSTUK   III. 

Toch  is  ook  dit  beeld  altoos  nog  onzuiver,  omdat,  wat  die  weldoener 
ook  voor  den  arme  doet,  hy  nooit  macht  over  zijn  hart  heeft,  en  hem 
dus  niet  het  besef  van  dankbaarheid  in  de  ziel  kan  geven.  Dat  moet  God 
,  de  Heere  doen.  Anders  blijft  zyn  hart  koud  en  ongevoelig.  Hier  daaren- 
tegen  waar  God  de  Heere  zelf  als  iiw  weldoener  optreedt,  is  Hij  het  dus 
zelf,  die  niet  alleen  zijn  weldaden  u  bewijst,  maar  u  ook  in  het  hart  door 
zijnen  Heiligen  Geest  de  gevoelens  van  liefde  en  dankbaarheid  instorten 
11  innerlijk  beweegt  en  bekwaamt  tot  een  loopen  in  zijn  geboden.  Het 
naast  komt  dan  ook  altoos  het  beeld  door  Jezus  zelf  gekozen,  van  een 
kind  met  zijn  vader.  Een  jong  kind,  dat  zelf  nog  niets  verdient,  leeft  bij 
zijn  vader  in  huis  en  ontvangt  van  vader  alles.  Ook  al  vereert  het  dus 
zijn  vader  een  geschenk,  dan  is  toch  dat  geschenk  gekocht  voor  geld,  dat 
hij  van  vader  ontving,  zoodat  hij  werkelyk  zijn  vader  niets  toebrengt. 
En  waar  het  kind  liefde  en  dank  in  zijn  hart  voelt  opkomen,  is  dit,  ge- 
deeltelijk althans,  een  vrucht  van  gezindheden,  die  vader  zelf  door  zü'n 
opvoeding  in  zijn  kind  heeft  ingeprent. 

Men  heeft  het  Kohlbrügge  kwalijk  genomen,  dat  hij  op  den  hond  wees, 
om  ons  het  gevoel  van  dankbaarheid  duidelijk  te  maken.  Toch  was  zijn 
bedoeling  hierbij  nog  zoo  verkeerd  niet.  Metterdaad  toch  heeft  God  de 
.  Heere  aan  een  hond  een  instinct  van  dankbaarheid  ingeschapen,  dat  werkt 
zelfs  als  hij  geslagen  wordt,  en  waaruit  voor  ons  meer  te  leeren  valt, 
dan  de  meesten  denken.  Slechts  had  men  hierin  gelijk,  dat  het  instinct 
van  een  dier  altijd  een  geheel  ander  karakter  draagt,  dan  het  zedelijk 
leven  van  een  kind  van  God,  en  daarom  blijft  het  beeld  van  het  kind, 
dat  zijn  vader  in  dankbare  liefde  mint,  altoos  edeler  en  meer  Schrif- 
tum-lijk. 

Slechts  houde  men  ook  bij  het  kind  in  het  oog,  dat  het  beeld  nóg  altoos 

te    kort    schiet.    Het  kind  heeft  ook  tegenover  zijn  vader  nog  altoos  een 

.  eigen    leven   in  zijn  hart,  dat  buiten  vader  omgaat;  terwijl  het  kind  van 

God  daarentegen  geen  enkele  beroering  der  ziele  ten  goede  kent,  die  niet 

van  zijnen  Vader  in  de  hemelen  in  hem  is  uitgegaan. 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK    IV.  855 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


Wat    zal    ik    den    Heere    vergelden  voor  al  zijne 
weldaden  aan  mij  bewezen? 

Ik    zal    den    beker  der  verlossingen  opnemen,  en 
den  naam  des  Heeren  aanroepen. 

Ps.  116:  12  en  13. 


Zoolang  men  het  lieidensche  begrip  der  loedervergelding  in  de  da^nkhaSiY' 
heid  opneemt,  moet  al  wie  God  vreest,  zich  zoo  beslist  mogelijk  tegen 
elke  prediking,  die  op  dankbaarheid  jegens  Hem  aandringt,  verzetten. 
Zelfs  onder  menschen  is  het  de  i^  are  dankbaarheid  niet  die  niet  rust  eer  ze 
hem,  van  wien  de  weldaad  uitging,  gelijke  waardij  heeft  teruggegeven,  om  al- 
zoo  de  rekening  te  vereffenen  en  wat  men  noemt  geen  verplichting  meer 
aan  elkaar  te  hebben.  De  echte  dankbaarheid  kan  nooit  afbetalen  wat  ze  j 
schuldig  is.  Diepgevoelde  dank  in  het  hart  blijft  onder  een  nooit  eindigende 
verplichting.  Het  is  haar  niet  te  doen,  om  van  elkaar  af  te  komen,  maar 
omgekeerd,  om  levenslang  in  liefde  en  erkentelijkheid  aan  haar  weldoe- 
ner verbonden  te  blijven.  Ze  houdt  geen  boek  met  debet  en  credit,  om 
door  een  optelsom  uit  te  maken,  wie  in  het  eind  de  schuldenaar  zijn  zal. 
De  dankbaarheid  in  hooger  en  edeler  zin  heeft,  reeds  onder  menschen, 
lief;  mint  uit  een  gevoel  van  innig  geluk;  leeft  in  bewondering;  en  ^ 
vraagt  niet,  met  hoe  weinig  kan  ik  er  af,  noch  met  hoeveel  kan  ik  toe, 
maar  betoont  aanhankelijkheid  en  wederliefde  uit  innerlijke  poëzie  der 
ziel,  uit  een  drang  van  het  hart  dien  ze  niet  wederstaan  kan.  De  rekenaar, 
de  boekhouder  moet  er  buiten  blijven.  Wanneer  die  zich  in  het  betoon  ■> 
onzer  erkentelijkheid  mengt  is  de  dankbaarheid  weg. 

En  dat  is  nu  nog  maar  07ider  menschen  gesproken.  Wat  moet  het  dan 
niet  zijn,  zoo  ge  inleeft  in  de  dankbaarheid,  die  een  begenadigde  zijn  God 
wijdt!  Let  op  die  nadere  bepaling  van  een  begenadigde.  Alleen  van  zulk 
een  is  toch  in  het  derde  deel  van  den  Catechismus  sprake.  Nog  niet  van 
een  die  reeds  tot  bekeering  kwam,  want  de  bekeering  zelve  is  het  prin- 
cipale grondstuk,  waarmee  alle  dankbaarheid  jegens  God,  zoo  ze  van  het 
echte  goud  zijn  zal,  begint.  Zie  het  maar  in  de  XXXIIIste  Zondagsafdeeling 
die  aan  het  stuk  der  Bekeering  gewijd  is,  en  toch  niet  in  onzen  Catechis- 
mus aan  de  dankbaarheid  voorafgaat,  doch  er  op  volgt.  Maar  wol  is  Gods 
kind,  in  hetwelk  de  dankbaarheid  werken  gaat,  een  begenadigde.  Hij  is 
uit  den  kuil  opgetrokken.  Uit,  den  dood  is  hij  in  het  leven  gezet.  Er  is 
inwendig   door   den  Heiligen  Geest  een  werk  der  nieuwe,  der  tweede  ge- 


856  ZOND,   XXXII.    HOOFDSTUK   IV. 

boorte  in  hem  tot  stand  gekomen.  En  nu  gaat  krachtens  die  wederge- 
boorte een  geheel  nieuwe  uiting  des  harten  in  hem  werken,  en  die  uiting- 
heet  liefde,  en  wat  die  liefde  prikkelt  is  een  drijvend  besef  van  inniga 
dankbaarheid. 

Xiet   alsof   daarom    ook    bij  den  onbegenadigde    niet  reeds  van  zekere 
dankbaarheid   jegens    God   sprake    zou  zijn.  Leer  het  leven  toch  niet  uit- 
een boek,  maar  zie  om  u  heen.  En  dan  bespeurt  ge  immers  bij  alle  volken 
door   alle    eeuwen,  zekere  behoefte  in  het  menschelijk  hart,  om  voor  ge- 
noten    weldaden   zekeren  dank  te  bewijzen.  Denk  maar  aan  de  tien  me- 
laatschen  uit  de  gelijkenis.  Er  was  één  Samaritaan  bij  de  genezen  kranken 
en  de  Samaritaan  ging  naar  den  priester,  om  Gode  dank  te  brengen.  Alle- 
dankofferen  in  Israël  toonen  dit  dan  ook.  Immers  ge  moogt  u  niet  voor- 
stellen dat  alle  mannen  en  vrouwen  in  Israël  wedergeboren  waren.  Verre- 
vandaar.    Dat   leert   Israëls    geschiedenis    u  wel  anders.  Veeleer  was  het 
/  grootste    deel  des  volks  hard  van  nek  en  stomp  van    oor   en    hoereerde 
van    zijn    God  af.  En  toch,  desniettemin,  waren  de  dankofferen  aan  heeL 
het  volk  geschreven,  en  toog  een  heele  heirschare  van  Joodsche  mannen 
en    vrouwen    keer   op  keer  naar  het  heiligdom  op,  om  zijn  dankoffers  te 
brengen.    Dat    deden    ze  dan  volstrekt  niet  alleen,  omdat  ze  zoo  oprecht- 
dankbaar  waren,  maar  veelal  om  de  gunste  Gods  voor  de  toekomst  niet- 
in    te    boeten,    en    alzoo  op  hoop  van  nieuwe  weldaden  te  ontvangen.  In. 
''  den    grond    dus    uit   zelfzucht   en    hebzucht.    Maar  de  instelling  van  het 
dankofifer  hield  niettemin  stand,  gelijk  het  in  alle  deelen  der  wereld  ook 
'in   alle   afgodische    eerediensten   voorkomt.  Voor  ontvangen  gunst  moest 
dankbaarheid  en  erkentelijkheid  worden  betoond.  En  ook  nu  nog  bestaat 
in  menigen  kring,  waarin  overigens  elk  besef  van  geestelijke  begenadiging 
nog  ten    eenenmale  ontbreekt,  toch  veelszins  nog  de  goede  gewoonte,  om 
^   na   den  maaltijd  of  na  een  uitredding  uit  ziekte  of  kraambed,  een  dank- 
zegging  te   doen;    soms    zelfs  de  drang,  om  in  rijke  en  gelukkige  oogen- 
blikken,    een    extra   gift    aan  kerk  en  arme  te  geven.  Van  alle  religie  is- 
X    het   denkbeeld    van   dank   jegens    God    onafscheidelijk.  In  alle  lofzangen 
spreekt  dat  gevoel  van  dank  zich  uit  En  deze  dankzegging  kan  daarom 
zelfs  bij  den  onbegenadigde  nooit  geheel  verstommen,  omdat  rechtstreeks- 
voortvloeit  uit  het  besef,  dat  alle  goede  gaven  afdalen  van  den  Vader  der 
lichten. 

Maar  toch  is  daarom  de  dankbaarheid  bij  den  begenadigde  nog  heel  iets 

anders.   De   onbegenadigde  voelt  nog  wel  een  klein  vonkske  in  zijn  hart 

/  sprankelen,  dat,  vooral  bij  het  ontvangen  van  zeer  rijken  zegen,  soms  vrij 

sterk  opvlamt;  maar  toch  dat  vonkske  is  als  de  rookende  vlaswiek.  Het 

vlamt  eerst  op,  en  gaat  dan  weer  uit  Vandaar  het  zoo    bekend  verschijn- 


ZOND.    XXXIT.   HOOFDSTUK   IV,  357 

sel,  dat  de  onbegenadigde  in  den  nood  soms  sterk  naar  God  roept  om  uit- 
redding,    maar,    is  het  gevaar  voorbij,  o,  zoo  spoedig  weer  dien  God  ver-  "• 
geet  van  wien  hij  redding  heeft  afgesmeekt.  Daar  komt  dan  bij,  dat  een    ' 
onbegenadigde  geen  kennisse  heeft  van  zijn  onwaardigheid.  Het  komt  hem 
zoo    voor,    dat  deze  weldadigheden  Gods  wel  bü  hem  passen,  en  zoo  het    } 
•God  soms  behaagt,  zijn  bede  jiiet  te  verhooren,  en  hem  b.  v.  een  hef  pand, 
■dat  ziek  werd,  en  om  welks  behoud  hij  zoo  vurig  bad,  toch  af  te  nemen» 
dan  heeft  hij  een  besef,  alsof  God  wreed  voor  hem  geweest  is,  hem  eigen- 
lijk   onrecht    heeft   aangedaan,    en  alsof  hij  volle  recht  heeft,  om  in  zijn 
hart   op    zijn  God  te  toornen,  waar  dan  ten  slotte  nog  bijkomt,  dat  zijn 
gevoel  van  dank  bijna  nooit  anders  wordt  opgewekt  dan  door  uitivendige  > 
weldaden.    Eedding  uit  een  schipbreuk,  uit  een  brand,  uit  een  ziekte.  Af- 
■wending  van  gevaar  of  doodsnood.  Voorspoed  in  handel  of  bedrijf.  Geluk 
in    zijn   levensloop.    Een    onverwachte    erfenis.  Soms  zelfs  een  lot  uit  de 
loterij.  Ziedaar  wat  in  deze  kringen  het  sterkst  het  gevoel  van  Gods  wel- 
dadigheid opwekt;  terwijl  omgekeerd  voor  wat  God  ons  in  den  Zoon  zij- 
ner liefde  gaf,  voor  zijn  geestelijk  goed,  voor  de  stille  werking  zijner  ge- 
nade, het  oog  nog  geheel  gesloten  blijft.  Zooals  een  kind  er  geen  de  min- 
ste liefde  van  zijn  vader  in  speurt,  als  die  vader  allerlei  geld  en  moeite 
aan  zijn  opvoeding  ten  koste  legt,  vormend  op  zijn  karakter  werkt,  doorT- 
kastijding   de  zonde  in  hem  bestrijdt,  of  door  vermaan  hem  tot  beter  en 
hooger    poogt   op    te    trekken,    maar  dol  blij  is  met  een  klein  verjaarge- 
schenk,  of  met  eenuitgaansdag,  of  met  een  nieuw  stuk  kleeren,  zoo  ook 
staat  de  onbegenadigde  tegenover  zijn  God.  Van  Gods  wezenlijke  goedheid 
van  zijn  diepste  liefde  bespeurt  hij  niets.  Veeleer  neigt  zijn  hart,  om  die 
manende  en  hartelijke  liefde  van  zijn  God  hinderlijk  te  vinden.  En  alleen 
wat   hem    tijdelijk,    voor   het    oogenblik,  een  uitwendig  genot  aanbrengt,    ' 
daarvoor  dankt  hij,  en  daarin  weet  hy  Gods  goedheid  op  te  merken. 

Nu  moogt  ge  hierom  aan  deze  dankbaarheid  van  den  onbegenadigde  niet 
alle  beteekenis  ontzeggen.  Als  een  vader  zijn  kind  een  uitgaansdag  of  ge— > 
schenk  geeft  wil  hij  het  wel  zien,  dat  zijn  kind  daarin  geniet,  en  zou  het 
hem  hinderen,  zoo  zijn  kind  hem  daarvoor  niet  dank  zei;  ook  al  ontgaat 
het  hem  niet,  dat  zijn  lieveling  nog  niets  merkt  van  de  veel  teedere  en 
■dieper  liefde,  die  in  heel  zijn  opvoeding  en  kastyding  spreekt.  En  zoo  nu 
ook  wil  God  de  Heere  voor  dat  uitwendig  speelgoed,  dat  Hij  aan  de  on- 
begenadigden  geeft,  zeer  zeker  gedankt  zijn,  ook  al  hebben  zij  nog  geen 
oog  voor  de  diepere  liefde,  die  in  het  werk  der  genade  schittert.  Dat  ziet 
ge  daaruit  dat  God  de  Heere  zelf  bij  onze  schepping  deze  aandrift  tot 
natuurlijke  dankbaarheid  in  ons  gelegd  heeft  en  dat  het  Hem  kennelijk 
behaagt  door  de  gemeene    genade,  ook  bij  onbegenadigden,  dit  gevoel  van 


358  ZOND,   XXXII.    HOOFDSTUK   IV. 


dankbaarheid  soms  zeer  sterk  te  ontwikkelen.  Iets  waarvan  vooral  som- 
mige dichters  ons  tot  getuigen  zijn,  die  zonder  iets  van  het  leven  der  ge- 
nade te  beseffen,  toch  soms  zoo  verrukkelyk  schoon  van  de  liefde  en  de 
'^  goedheid  Gods  ook  in  het  uitwendige  leven  gezongen  hebben.  Alleen  maar, 
al  deze  dankbaarheid  blijft,  als  we  het  zoo  noemen  mogen,  kinderwerk. 
Het  is  een  dankbaarheid  zooals  kleine  kinderen  die  betoonen  die  wel  dank- 
baar zijn,  als  ze  zich  gelukkig  gevoelen  maar  bij  wie  dat  gevoel  van  ge- 
luk nog  bijna  uitsluitend  door  uitwendig  en  snel  voorbijgaand  genot  wordt 
opgewekt. 

Heel  anders  daarentegen  staat  dit  bij  een  begenadigd  persoon.  Om  drie 
redenen.  Vooreerst  omdat  een  begenadigde  geheel  andere  gedachten  over 
zich  zelf  heeft.  Ten  tweede  omdat  een  begenadigde  kennis  heeft  aan  een 
oneindig  hoogere  weldaad.  En  ten  derde  omdat  de  aandrift  zijner  ziel  gehei- 
ligd is,  en  er  in  hem  een  vonk  brandt,  die  niet  zal  worden  uitgebluscht  in 
der  eeuwigheid. 

Hij  heeft  andere  gedachten  over  zich  zelven.  Een  begenadigde  kent  en 
verstaat  iets  althans,  zij  het  dan  nog  slechts  bij  aanvang,  van  zijn  vol- 
strekte onwaardigheid  en  verdoemelijkheid  voor  God.  Hij  gevoelt,  dat  hij 
nu  reeds  van  zijn  God  niets  te  wachten  had,  dan  openbaring  van  zijn 
r'  toorn  en  verbolgenheid,  dan  straf  voor  zijn  diepe  zonde.  Het  is  er  meê 
als  met  een  drenkeling,  die  in  het  water  ligt,  zonder  dat  er  iemand  in 
len  omtrek  is  dan  één  man  die  hem  redden  kan,  maar  die  ééne  man  is 
^  een  vader  wiens  kind  hij  vermoord  heeft.  Daarom  heeft  die  drenkeling 
^  geen  oogenblik  het  gevoel,  dat  die  man  naar  recht  verplicht  is,  om  zijn 
leven  voor  hem  te  wagen.  Veeleer  zal  hij  het  volkomen  natuurlijk  vin- 
den, als  die  man  het  stil  aanziet  dat  hij  verdrinkt,  en  hem  misschien 
onder  het  zinken  nog  naroept:  „Dat  is  uw  gerechte  straf  voor  wat  ge 
aan  mijn  kind  gedaan  hebt."  En  als  die  beleedigde  vader  dan  toch  het 
opperkleed  afwerpt,  in  de  diepte  springt,  zijn  leven  voor  hem  waagt,  en 
hem  op  het  droge  brengt,  dan  zal  er  in  dien  geredde  een  onuitsprekelijk 
gevoel  van  beschaamdheid  en  bewondering  voor  zooveel  menschenliefde 
en  adel  van  hart  zijn,  en  er  zal  een  gevoel  van  dankbaarheid  en  verplich- 
ting in  hem  opkomen,  zooals  een  ander  geredde  dat  niet  kent.  En  hierin 
nu  juist  schuilt  het  alles  afdoend  verschil  tusschen  de  dankbaarheid  van 
een  begenadigde,  die  zijn  schuld  voor  Gods  majesteit  kent,  en  van  een 
onbegenadigde,  die  als  mensch  op  menschenliefde  aanspraak  maakt.  Wie 
begenadigd  is  kent  zichzelven  als  een  die  zijn  God  gehoond,  gekwetst,, 
getergd  heeft,  en  die  nu,  in  plaats  van  verwijt  en  vloek,  overrijke  genade- 
van zijn  God  ontvangt. 


ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK   IV.  359 

Het  tweede  verschil  ligt  in  het  onderscheid  van  de  gave.  Voor  den  on- 
begenadigde  ligt  die  gave  alleen  in  het  uitwendig  goed,  in  uitwendige  ge- 
nieting, in  tastbaren  zegen.  Maar  de  begenadigde  kent  iets  van  Gods  onuit-  7 
sprekcUjke  gave.  Zooals  een  klein  kind  als  er  een  prachtige  perzik  naast 
een  kostbaren  diamant  ligt,  den  perzik  kiest  en  den  diament  liggen  laat, 
zoo  ook  steekt  de  onbegenadigde  de  hand  wel  uit  naar  hetgeen  tijdelijk 
is  en  voorbijgaat,  maar  den  diament  van  Gods  genade  laat  hij  onaange- 
roerd liggen.  Geef  een  kind  de  keus  tusschen  een  tros  druiven  en  een 
bankbiljet  van  drie  duizend  gulden,  en  het  laat  u  uw  stukske  papier,  om 
den  tros  druiven  te  grijpen.  En  zoo  ook  is  de  onbegenadigde.  Wat  voor 
oogen  is  boeit  hem,  maar  wat  evenals  een  bankbiljet  op  geloof  moet  aan- 
genomen, laat  hem  onverschillig,  maar  bij  den  begenadigde  is  dit  anders 
geworden.  Hem  is  duidelijk  geworden,  wat  groote  waarde  dat  biljet  van 
de  bank  heeft  om  de  namen  die  er  onder  staan,  en  hij  grijpt  naar  dat 
stuk  papier,  dat  schijnbaar  en  op  zichzelf  hem  niets  bieden  kan,  maar 
een  innerlijken  schat  in  zich  verbergt.  Een  kind  dat  nog  niet  lezen  kan 
zal,  in  de  rijkste  bibliotheek  gebracht,  alleen  omzien  naar  de  boeken  waar 
platen  in  staan,  maar  van  al  wat  menschelijk  genie  naast  en  om  die 
platen  schreef  vermoedt  het  van  verre  de  waardij  niet;  terwijl  omge- 
keerd de  kenner,  ja,  ook  die  platen,  zoo  ze  schooii  zijn,  wel  even  aan- 
ziet, om  maar  toch  veel  meer  zich  te  verdiepen  in  den  rijkdom  van  gedach- 
ten en  den  schat  van  wetenschap,  die  in  die  regelen  vol  letters  steekt. 
En  zoo  nu  is  het  ook  hier.  De  onbegenadigde  geniet  ook  wel  in  Gods  -,, 
schepping,  maar  alleen  in  het  plaatwerk,  terwijl  hij  oog  noch  zin  heeft 
voor  wat  in  dat  geheimzinnig  geestelijk  schrift  geboekstaafd  werd  ;  ter- 
wijl omgekeerd  de  begenadigde,  ja,  ook  wel  zin  en  smaak  in  die  beelden 
en  figuren  eu  tinten  en  kleuren  heeft,  maar  om  toch  oneindig  rijker 
genot  te  smaken  in  den  geestelijken  schat,  die  schuilt  in  het  geheimzin- 
nig schrift. 

Waar  dan  in  de  derde  plaats  nog  bijkomt,  dat  de  aandrift  der  liefde 
en  der  dankbaarheid  van  den  begenadigde  een  geheel  andere  geworden  ' 
is.  Zijns  is  een  liefde  die  in  zijn  hart  uitgestort  is  door  den  Heiligen  Geest. 
Hij  gevoelt,  als  we  zoo  zeggen  mogen,  tweeërlei  liefde  in  zich  werken. 
De  ééne,  die  oudere,  van  vroeger,  die  natuurlijke  liefde,  die  even  gloort  en 
dan  weer  uitgaat.  Maar  daarnaast  en  als  daarover  heen  vloeit  en  stroomt 
door  zijn  hart  een  geheel  ander  gevoel  van  liefde,  een  onweerstaanbare 
heilige  drang,  een  liefde  waarvan  hij  terstond  gevoelt,  dat  ze  zijns  niet 
is,  maar  door  den  Heiligen  Geest  in  zyn  hart  moet  ztjn  uitgestort.  En  dit  -7 
nu  maakt,  dat  waar  de  onbegenadigde  en  de  begenadigde  beiden  dankzeg- 
gen,  dat   danken    van    den   één  toch  heel  iets  anders  is  dan  het  danken 


360  ZOND.     XXXII.    HOOFDSTUK    IV. 

van  den  ander,  met  al  het  verschil  waardoor  de  levende,  bruisende  berg- 
stroom  van  den  stillen  vliet  onderscheiden  is. 

Hoe  zou  er  dan  bij  zulk  een  begenadigde  ooit  ofte  immer  sprake  kun- 
nen zijn  van  een  poging,  om  zijn  dank  aan  (xod  af  te  betalen,  of  Hem 
zulk  een  menigte  goede  werken  aan  te  bieden,  dat  daarmee  de  schuld  en 
de  verplichting  voor  zijn  weldadigheid  ooit  was  afgedaan  ? 

Van  al  wat  hier  naar  zweemt,  mag  dan  ook  nooit  sprake  zijn.  Al  wat 
hierop  zou  uitloopen  moet  als  contrabande  afgewezen.  Dat  komt  uit  het 
tuighuis  van  Pelagius  en  draagt  het  merk  van  Arminius,  ketterij,  maar 
heeft  niets  hoegenaamd  uitstaande  met  de  dankbaarheid  van  Gods  kind  voor 
zijn  weldaden  in  Christus.  Gods  kind  zegt  en  zingt  met  Psalm  CXVI ; 
„Ik  heb  lief.  God  heb  ik  lief,  want  die  getrouwe  Heer  hoort  mijn  gebed, 
mijn  smeekingen,  mijn  klagen."  Hij  lag  in  banden  des  doods  en  in  be- 
druktheden  als  der  helle.  En  nu  is  hij  verlost,  zijn  ziele  is  uitgered.  En 
deswege  jubelt  hij  met  innigen  dank,  omdat  hij  nu  liefheeft.  Die  God  is 
zoo  ondoorgrondelijk  rijk  in  genade  en  verschoonende  ontferming  voor 
hem  geweest.  Dus  God  heeft  hem  zoo  onnaspeurlijk  rijk  en  gelukkig  ge- 
maakt. Dat  alles  is  hem  van  dien  God  toegekomen.  En  nu  is  die  God 
het  eenig  voorwerp  van  zijn  bewondering  en  aanbidding  geworden.  Xu 
trekt  alles  naar  dien  God  hem  toe,  en  dringt  en  perst  alles  in  hem,  om 
dien  God  eere  te  geven,  dien  God  te  danken,  en  dien  God  geen  verdriet 
meer  aan  te  doen.  En  als  er  dan  iets  is.  dat  hij  denkt  voor  dien  God  te 
kunnen  doen,  dan  beeldt  hy  zich  geen  oogenblik  in,  dat  hij  hiermee  dien 
God  iets  toebracht,  maar  dan  vraagt  hij :  „Mag  ik  dit  voor  U  doen  ?"  en 
X  zoo  hy  het  mag,  is  het  hem  een  genieting,  en  dankt  hij  opnieuw  dat  zijn 
God  het  hem  vergunde. 

Heel  dat  denkbeeld  van  God  iets  toebrengen,  Gode  iets  weer  vergelden, 
iets  afbetalen  van  de  schuld  der  dankbaarheid  moet  dus  met  tak  en  wor- 
tel uitgeroeid.  Dat  is  ongodvruchtig,  onvroom  en  goddeloos,  en  wie  goed 
voor  zijn  God  staat,  zal  nooit  de  gedachte  zelfs  in  zich  voelen  komen, 
dat  hij  dit  en  dat  goede  werk  volbracht,  en  dat  God  dus  eenigszins  reeds  be- 
taald is  voor  zijn  oneindige  genade  ;  maar  omgekeerd  met  onze  Confessie  be- 
^  lijden,  dat  niet  God  in  ons  gehouden  is,  maar  wij  in  Hem  gehouden  zijn" 
voor  alle  goed  werk  dat  we  doen  ;  d.  w.  z.  dat  als  gij  een  goed  werk  doet 
God  u  dit  goedewerk  in  het  hart  gaf,  en  u  de  kracht  en  de  gelegenheid 
schonk  om  het  te  volbrengen,  zoodat  niet  de  Heere  er  u  voor  heeft  te 
danken  maar  gij   Hem. 

Een  enkele  uitdrukking  in  de  Heilige  Schrift,  die  hiertegen  schijnt  te 
pleiten,  leide  niemand  op  het  dwaalspoor.  Als  David  in  Ps.  LVI :  13  zegt : 


ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK   IV.  361 

„O  God  op  mlJ  zijn  uwe  geloften  ;  ik  zal  U  dankzeggingen  vergelden",  of 
in  Ps.  CXVI :  12  vraagt:  „Wat  zal  ik  den  Heere  vergelden  voor  al  zijne 
weldadigheden  aan  mij  bewezen  ?"  is  er  noch  in  de  ééne  noch  in  de  ande-  ? 
re  plaats  eenige  de  minste  sprake  van  een  afdoen  der  schuld,  maar  alleen 
van  den  drang  van  het  hart,  om  nu  ook  zijnerzijds  niet  stil  te  zitten, 
maar  te  loven  en  te  danken  en  te  toonen,  dat  hij  zijn  God  mint.  En  wel 
wordt  ook  een  enkel  maal  van  betalen  gesproken,  maar  dan  uitsluitend 
van  het  nakomen  zijner  gelofte,  of,  in  beeldspraak,  van  het  betalen  der  ; 
varren  onzer  lippen.  Iets  wat  daarom  zoo  stellig  mag  uitgesproken,  omdat 
de  vraag  des  Heeren  in  Joel  III:  4:  „Zoudt  gij  mij  eene  vergelding  we- 
dergeven ?"  elk  denkbeeld  alsof  wij  Gode  iets  vergelden  konden  uitsluit. 
De  zeer  enkele  malen,  dat  deze  uitdrukking  van  „vergelding"  en  „betalen" 
in  zulk  verband  voorkomt,  is  er  dus  niets  dan  een  menschelijk  spi^aak- 
gebruik  in  het  spel,  waarvan  de  onheilige  strekking  terstond  door  wat  er 
bijstaat  wordt  weggenomen. 

Ge  moogt,  ge  kunt  derhalve  als  kind  van  God  nooit  anders  van  dank- 
baarheid jegens  den  Ontfermer  spreken,  dan  in  den  zin  van  wederliefde, 
mits  ge  ook  die  wederliefde  maar  weer  niet  te  menschelijk  opvat.  Het  is 
toch  niet,  dat  God  met  een  eigen  goddelijke  liefde  u  mint,  en  dat  gij  nu 
met  een  liefde,  die  de  uwe  is,  op  uw  beurt  uw  God  mint;  maar  ook  die 
liefde  waarmede  gij  Hem  minnen  zult,  komt  u  van  Hem.  Gij,  op  uzelf 
gezien,  hebt  in  uw  hart  geen  zaad  van  eigen  liefde,  noch  een  plante  van 
liefde,  die  door  uw  zielskracht  leven  zou;  die  gij  zoudt  besproeien  en  die 
bij  den  gloed  mver  zonne  ontluiken  zou.  Denkt  ge  uw  hart  opzichzelven 
genomen  buiten  de  liefde  Gods  en  den  Geest  uws  Gods,  dan  groeit  er  in  7 
uw  donker,  somber  hart  niets,  of  het  mocht  een  schim melplant  van  haat 
en  wrevel  zijn.  En  dan  eerst  als  de  Heere  in  uw  hart  doordringt,  om  den 
harden  bodem  week  te  maken,  er  zijn  goddelijk  zaad  in  uit  te  strooien, 
dat  zaad  te  besproeien  met  de  malsche  droppelen  van  zijn  genade,  en  de 
klem  die  ontluikt  te  koesteren  met  den  gloed  zijner  eigen  liefde,  dan,  ja, 
buigt  de  plante  uwer  liefde  haar  stengel  naar  boven,  en  ontsluit  de  knop 
aan  dien  stengel  zijn  bladeren. 

Al  uw  liefde  waarmede  gij  uw  God  zult  minnen,  is  de  liefde,  die 
niet  gij  uit  uzelven  hadt,  maar  die  uw  God  eerst  in  u  gezaaid,  geplant  en 
ontwikkeld  heeft.  En  als  dit  plantje  Gods  in  u  tot  gedijen  en  totrypheid 
is  gekomen,  dan,  ja,  hebt  gij  óók  liefde,  liefde  die  zich  naar  uw  God 
keert,  gelijk  de  bloem  zich  keert  naar  het  licht.  En  dan  mint  gij.  En  dan 
zegt  ge:  „Ik  heb  lief,  want  God  hoort  mij."  En  dan  zijt  ge  in  die  liefde 
voor  uw  God  zoo  overrijk,  zoo  gelukkig  en  zoo  zalig,  dat  ge  geen  oogen- 
blik    ook    maar  waant  hiermee  uw  God  een  dienst  te  doen,  maar  roemt 


362  ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   V, 

v'en   jubelt   in  de  genade,  dat  ge  uw  God  kunt  liefhebben,  en  dat  ge  Hem 
liefhebben  moogt. 

Nu  kan  deze  liefde  voor  uw  God  zich  aan  tweeërlei  hechten,  óf  aan  de 
schoonheid  en  de  heerlijkheid  van  zijn  Eeuwig  Wezen,  met  wat  uit  dat 
Eeuwige  Wezen  u  toestraalt,  óf  wel  aan  de  rijke,  heerlijke  gaven,  die  van 
dien    God    u    zijn    toegekomen.  Hij  is  de  Fontein  aller  goeden,  en  daarom 

-    kan  uw  oog  óf  in  verrukking  geboeid  worden  door  die  Fontein  zelve,  óf 
door  de  frissshe  heerlijke  droppelen,  die  uit  die  Fontein  u  toekomen. 

Is  het  nu  het  eerste,  dan  neemt  die  liefde  den  vorm  aan  van  bewon- 
derende aanbidding,  richt  ze  zich  daarentegen  op  wat  uit  die  Spring- 
ader  u  toevloeide,  dan  hult  ze  zich  in  het  kleed  der  dankbaarheid. 


< 


VIJFDE  HOOFDSTUK. 


Ik  zal  uws  naams  doen  gede  nken  van  elk  geslacht 
tot  "geslacht :  daarom  zullen  U  de  volken  loven 
eeuwiglijk  en  altoos. 

Psalm  45:  18. 


<. 


Opmerking  verdient  het,  dat  waar  in  de  Heilige  Schrift,  zoo  al  niet  de 
naam,  dan  toch  de  zaak  der  Dankbaarheid  ons  op  het  hart  wordt  gebon- 
den, die  drang  zoo  hoogst  zelden  strekt  om  iets  voor  den  Heere  te  doen, 
eenig  werk  voor  Hem  te  verrichten,  of  Hem  iets  toe  te  brengen.  Veel 
meer  wordt  er  de  nadruk  op  gelegd,  dat  ge  iets  voor  den  Heere  si;'»  zult ; 
en  onvergelijkelijk  veelvuldiger  nog,  dat  ge  den  Heere  zult  loven,  eeren, 
prijzen  en  zijn  naam  grootmaken.  Hier  begrijpen  de  lieden  wier  gods- 
vrucht in  zedelijke  begrippen  opgaat,  niets  van,  en  evenmin  kan  de 
Methodist  het  verstaan,  hoe  er  nu  waarlijk  aan  dat  loven  en  ^axikzeggen 
zulk  een  waardij  door  onzen  God  zou  worden  gehecht.  En  toch  is  het  feit 
niet  te  weerspreken,  dat  metterdaad  de  Heilige  Schrift  op  dat  loven  en 
verheerlijken  en  dankse^fgrew  veel  sterker  aandringt,  dan  op  het  doew  voor 
den  Heere  van  iets,  dat  Hem  welbehagelijk  zou  zijn.  De  toon  van  Psalm 
CXVI  is  ook  hier  grondtoon  van  heel  de  Openbaring.  „Wat  zal  ik  den 
Heere  vergelden  voor  al  zijne  weldadigheden  aan  mij  bewezen?"  vraagt 
de  psalmist,  en  het  antwoord  luidt:  „Ik  zal  den  beker  der  verlossinge 
opnemen  en  den  naam  des  Heeren  aanroepen!''  En  dan  volgt  er  wel:  „Mijn 
gelofte  zal  ik  betalen;"  maar  dit  ziet  zoo  weinig  op  iets  voor  den  Heere 
te   doen,    dat  er  uitdrukkeUik  bijstaat:    „Hier  in  de  tegenwoordigheid  van 


ZOND.   XXXIL   HOOFDSTUK    V. 363 

al  zijn  volk,"  waaruit  blijkt,  dat  niet  een  daad  in  het  leven,  maar  een 
heilige  handeling  in  den  tempel  bedoeld  is.  En  wel  is  het  volkomen  waar, 
dat  niet  de  hoorders,  maar  de  daders  des  Woords  zalig  worden  gesproken ; 
wel  staat  vast,  dat  niet  het  roepen  van  Heere,  Heere,  maar  alleen  het 
doen  van  den  wil  des  Vaders  het  Koninkrijk  der  hemelen  ontsluit,  en 
spreekt  het  bovendien  vanzelf,  dat  het  nooit  de  strekking  der  Heilige 
Schrift  kan  zijn,  om  ooit  iets  van  den  eisch  te  laten  vallen,  dat  ook 
onse  daden  aan  Gods  geboden  conform  zullen  zijn;  doch  dit  alles  neemt  ^ 
het  feit  niet  weg,  dat  het  loven,  prijzen  en  verheerlijken  van  den  Naam 
des  Heeren,  zoo  dikwijls  er  van  betoon  van  dankbaarheid  sprake  is,  altoos 
op  den  voorgrond  staat;  en  dat  wel  zulk  een  loven  en  prijzen,  waarin 
het  oprechte  hart  de  varren  der  lippen  t-en  offer  brengt.  Zoozeer  gaat  dit 
loven  en  prijzen  zelfs  boven  de  offerande  in  veld  vrucht  of  offerdier,  dat 
de  Heere  spottend  vraagt,  of  zijns  niet  het  vee  is  op  duizend  bergen,  en 
of,  zoo  Hem  hongerde,  Hij  een  oogenblik  aarzelen  zou,  elk  rund  dat  Hem 
geviel,  eenvoudig  uit  den  stal  te  nemen. 

Dit  moest  eenigszins  kras  gezegd,  omdat  het  zoo  indruischt  tegen  de 
gemeene  opvatting,  en  omdat  juist  die  gemeene  opvatting  er  zoo  telkens 
toe  leidt,  om  alle  religie  in  zedelijkheid  te  doen  ondergaan.  En  ten  bewijze 
dat  de  door  ons  gegeven  voorstelling  de  Gereformeerde  en  met  den  Cate- 
chismus in  overeenstemming  is,  behoeven  we  hier  slechts  te  herinneren 
aan  het  notoire  feit,  dat  het  Gebed  in  Vraag  116  het  voornaamste  stuk  der  ^ 
dankbaarheid  wordt  genoemd.  Iets  wat  natuurlijk  geen  zin  heeft,  zoo  men 
het  wezen  van  de  religie  zoekt  in  deugdsbetrachting,  maar  wat  ten  volle 
tot  zijn  recht  komt,  zoo  men,  aan  de  hand  der  Schrift,  het  loven  en  prij- 
zen, het  aanbidden  en  dankzeggen  in  het  betoonen  van  onze  dankbaarheid 
vooropsteld. 

Bovendien,  het  valt  licht  in  te  zien,  dat  ook  in  dit  opzicht  de  Heilige 
Schrift  ons  metterdaad  de  veel  diepere  beschouwing  biedt,  en  ons  leidt 
tot  het  eenig  ware  inzicht.  Immers  alle  onze  daden  zijn  slechts  voorbij- 
gaande uitingen  van  ons  wezen,  en  ontleenen  eerst  aan  dat  wezen  haar 
karakter  en  beteekenis.  Om  een  beeld  te  gebruiken,  als  een  boerenhof- 
stede  geveild  wordt  in  een  jaar,  dat  de  oogst  slecht  was,  zullen  de  ge- 
gadigden den  koopprijs  niet  berekenen  naar  de  toevallige  uitkomst  van 
dat  jaar,  maar  eeniglijk  naar  de  wezenlijke  waardij  van  den  grond.  En 
dit  nu  geldt  in  strenger  zin  voor  God  den  Heere.  Immers  de  gegadigden 
bij  zulk  een  veiling  bezitten  geen  absoluten  maatstaf,  om  de  waardij 
van  dien  bodem  te  beoordeelen,  en  rekenen  deswege  altoos  tot  op  zekere 
hoogte  met  de  oogsten  die  in  een  reeks  van  jaren  verkregen  zijn.  Maar 
zoo  is  het  bij  God  den  Heere  niet.  Hij  komt  niet  tot  de  kennisse  van  ons 


364  ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK   V. 

wezen  door  te  merken  op  onze  daden,  maar  doorschouwt  ons  eerst  inner- 
lijk, en  beoordeelt  daarnaar  de  daden  die  van  ons  uitgaan.  De  Heere  ziet  niet 
aan  wat  voor  oogen  is  (d.  i.  onze  daden),  maar  Hij  ziet  het  harte  aan,  d.  i. 
ons  innerlijk  wezen.  De  ware  aanbidders  zullen  den  Vader  aanbidden  in 
geest  en  waarheid.     Zie,   zoo  roept  David  uit:  Gij  hebt  lust  tot  waarheid 

^m  het  binnenste.  Gelijk  nu  later  blijken  zal,  is  het  dan  ook  voor  ons,  men- 
schen  wel  noodig,  dat  we  uit  onze  daden  tot  de  ken nisse  van  ons  innerlijk 
wezen  besluiten;  iets  wat  de  Catechismus  noemt  „uit  onze  goede  werken 
van  onze  zaligheid  verzekerd  zijn;"  maar  bij  God  is  dit  juist  omgekeerd. 
Hij  kent  ons  hart  en  innerlijk  bestaan  door  Goddelijke  alwetendheid,  en 
meet  daarnaar  de  beteekenis  en  waardy  van  onze  daden  af. 

Nu  heeft  ons  wezen  tweeërlei  middel  om  zich  te  uiten,  t.  w.  in  het 
ivoor  tl  en  in  de  daad.  Gaat  nu  de  dankbaarheid  jegens  God  in  ons  hart 
werken,  dan  leidt  de  uiting  door  het  woord  tot  gebed  en  lofzegging,  en 
daarentegen  de  uiting  door  de  daad  tot  de  goede  werken.  De  lofzegging 
en  het  goede  werk  zijn  dus  heide  uitingen,  waardoor  ons  innerlijk  wezen 
naar  buiten  openbaart,  wat  het  inwendig  is  en  doorleeft.  Of  om  meer  in 
den  stijl  van  den  Catechismus  te  blijven  en  wat  geheel  op  hetzelfde  neer- 
komt: Er  zyn  twee  stukken  der  dankbaarheid,  bestaande  het  ééne  in  de 

'   waarneming  van  het  Gebed  en  het  andere  in  de  naleving  van  het  Gebod. 
En    wordt   nu    de    vraag   opgeworpen,    welke    van  deze  beide  hooger  be- 
teekenis heeft,  en  dus  op  den  voorgrond  staat,  dan  zegt  de  Catechismus, 
dat  de  uiting  door  het  woord,  d.  i.  het  Gebed,  het  voornaamste  is. 
Verontruste    dit  nu  niemand,    als  wierd  hiermee  een  slordig  leven  ook 

^  maar  eenigszins  vergoelijkt.  In  de  Zondagsafdeeling  over  de  Wet  des 
Heeren  zal  dit  wel  anders  blijken.  Maar  dit  willen  we,  dat  wie  het  voor- 
recht smaakt,  de  Gereformeerde  belijdenis  te  beamen,  haar  dan  ook  neme 
gelijk  ze  is,  en  ze  niet  vervalsche.  En  dat  toch  doet  men,  als  in  den  Ca- 
techismus staat:  „Van  die  twee  is  het  voornaamste  het  Gebed,'"  en  als 
men  intusschen  bij  zich  zei  ven  denkt:  „Neen,  maar  het  voornaamste  van 
de  twee  licht  in  het  Gebod.''  Immers  stemt  men  dit  eenmaal  toe,  dan  is 
de  pees  onzer  kracht  doorgesneden,  en  staat  men  volkomen  machteloos 
tegenover  de  heillooze  poging,  om  godsdienst  en  zedelijkheid  eerst  te  ver- 
warren, en  daarna  de  religie  in  de  ethiek  te  laten  ondergaan. 

De   verhouding   tusschen  woord  en  daad  is  in  de  Schrift  nooit  een  on- 
zekere.   Eer   er   nog   één  eenige  uitgaande  daad  des  Goddelijken  Wezens 
t  was,    was    het    Woord  bij  God  en  God.     En  toen  de  daden  Gods  zouden 
uitgaan,    en    alzoo  de  schepping  der  creaturen  aanving,  om  door  hun  in- 
standhouding  gevolgd    te  worden,   kwam   eerst    het  scheppingswoorc?  en 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   V.  365 

daarna  door  dat  woord  de  Scheppingsdaad.  God  sprak:  „Daar  zij  licht" 
en  zie,  daar  was  licht.  Een  rangorde,  die  volstrekt  niet  alleen  in  het  eerste 
Scheppingswerk  plaats  vond,  maar  evenzoo  doorgaat  in  het  werk  der 
iferschepping.  In  de  Schepping  komt  eerst  het  woord:  „Laat  ons  men- 
schen  maken  naar  ons  beeld  en  naar  onze  gelijkenis",  en  volgt  eerst 
daarna  de  zaak  zelve.  Maar  ook  in  de  Herschepping  komt  eerst  de  belofte 
door  het  Woord,  dat  het  Vrouwezaad  aan  de  slang  den  kop  vermorzelen 
zal,  en  volgt  eerst  daarna  achttien  eeuwen  later  de  geboorte  van  het 
Kindeke  te  Bethlehem.  Heel  de  profetie  is  hier  onze  getuige.  Wat  toch 
is  die  anders,  dan  het  eerst  uitgaan  van  het  woord,  om  eerst  daarna 
op  het  woord  de  daad  te  laten  volgen.  Zelfs  nu  nog  leven  we,  wat 
Jezus'  toekomst  aangaat,  uitsluitend  en  eeniglijk  in  de  uiting  door  het 
ivoord,  en  toeft  de  uiting  door  de  daad  tot  de  voleinding  der  eeuwen 
ingaat. 

Geheel  onze  Gereformeerde  belijdenis  van  den  Raad  Gods  of  wil  men 
van  de  Besluiten  Gods,  berust  op  dezelfde  grondstelling.  Wat  toch  is  de 
Raad  of  het  Besluit  Gods  anders,  dan  de  vaststelling  van  wat  in  het  tvoord 
zal  uitgaan;  of  wilt  ge  dan  de  tusschenschakel,  die  het  woord  dat  straks 
uitgaat,  kennen  leert  als  opkomende  uit  de  onnaspeurlijke  diepte  van  die 
wijsheid,  die  in  het  Wezen  Gods  verborgen  ligt. 

Feitelijk    schuilt  dus  in  de  tegenstelling,  dat  we  hier  bespreken,  geheel 
de    tegenstelling  van   de  Gereformeerde  belijdenis  met  de  God-onteerende 
stelsels  van  Pelagius  en  Arminius.    Niet  alsof  ook  Pelagius'  en  Arminius 
niet   bedoelden,    de    kracht   der    religie    te    verhoogen,    maar  juist  hierin 
doolden  ze,  dat  ze  dien  weg  der  kennisneming  die  voor  ons  menschen  de  v 
eenig  mogelijke  is,  ook  toepasten  op  God  den  Heere.  Omdat  wij  menschen 
de  daad  behoeven,  om  uit  deze  uiting  door  de  daad  tot  de  innerlijke  ge. 
steldheid  van  het  wezen  te  besluiten,  en  dus  het  woord  verre  bij  de  daad 
achterstellen,  pasten  ze  deze  bij  ons  ware  en  noodzakelijke  theorie  nu  ook 
op    God  den  Heere  toe.     Ook  God  de  Heere  zou  eerst  uit  de  daad,  hetzij 
eerst  later  ontwaard,  of  van  te  voren  voorzien,  de  waardij  des  menschen 
kunnen  bepalen;  en  van  den  raad  des  willens,  die  zelf  die  waarde  bepaalde, 
mocht  geen  sprake  zijn.   Vandaar  dat  dan  ook  alle  Pelagiaansche,   Semi- 
Pelagiaansche  en  Arminiaansche  richtingen,  na  eenig  wankelen  en  aarze- 
len,   altoos  geëindigd  zijn,  met  een  prijsgeven  van  de  religie  en  een  ver- 
loopen  in  werkheiligheid.     En  zoo  springt  by  eenig  nadenken  terstond  in 
het  oog,  van  hoe  overweldigend  belang  het  ook  nu  nog  voor  de  Gerefor-    ■ 
meerde  kerken  is,  om  de  eenig  goede  rangorde  van  de  twee  doelen  waar- 
uit het  stuk  der  dankbaarheid  bestaat,  niet  te  laten  omkeeren.   De  uiting 
door   het  woord   in   het    Gebed  is  en  blijft  het  voornaamste,  en  de  uiting 


366  ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK   V. 


door  de  daad  in  de  naleving  van  het  Gebod,    komt  eerst  daarna  en  in  de 
tweede  plaats. 

Slechts  ééne  bedenking  is,  met  het  oog  op  onzen  Catechismus  hiertegen 
in  t€  brengen.  Men  zou  namelijk  kunnen  vragen,  of  de  Catechismus,  in- 
dien hij  dit  metterdaad  alzoo  bedoeld  had,  dan  niet  de  behandeling  van 
het  Gebed  zou  hebben  laten  vooraf  gaan,  ora  eerst  daarna  de  behandeling 
van  de  Tien  geboden  te  laten  volgen.  Deze  tegenbedenking  echter  ver- 
valt geheel,  zoo  men  de  bedoeling  van  den  Catechismus  in  het  oog  houdt, 
om  in  zijn  behandeling  te  klimmen  en  te  eindigen  met  het  teederste  en 
heiligste.  Er  is  hier  v^^at  men  noemt  een  climax,  d.  i.  een  voortschrijden 
uit  de  diepste  diepte  naar  de  hoogste  hoogte.  Eerst  onze  zonde  en  ellende; 
daarna  de  verlossing;  ten  slotte  de  dankbaarheid,  en  ook  in  deze  leer 
der  dankbaarheid  een  opklimmen  van  het  mindere  tot  het  meerdere.  Dit 
is  dan  ook  als  bij  instinct  bijna  in  alle  Catechismussen  zoo  geschied.  Het 
Gebed  komt  in  bijna  alle  achteraan.  Opdat  echter  deze  achteraanplaatsing 
niet  mis  zou  worden  verstaan,  heeft  de  Catechismus  er  opzettelijk  zorg 
voor  gedragen,  om  als  hij  aan  het  Gebed  toekomt,  u  te  zeggen,  dat  hij 
alsnu  den  top  van  den  berg  bereikt  heeft,  door  het  Gebed  in  te  leiden  als 
in  de  Dankbaarheid  het  voornaamste  stuk. 

Op  zich  zelve  zou  in  deze  gewichtige  quaestie  dan  ook  geen  moeilijk- 
heid meer  overblijven,  ware  het  niet  dat  de  mensch  door  de  zonde  het 
onheilig  previlege  ontving  van  te  kunnen  veinzen.  Alle  mensch  is  nu  leu- 
genachtig. En  dat  wel  leugenachtig  in  zoohooge  m.ate,  dat  hij  gedurig 
onwaar  is,  niet  enkel  in  zijn  woord,  maar  evenzoo  in  zijn  daad.  Waarheid 
is  er  slechts  eerst  en  dan  in  u,  zoo  èn  uw  woord  èn  uw  daad  de  volko- 
men zuivere  uitdrukking  is  van  wat  er  ligt  op  den  bodem  van  uw  hart; 
en  de  onwaarheid,  de  leugenachtigheid  van  onze  levensuiting  wordt  ge- 
boren, zoodra  of  onze  lippen  iets  anders  pogen  uit  te  spreken,  of  onze 
daden  iets  anders  uitdrukken  dan  wat  er  in  ons  hart  omgaat.  Nu  komt 
echter  die  leugenachtigheid  veel  sterker  uit  in  ons  gesproken  woord,  dan 
in  onze  daad.  Dit  heeft  tweeërlei  oorzaak.  Vooreerst  toch  vloeit  het  ge- 
sproken woord  rechtstreeks  uit  ons  bewustzijn,  en  merken  we  veel  spoe- 
diger de  leugen  die  in  ons  woord  spreekt,  dan  de  leugenachtigheid,  die 
de  uitdrukking  van  ons  leven  in  daden  verzelt.  En  ten  andere  vereischt 
het  onzerzijds  veel  minder  inspanning  om  te  veinzen  in  onze  woorden, 
dan  om  te  veinzen  in  onze  daden.  Gevolg  hiervan  nu  is,  dat  de  leugen- 
achtigheid in  iemands  woorden  algemeen  geducht  wordt ;  terwijl  omge- 
keerd iemands  daden  in  den  regel  ondersteld  worden,  ongeveer  uit  te 
drukken,  wat  in  hem  omgaat.     Dit  nu  maakt,  dat  men,  ter  beoordeeling 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   V.  367 


van  iemands  persoon,  -  in  den  regel  veel  minder  hecht  aan  zijn  woorden, 
dan  aan  zyn  daden.  Zeggen  kan  hij  het  zoo  licht,  maar  doen  is  een 
tweede. 

Geldt  dit  nu  reeds  op  elk  gebied,  vooral  geldt  dit  op  het  gebied  der 
religie.  Religieus  vrome  woorden  te  bezigen,  kost  o,  zoo  weinig,  maar  de 
kracht  der  religie  ook  in  zijn  daden  te  betoonen  vereischt  een  ontzettende 
spanning  van  onzen  wil.  Vroom  in  woorden,  maar  onvroom  in  daden  is 
daarom,  helaas  een  zeer  gewoon  verschijnsel,  en  komt  het  er  daarom  op 
aan,  de  echtheid  en  de  oprechtheid  van  iemands  vroomheid  te  beoordee- 
len,  dan  pleegt  men  gemeenlijk  er  weinig  aan  te  hechten,  of  hij  zekere 
vrome  vormen  overneemt,  en  vele  vrome  termen  bezigt,  maar  let  men  er 
te  nauwkeuriger  op,  of  iemand  zich  ook  vroom  gedraagt.  Ja,  moet  zelfs 
gezegd,  dat  iemand,  wien  het  om  waarachtige  zelf  kennisse  te  doen  is,  wel 
zal  doen,  met  niet  te  zeer  te  letten  op  zijn  gaven  voor  vermaan,  oefening 
of  gebed,  maar  in  de  eerste  plaats  nauwkeurig  op  zijn  verborgen  en  open- 
baren ivandel. 

Hieruit  nu  verklaart  het  zich  gereedelijk,  dat  men  met  name  in  de 
religie  de  uiting  door  het  vmord  gering  is  gaan  schatten  en  omgekeerd  7 
bijna  uitsluitend  gewicht  ging  hechten  aan  &q  miino,  door  daden.  Zoo  deed 
men  in  het  gewone  leven.  Zoo  deed  men  ook  in  de  predicatie.  En  zóó 
is  het  gekomen,  dat  ook  in  bet  stuk  der  dankbaarheid  de  Pelagiaansche 
voorstelling  de  echt  Gereformeerde  almeer  verdrong. 

Onder  het  zoo  even  gestelde  voorbehoud  moet  deze  dwaling  echter  ge- 
stuit. De  Heere  is  niet  als  iets  behoevende;  we  kunnen  Hem  niets  toe- 
brengen; en  hetgeen  waar  het  voor  God  eeniglijk  op  aankomt,  is  de  ge- 
steldheid van  ons  hart.  Is  het  van  binnen  gelijk  het  voor  God  zijn  moet, 
dan  volgt  de  uiting  in  woorden  en  daden  vanzelf,  en  slechts  in  zooverre 
ze  rechtstreeks  uit  de  goede  gesteldheid  van  het  hart  voortvloeit,  heeft 
de  uiting  waarde.  Anders  niet.  Anders  stelt  ze  ons  veeleer  schuldig;  want 
elke  uiting  door  woord  of  daad,  die  niet  past  bij  ons  hart,  is  leugenachtig, 
en  zoo  ze  wel  past  bij  ons  hart,  maar  dat  hart  niet  goed  voor  God  ligt, 
zondig,  als  in  strijd  met  Gods  gebod. 

Op  tweeërlei  komt  het  hier  dus  aan.  Vooreerst  hierop  dat  de  gesteld- 
heid van  ons  hart  voor  God  goed  zij;  en  ten  andere  dat  ons  woord  en 
onze  daad  van  die  gesteldheid  de  zuivere  vertolking  geve.  Vandaar  dat 
God  tot  Abraham  twee  dingen  zegt.  Vooreerst:  Wandel  voor  mijn  aange- 
zicht, en  ten  andere :  Wees  oprecht.  Maar  denkt  ge  u  nu  het  geval,  dat  de 
uiting  van  uw  hart  beide  in  het  woord  en  in  de  daad  even  oprecht  is, 
dan  zult  gij  reeds  onder  menschen,  zoo  ge  edel  van  inborst  zyt,  er  veel 
meer  aan  hechten  dat  iemand  u  zijn  dank  betuigt, ^  dan  dat  hy  uit  dank- 


368  ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   VI. 

baarheid  u  iets  schenkt  of  iets  voor  u  doet.  Dank  die  u,  mits  volkomen 
oprecht,  in  icoorden  betuigd  wordt,  is  een  veel  fijner  en  edeler  zielsuiting, 
dan  waar  u  uit  dank  eenig  geschenk  geboden  wordt.  Ge  merkt  dan  ook 
niet  zelden,  hoe  het  iemand  veel  meer  kost,  iemand  te  moeten  bedanken 
voor  wat  hij  deed,  dan  hem  als  blijk  van  dank  eenig  geschenk  te  zenden. 
En  dit  is  volkomen  natuurlijk.  Als  ik  toch  iemand  bedanken  moet  voor 
wat  hij  deed  en  hem  dank  zeg,  betuig  ik  mij  zelven  zijn  schuldenaar  te 
.  zijn  en  stel  ik  mij  onder  hem;  terwijl  ik  omgekeerd,  als  ik  hem  uit  dank 
iets  zend,  zelf  handelend  optreedt;  in  zekeren  zin  mij  van  mijne  verplich- 
ting jegens  hem  losmaak;  en  het  wel  wil,  als  hij  nu  omgekeerd  mij 
bedankt. 

En  dit  is  de  geheime  oorzaak,  waarom  God  waarachtig  dank  ïq  zeggen, 
\  niet  minder,  maar  meer  inheeft,  dan  uit  dankbaarheid  iets  voor  mijn  God 
te  doen. 

Altoos  wel  te  verstaan,  mits  er  waarheid  in  het  binnenste  en  zuivere 
waarheid  in  mijn  woord  van  dankzegging  zij,  en  eik  denkbeeld,  alsof  ik 
de  daad  niet  voor  mijn  God  zou  overhebben,  geheel  wegvalt. 


ZESDE  HOOFDSTUK. 


Looft  den  Heere,  want  onzen  God  te  psalmzin- 
gen  is  goed,  dewijl  Hij  liefelijk  is;  de  lof  is  beta- 
melijk. 

Psalm.  147:  1. 


Echte  dankbaarheid  moet  in  het  hart  zetelen,  en  zich  met  innerlijke 
noodzakelijkheid  een  weg  naar  buiten  zoeken  te  banen,  zoowel  in  ons 
^  woord,  als  in  onze  daad.  Doch,  terwijl  nu  de  publieke  opinie  in  deze  we- 
reld aan  de  uiting  door  het  woord  schier  niets  hecht,  en  bijna  uitsluitend 
let  op  de  uiting  door  de  daad,  is  dit  in  de  Heilige  Schrift  niet  zoo.  Veel- 
""  eer  mag  en  moet  gezegd,  dat  in  de  Heilige  Schrift  de  uiting  door  de  men- 
schelijke  stem  op  den  voorgrond  treedt,  en  dat  de  betooning  van  dankbaar- 
heid jegens  God  ook  in  daden  eerst  in  de  tweede  plaats  komt. 

Hiervan  kan  men  zich  terstond  overtuigen,  zoo  men  in  de  Bijbelconcor- 
dans  eens  al  die  plaatsen  doorloopt  waarin  wordt  aangedrongen  op  het 
loven,  prijzen  en  grootmaken  van  Gods  heiligen  naam.  „Loof  den  Heere, 
want  onzen  God  te  psalmzingen  is  goed;  dewijl  Hij  liefelijk  is;  de  lof  is 
betamelijk,"   dus   luidt  metterdaad  de  grondtoon  der  gansche  Schrift.  Het 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK  VI.  369 

loven  van  Jehova  wordt  volstrekt  niet  als  byzaak  beschouwd;  maar  ons 
heel  de  Schrift  door  als  eerste  eisch  op  het  hart  gebonden.  Geheele  bundels 
van  liederen  en  psalmen  zijn  opzettelijk  in  de  Heilige  Schrift  ingelascht, 
én  om  ons  tot  dien  lof  op  te  wekken,  én  om  ons  tot  den  vorm  te  bieden, 
waarin  dat  loven  van  onzen  God  moet  plaats  hebben.  Bij  Tabernakel  en 
Tempel  was  dat  loven  van  Jehova  een  afzonderlijk  deel  van  den  dienst-  i 
en  met  name  David,  heeft  een  geheele  regeling  en  organisatie  in  het 
leven  geroepen,  om  ook  dit  loven  van  Jehova  in  naam  van  heel  het  volk 
zoo  schitterend  en  luisterrijk  te  maken  als  het  slechts  kon.  Alle  psalmen 
zonder  onderscheid,  waarin  de  zanger  de  weldadigheden  des  Heeren  ge- 
denkt, beginnen  of  eindigen  met  een  opwekking  aan  de  ziel  om  God  te 
loven.  En  zoo  ge  in  dez3  dank  psalmen  eenerzijds  optelt  de  betuigingen  of 
opwekkingen,  die  doelen  op  dank  in  daden,  en  daarnaast  legt  de  uitingen 
en  opwekkingen  die  doelen  op  dank  in  looorden  van  lof  en  eerbiedenisse, 
zult  ge  zelf  zien,  dat  de  laatste  tienmaal  zoo  sterk  zijn  als  de  eerste. 

Hierop  nu  dient  gelet.  Zoolang  wij  toch  met  onze  uit  de  wereld  mee- 
gebrachte voorstellingen  de  Heilige  Schrift  lezen,  lezen  we  allicht  over 
dat  „Loof,  loof,  den  Heere  mijn  ziele,  met  alle  krachten,"  heen,  en  schrijven 
veel  hooger  beteekenis  toe  aan  een  oflfer  der  dankzegging,  dat  we  brengen,"' 
't  zij  in  eenige  gave,  't  zij  in  eenige  verloochening  van  onszelven.  Wie 
daarentegen  op  deze  uiting  van  dank  en  lof  en  eerbiedenisse  weer  nadruk 
gaat  leggen,  zal  opeens  ontwaren,  hoe  hij  nu  eigenlijk  eerst  in  over  een- 
stemming met  de  Heilige  Schrift  leeft.  Van  die  ure  af  zal  die  gestadige 
opwekking  van  de  Schrift,  om  den  Heere  te  loven  en  te  psalmzingen, 
hem  veel  warmer  gaan  toespreken.  Het  loven,  prijzen  en  verheerlijken 
van  den  Heere  in  gebed  en  dankzegging,  in  loflied  en  psalm  zal  veel 
rijker,  veel  warmer,  veel  inniger  worden.  Ge  zult,  zoo  ge  u  daarin  voegt, 
heel  anders  gaan  bidden,  heel  anders  gaan  danken,  heel  anders  onder  uw 
psalmgezang  verkeeren.  Het  zal  u  niet  langer  een  vorm  zijn,  dien  ge  meê 
maakt;  maar  een  stuk  van  den  dienst,  dien  ge  uw  God  toebrengt;  eene 
uiting  van  godzaligheid  een  wezenlijke  ontmoeting  en  een  wezenlijk  ver- 
keer met  het  Eeuwig  Wezen. 

Thans  is  dit  veelal  niet  zoo.  Den  meesten  ernst  van  het  gebed,  voelt  ge, 
als  er  in  het  gebed,  om  iets  gesmeekt  wordt ;  maar  de  aanbidding,  die  ; 
zich  in  lof,  in  prijs  en  in  bewondering  voor  den  Eeuwige  verliest,  drijft 
meest  op  klanken,  die  men  aanhoort,  zonder  dat  de  ziel  er  in  meegaat 
en  zonder  dat  men  er  in  leeft.  Iets  wat  ten  deele  ook  geldt  van  ons 
psalmgezang.  Er  wordt  „zoo  eens  een  versje  gezongen",  en  dan  zingt  ; 
men  meê;  doch  hoe  vaak  gebeurt  het  niet,  dat  alleen  de  keel  en  de  lippen 
daarbij    bezig   zijn,   terwijl  het  hart  onaandoenlijk  blijft  en  de  gedachten 

E    VOTO    DORDR.    III.  24 


370  ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK   VI. 

elders  heendolen.  Soms  zelfs  zingt  men  een  regel,  die  slechts  een  halve 
zinsnee  vormt,  zonder  dat  men  weet  wat  in  de  andere  halve  zinsnede 
staat.  Een  kwaad  dat  alleen  daardoor  te  weren  is,  dat  men  óf  de  psalmen 
van  buiten  kent,  óf  wel,  dat  ze,  eer  ze  opgezongen  worden,  duidelijk  en 
onderwijzend  worden  voorgelezen.  Doch  ook  hiermee  is  het  kwaad  nog 
niet  overwonnen.  Men  richt  thans  zangvereenigingen  op  en  oefent  de  aan- 

Y  komende  jeugd  in  de  schoone  zangkunst.  En  dit  is  uitnemend.  Zooals  men 
een  koning  of  koningin  naderend,  zijn  best  doet  om  niet  te  hakkelen  en 
niet  te  stotteren,  maar  behoorlijk  te  spreken,  is  het  alleszins  billijk,  dat 
men  God  den  Heere  naderende,  zich  ook  de  moeite  geeft,  om  behoorlijk 
te  zingen.  Het  toenemend  gebruik  van  het  orgel  in  de  Christelijke  kringen 

I  bevordert  dat  dan  ook  ongemeen,  en  het  ware  wel  te  wenschen,  dat  men 
in  de  kringen  van  Gods  volk  de  wereldsche  piano  al  meer  op  den  achter- 
grond deed  treden,  om  het  orgel  en  de  harp  weer  in  eere  te  brengen. 
Maar  toch  ook  met  dat  kunstmatige  en  liefelijke  zingen  is  de  zaak  nog 
niet  gered.  Een  nachtegaal  zingt  onberispelijk  zuiver,  maar  in  zijn  zang 
spreekt  geen  Gode  toegeneigd  hart;  en  dit  toch  blijft  bij  allen  prijs  en  lof 
des  Heeren  de  hoofdzaak;  de  onmisbare  voorwaarde;  het  allereerste  waar- 
van moet  uitgegaan.  Want  schoone  klanken  mogen  'den  nachtegaal  recht- 
vaardigen,   zonder    meer  klagen  ze  u  als  mensch  aan.  Van  u  als  mensch 

<  vraagt  God  iets  anders.  Hij  wil  dat  ge  ook  in  uw  psalmgezang  Hem 
liefhebben  zult  met  heel  uw  hart  en  heel  uw  ziele.  En  al  uw  psalmeeren 
en  lofzingen,  waar  geen  toon  van  de  ziel  en  geen  warmte  van  het  hart 
in  spreekt,  is  Gode  een  gruwel  en  u  tot  een  zonde.  Een  zoo  stuitende 
zonde,  dat  men  in  onze  bedehuizen,  na  elk  psalmgezang,  dat  wierd  op- 
"N  gezongen,  wel  opzettelijk  in  den  gebede  mocht  gaan,  om  God  den  Heere 
verzoening  te  vragen,  voor  de  zonde  in  dat  psalmgezang  begaan.  Tegen 
dat  kwaad  nu  kan  men  wel  geen  vereeniging  oprichten,  maar  wel  kan 
de  Dienaar  des  Woords  gedurig  de  gemeente  op  deze  zonde  wijzen,  en 
een  iegelyk  kan  voor  zich  zelf  er  zijn  zinnen  op  zetten,  om  telken  male 
dat  hij  zingt  en  medezingt,  zijn  hart  in  zijn  woord  te  leggen.  Ook  bij  de 
opvoeding  ware  daaraan  wel  iets  te  doen.  God  de  Heere  heeft  den  lof 
van  menschenlippen  zoo  lief,  dat  Hij  zich  ook  uit  den  mond  der  kinderen 
en  der  zuigehngen  lof  heeft  bereid ;  en  nu  is  het  stellig  tekortkoming  in 
het  werk  der  opvoeding,  zoo  men  in  huis  en  op  de  scholen  de  kinder- 
kens  wel  zingen  leert  op  de  maat  en  den  klank  van  hun  keel  verfijnt, 
maar  nalaat  er  steeds  op  aan  te  dringen,  dat  het  hart  in  het  woord 
meega. 

Op  dit  punt  van  het  loven  en  prijzen  des  Heeren  is  vooral  de  Openbaring 


ZOND.     XXXIL     HOOFDSTUK   VI.  371 

van  Johannes  uiterst  leerzaam.  Deze  Openbaring  gunt  ons  telkens  een 
blik  in  dat  reine  en  godzalige  leven,  dat  doorleefd  wordt  in  de  hemelen 
voor  Gods  troon.  En  wat  merkt  ge  nu  in  dit  hemelsche  leven?  Immers 
dit,  dat  het  loven  van  den  naam  des  Heeren  in  dit  leven  des  hemels  voor  7^ 
alle  creatuur  geen  bijzaak,  maar  hoofdzaak  is.  Ge  leest  óók  van  daden. 
De  engelen  Gods  gaan  gedurig  uit,  om  in  gehoorzaamheid  aan  zijn  wil, 
zijn  bevel  uit  te  voeren,  en  bij  de  eindcatastrophe  strijden  al  Michaëls 
■engelen  met  den  Leeuw  uit  Juda's  stam  tegen  Satan  en  zijn  trawanten.../'' 
•Maar  toch  leest  ge  onvergelijkelijk  meer  van  dien  geheel  anderen  arbeid 
•en  dienst,  dien  ze  uitrichten,  als  ze  in  Halleluja's  uitbreken,  hun  lofzangen 
voor  den  troon  uitjubelen,  en  prijs  en  eere  geven  aan  Hem  die  op  den 
troon  zit  en  het  Lam.  Ge  vindt  daar  de  vier  Dieren  d.  w.  z.  de  vier  Cheru- 
bijnen, de  dragers  van  Gods  almachtigheid,  die  bij  elke  nieuwe  openbaring  "^ 
van  Gods  raad  of  Gods  toorn,  meest  het  eerst  den  lofpsalm  aanheffen. 
Op  hen  volgen  dan  gemeenlijk  de  vier  en  twintig  ouderlingen,  die  een 
weerklank  geven  op  het  Cherubijnenlied.  Dan  volgen  engelen,  die  in  hun 
breede  rijen  het  Halleluja  door  alle  hemelen  doen  dreunen.  En  dan  einde- 
lijk komt  als  een  stemme  veler  wateren  óf  het  Amen  óf  het  nagezongen 
Halleluja  van  die  schare  die  niemand  tellen  kan,  en  van  de  martelaren 
■die  hun  bloed  hebben  vergoten  voor  den  Naam  des  Heeren  Jezus.  Alles 
is  in  den  hemel  jubel  en  lof,  prijs  en  aanbidding;  en  geen  oogenblik  komt 
bij  u  de  gedachte  op,  dat  die  creaturen  in  de  zaligheid  slechts  „een  versje 
zingen,"  om  gezongen  te  hebben,  maar  ge  gevoelt  en  tast,  dat  dit  lofzin- 
gen  voor  Gods  troon  hun  een  levensbehoefte,  hun  tot  een  tweede  natuur 
is  geworden.  Zonder  die  muziek  van  creatuurlijke  lippen  zou  de  hemel 
in  zijn  doodsche  stilte  u  geen  hemel  zijn. 

De  muziek,  de  zang,  is  niet  uw  vinding.  Gij  hebt  ze  niet  voortgebracht, 
maar  God  zelf  had  er  lust  in,  deze  wereld  der  tonen  uit  niet  tot  aanzijn  te 
roepen.  Ook  heel  die  wereld  van  klanken,  van  tonen,  van  melodieën  en  " 
stemmen  is  zijn  Schepping.  En  hoe  kan  het  dan  anders,  of  ook  die  schep- 
ping riep  Hij  tot  aanzijn,  omdat  het  Hem  beliefde  om  door  en  in  die 
tonenwereld  verheerlijkt  te  zijn. 

Dringt  men  nu  dieper  door  on  vraagt  men,  waarom  God  de  Heere  aan 
•dit  loven  en  prijzen  van  zijn  "N"aam  zulk  een  waarde  hecht,  terwijl  wij 
toch  gemeenlijk  aan  betoon  van  dank  in  daden  hooger  beteekenis  toeken- 
nen, dan  is  ook  hiervan  de  oorzaak  en  beweegreden  licht  in  te  zien.  Dit 
toch  moet  daaruit  verklaard,  dat  Hij  God  en  geen  creatuur  is.  Een  creatuur 
is  altoos  iets  behoevende,  of  kan  althans  door  eenige  gave  nog  altoos 
verrijkt  worden.  Zelfs  de  rijkste  millionair  kan  nog  meer  bezitten,  want 


372  ZOND.    XXXII.   HOOFDSTUK   VI. 

hoeveel  hij  ook  bezit,  toch  blijft  zijn  schat  nog  altoos  onnoembaar  klein 
vergeleken  bij  al  de  schatten  der  geheele  wereld.  Maar  bij  God  is  dit  7iieC 
alzoo.  Hij  is  de  eigenaar  van  alles.  Alles  is  zyns.  Niet  enkel  al  de  schat 
j  dezer  aarde,  maar  ook  de  schat  van  zon  en  maan  en  sterren,  met  allen 
rijkdom,  door  ons  ongekend,  dien  deze  lichten  in  het  firmament  bevatten 
mogen.  Bij  Hem  kan  er  dus  geen  sprake  zijn  van  iets  te  behoeven,  en 
nooit  kan  er  iets  aan  zijn  schat  w^orden  toegevoegd.  Immers  wat  ge  Hem 
ook  brengt,  het  ivas  alles  reeds  het  zijne,  eer  het  't  uwe  wierd,  en  er  is- 
geen  plek  denkbaar  waar  ge  iets  vandaan  zoudt  halen,  om  het  Hem  te- 
geven,  zonder  dat  Hij  het  u  eerst  gaf.  Altoos  naar  den  regel  van  Rom. 
XI:  35.  Want  wie  uwer  zal  zeggen:  „Dit  heb  ik  eerst  mijn  God  gegeven 
en  Hij  heeft  het  mij  weder  vergolden."  Juist  omdat  God  GrOcZ  is,  is  al  zulks- 
bij  God  volstrekt  ondenkbaar. 

Geheel  anders  staat  het  daarentegen  met  den  creatuurlij  ken  lof  en  d& 
creatuurlijke  aanbidding.  Die  kan  God  de  Heere  zich  zelven  niet  schenken,, 
juist  omdat  deze  lof  creatuurlijk,  en  Hij  geen  creatuur,  maar  God  is.  Door 
dien  lof  te  doen  uitgaan,  dien  prijs  te  doen  weergalmen,  en  dien  toon  van 
aanbidding  te  doen  ruischen,  brengt  dus  de  engel  en  de  mensch  metter- 
daad een  creatuurlijk  iets  voor  Gods  troon,  dat  er  niet  zijn  zou,  zoo  het 
creatuur  het  Hem  niet  toebracht.  Want  wel  is  er  ook  een  zwijgende  lof,. 
^  een  onuitgesproken  prijs,  een  stomme  aanbidding  der  onbewuste  creatuur. 
_De  hemelen  vertellen  Gods  eer  en  het  uitspansel  zijner  handen  werk.  De- 
dag  aan  den  dag  stort  overvloediglijk  sprake  uit  en  den  nacht  aan  den 
nacht  verkondigt  wetenschap."  En  Psalm  CXLVIII  zegt  het  nog  sterker,. 
als  het  heet:  „Looft  den  Heere,  zon  en  maan,  looft  Hem  alle  gij,  lichtende- 
starren!  Looft  den  Heere  van  de  aarde,  gij  walvisschen  en  alle  afgron- 
den. Vuur  en  hagel,  sneeuw  en  damp,  gij  stormwind,  die  zijn  woord  doet. 
Gij  bergen  en  alle  heuvelen ;  vruchtboomen  en  alle  cederboomen ;  het  wild 
gedierte  en  alle  vee!"  Doch  hoezeer  ook  in  de  harmonie  der  sferen,  in  het 
ritselen  van  het  levenssap  van  tak  en  stengel,  in  het  bruischen  van  den 
stroom  en  in  het  loeien  van  den  stormwind,  een  heerlijke  muziek  voor- 
het  oor  des  Heeren  speelt,  toch  is  dit  nog  niet  de  hoogste  eere  die  Hij 
zich  bereid  heeft;  want  gelijk  Psalm  XXIX :  9  het  uitspreekt,  in  al  dis  krachten 
en  elementen  der  natuur  is  's  Heeren  mogendheid  wel ;  maar  in  zijn  tempel 
geeft  de  mensch  Hem  eere. 

En  daar  nu  ligt  het  onderscheid  in.  In  alle  onbewust  schepsel  kan  God 
zijn  glans  wel  spiegelen,  zoodat  die  door  het  creatuur  Hem  wordt  terug- 
gekaatst, maar  dan  weet  dit  creatuur  er  zelf  niets  van.  Het  bedoelt  niet 
God  te  loven,  want  het  kent  zijn  God  niet,  en  heeft  Hem  dus  niet  lief.  En 
overmits  het  Gode  nu  behaagt  heeft,  zich  ook  door  een  creatuur  te  laten 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   VI.  873 

beminnen,  zich  aan  een  creatuur  te  openbaren,  in  een  creatuur  de  weten- 
schap van  zijn  Goddelijk  bestaan  en  de  ken nisse  van  zijn  Wezen  te  leggen, 
200  is  het  voor  mensch  en  engel  thans  mogelijk  gev^^orden,  Gode  een  lof 
en  prijs  en  eere  toe  te  brengen,  die  verre  uitgaat  boven  de  onuitgesproken 
eere,  die  Hem  toegebracht  wordt  door  zijn  onbewuste  schepping.  Ook  engel 
en  mensch  zijn  wel  niet  tot  dien  lof  bekwaam,  zonder  dat  God  zelf  hun 
■er  alle  middelen  toe  verleent;  want  met  wat  liefde  zouden  ze  kunnen 
liefhebben,  zoo  Hij  niet  eerst  zelf  die  liefde  in  hen  had  uitgestort?  Met 
wat  echo  op  zijn  geopenbaarde  kennisse  zouden  ze  Hem  loven,  zoo  Hij  ? 
niet  zelf  die  kennisse  in  hun  had  toegebracht?  En  met  wat  instrument 
zouden  ze  zijn  aanbidding  en  zijn  prijs  uitspreken,  zoo  de  Heere  niet  zelf 
èn  de  stem  èn  de  menschelijke  taal  èn  de  melodie  van  het  menschelijk 
lied  had  uitgedacht  en  aan  den  mensch  had  geschonken?  Maar  al  is  het 
dan  volkomen  waar,  dat  ook  de  engel  en  de  mensch  bij  deze  lofzinging 
en  deze  aanbidding  niets  anders  kunnen  werken  dan  met  instrumenten, 
•die  hun  door  God  eerst  verleend  zijn,  toch  blijft  altoos  dit  over,  dat  zij  ze 
gebruiken  en  dat  ze  in  dit  gebruik  van  die  instrumenten  hunne  ziele  uit-  _ 
gieten  en  hun  hart  kunnen  uitspreken.  Blijft  dit  uit,  dan  natuurlijk  is  het 
wat  onze  varenslieden  noemen  papegaaienwerk,  of  om  met  de  taal  van 
Paulus  te  speken,  een  schel  die  luidt  of  een  metaal  dat  klinkt.  Dan  klinkt 
er  geen  menschelijk  hart  in,  en  heeft  het  dus  zijn  loon  weg.  Maar  heeft 
metterdaad  dit  hooge  en  heerlijke  plaats,  dat  uit  de  diepte  van  een  men- 
schelijk hart,  door  middel  van  de  instrumenten  van  stem  en  taal  en  toon, 
-een  uiting  der  aanbidding  en  der  dankzegging,  een  zielswerking  van  lof 
en  prijs  zich  naar  God  toe  beweegt,  dan  wordt  wezenlijk  s|/ni\^aam  fl'roof- 
gemaakt ;  omdat  er  dan  iets  in  de  Schepping  uitgaat,  en  dat  iets  voor 
Gods  troon  opklimt,  dat,  om  het  met  eerbied  uit  te  drukken,  alleen  het 
bezielende  en  geheiligde  creatuur  Gode  toebrengen  kon. 

Uit  dien  hoofde  nu  is  het  niet  iets  vreemds,  maar  iets  geheel  natuur- 
lijks, dat  in  de  Heilige  Schrift  dat  loven  en  prijzen  van  Gods  Naam  zoo 
sterk  op  den  voorgrond  staat;  altoos  met  de  onderstelling  er  bij,  dat  dit 
loven  en  dit  prijzen  waarheid  in  het  binnenste  zij.  Ook  de  kerke  Gods 
heeft  zich  hiernaar  dus  te  voegen,  zoo  in  haar  gebruik  als  in  den  Dienst 
des  Woords.  En  ook  gij  hebt  in  het  persoonlijk  leven  uwer  godsvrucht 
wel  te  onderzoeken,  of  ge  reeds  tot  deze  hoogte  reiken  kunt.  Want  na- 
tuurlijk zóó  te  kunnen  loven  en  prijzen,  dankzeggen  en  aanbidden,  dat 
heel  de  ziel  er  uit  innerlijken  drang  bij  is  en  er  bij  blijft,  staat  zeer  hoog.  - 
Er  is  veel  minder  godsvrucht  en  zielskracht  toe  noodig,  om  een  goede 
gift  te  geven,  of  zich  eenig  genot  te  ontzeggen,  of  een  daad  van  toewijding 
te  verrichten,  dan  om  er  zoo  in  uw  hart  en  in  het  verborgen  leven  uwer 


374  ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK    VII. 

ziel  aan  toe  te  staan,  dat  het  rechte  „God  loven"  u  mogelijk  is  geworden, 
Aan    een  harp  die  ontstemd  is  kunt  ge  geen  zuivere  tonen  ontlokken,  en 

'  toch  aan  zulk  een  ontstemde  harp  is  nog  meestal  het  hart  van  Gods  kin- 
deren gelijk.  De  snaren  zyn  of  gebroken  of  te  ongelijk  gespannen,  en 
daardoor  missen  ze  de  heilige  kracht,  om  haar  tonen  langer  dan  een  enkel 
oogenblik  uit  de  ziel  tot  God  op  te  heffen.  Velen  kennen  daarom  de  ver- 
lustiging  in    zijn    Wezen  en  het  aanbiddend  verzinken  in  zijn  goddelijke 

V  deugden  niet.  De  heilige  mystiek  van  het  innerlijk  ontroerd  gemoed  is 
hun  vreemd.  En  als  ze  dan  toch  meebidden,  en  dan  toch  meeleven,  ja, 
dan  worden  ze  wel  iets  gewaar,  en  sluipt  er  soms  een  heiliger  toon  door 
hun  ziel,  maar  dan  is  het  toch  dat  volle  rijke  zielsleven  niet,  dat  dan 
eerst  in  beweging  geraakt,  als  een  mensch  van  stof  verwaardigd  wordt, 
om  den  Heere  zijn  God,  dat  hooge  en  eeuwige  Wezen  in  der  waarheid  te 
verheerlijken. 

Dit  gewichtige  punt  moest  daarom  iets  uitvoeriger  uiteengezet.  Dat  de 
dank  die  in  het  tvoord  uitgaat  hooger  staat  dan  de  dank  die  nog  slechts 
in  daden  betoond  wordt,  zal  thans  voor  de  vierschaar  der  Godsvrucht  wel 

■^  niet  langer  twijfelachtig  zijn.  Onze  Catechismus  met  zijn  belijdenis,  dat 
gebed  en  aanbidding  het  voornaamste  stuk  der  dankbaarheid  is,  werd 
schitterend  gerechtvaardigd.  Maar  hoe  beslist  we  ook  voor  deze  waarheid 
opkomen,  toch  mag  dit  hoofdstuk  niet  besloten  worden  zonder  droeve 
klacht  over  de  geestelijke  armoede  van  de  gemeente  Gods,  die  ja,  God  zij 
lof,  in  daden  nog  veelszins  haar  dankbaarheid  uitspreekt,  maar  tot  het 
echte  God  loven  en  verheerlijken  van  zijn  heiligen  naam  nog  zoo  veelszins 
r  onbekwaam  is.  En  toch  het  slot  van  den  laatsten  psalm  moet  de  grond- 
toon van  het  leven  van  Gods  volk  blijven:  Al  wat  adem  heeft  love 
DEN  Heere  I 


ZEVENDE  HOOFDSTUK. 


Laat  uw  licht  alzoo  schijnen  voor  de  menschen, 
dat  zij  uwe  goede  werken  mogen  zien,  en  uwen 
Vader  die  in  de  hemelen  is,  verheerlijken. 

Matth.  5:  16. 


Treedt  alzoo  het  loven  en  prijzen,  of,  om  het  kort  saam  te  vatten,  de 

^  aanbidding  van  het  Eeuwige  Wezen  stellig  op  den  voorgrond,  als  het  eerste 

stuk    der   dankbaarheid   zelfs   daarbij  zou  men  kunnen  zeggen,  dat    onze 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK    VII.  375 


Opstellers  er  het  eenige  stuk  der  dankbaarheid  in  zien.  Ze  zeggen  toch  in 
Antwoord  86  uitdrukkelyk,  dat  het  einddoel  van  onzen  godzaligen  wandel 
zijn  moet  te  bewerken,  „dat  God  door  ons  geprezen  worde."  Christus  ver- 
nieuwt ons,  zoo  belijden  ze,  door  zijnen  Heiligen  Geest  naar  zyn  evenbeeld, 
„opdat  wij  ons  met  ons  gansche  leven,  dankbaarheid  jegens  God  betoonen, 
en  Hij  door  ons  geprezen  ivorde."  Nu  is  het  blijkens  Ursinus'  Schatboek 
zeker,  dat  deze  laatste  woorden  moeten  worden  opgevat  in  den  zin  van 
Matth.  V:  16  en  1  Petr.  II:  12. 

In  Matth.  V:  16  vermaant  Jezus  zijn  discipelen,  dat  ze  hun  licht  alzoo 
mochten  laten  schijnen  voor  de  menschen,  dat  deze  hunne  goede  werken 
zien  mogen  en  uit  dien  hoofde  „hun  Vader,  die  in  de  hemelen  is,  verheer- 
lijken" En  geheel  in  gelijken  geest  schrijft  de  heilige  apostel  Petrus  in 
zijn  eersten  zendbrief  (II:  12):  „Houdt  uw  wandel  eerzaam  onder  de  hei- 
denen, opdat  in  hetgeen  zij  kwalijk  van  u  spreken  als  van  kwaaddoeners, 
zij  uit  de  goede  werken,  die  zij  in  u  zien.  God  verheerlijken  mogen  in  den 
dag  der  bezoeking."  In  aansluiting  en  op  grond  van  welke  uitspraken  de 
Catechismus  nu  den  eisch  stelt,  dat  wij  ons  zóó  zullen  aanstellen  en  alzoo 
zullen  gedragen,  dat  God  door  ons  geprezen  ivorde.  Iets  dat  zeggen  wil, 
dat  wij  aanleiding  zullen  geven  en  oorzaak  zullen  worden,  dat  Gode  een 
lof  en  prijs  worde  toegebracht,  die  Hem  anders  zou  zijn  onthouden.  Eene 
voorstelling  alzoo,  die  rechtstreeks  op  een  stellige  uitspraak  van  Jezus  en 
zijn  apostelen  rust,  en  waardoor  geheel  het  betoon  van  ons  dankbaar  be- 
staan, ook  in  ons  leven,  gericht  wordt  op  het  doel,  om  Gode  prijs  en  lof 
te  doen  toekomen,  ook  van  degenen,  die  Hem  niet  kennen.  De  kracht 
hiervan  gevoelt  ge  terstond  zoo  ge  het  in  zijn  tegendeel  omzet,  en  acht 
geeft  op  de  lastering  en  den  smaad,  die  aan  Gods  heiligen  naam  overkomt, 
zoo  zijn  verlosten  zich  misdragen  en  zich  misgaan.  Zoolang  zij  op  aarde 
zijn,  leven  de  gekochten  des  Heeren  niet  geïsoleerd  in  de  woestijn,  maar 
midden  in  de  wereld.  Jezus  bad  uitdrukkelijk,  niet  dat  God  ze  mocht 
wegnemen  uit  de  wereld,  maar  dat  Hij  ze  in  de  wereld  mocht  bewaren.  In  de 
wereld  leven  nu  wilzeggen  dat  geals  mensch  met  uw  medemenschen  en  als 
burger  in  uw  land  met  uw  medeburgers  in  allerlei  aanraking  komt;  dat  ge  als 
ware  het  leeft  voor  het  aangezicht  van  de  ongeloovigen ;  en  dat  dit  leven  in 
hun  midden  ten  doel  heeft,  dat  ge  hun  tot  een  getuigenis  van  Gods  wege  zult 
zijn  en  omgekeerd  een  getuigenis  voor  Gods  eer  aan  hun  consciëntie  zult  ont- 
lokken. Hiertegen  nu  gaat  ge  in,  en  hiermee  handelt  ge  in  strijd,  zoo  ge- 
aanleiding  geeft,  dat  om  uwentwil  Gods  naam  gelasterd  wordt;  en  omge- 
keerd beantwoordt  ge  aan  die  roeping,  zoo  het  geschiedt,  dat  tengevolge 
van  uw  optreden  in  de  wereld,  de  Naam  van  God  geprezen  wordt.  Peitelyk 
moet  dus  heel  uw  dankbaar  leven  ééne  doorgaande  prediking  zijn,  die  ten 


376  ZOXD.    XXXII.    HOOFDSTUK   VII. 

doel  heeft,  om  aan  de  ongeloovige  wereld  „de  deugden  te  verkondigen  van 
Hem.  die  u  geroepen  heeft  uit  de  duisternis  tot  zijn  wonderbaar  licht." 
Hieruit  kan  clan  ook  wel  een  tweede  iets  voortvloeien,  dat  namelijk  door 
uw  godzaligen  wandel  eenige  van  die  ongeloovigen  voor  Christus  gewon- 
nen worden;  maar  dit  stelt  de  Catechismus  eerst  in  de  tweede  plaats, 
en  voorop  gaat,  dat  de  strekking  van  uw  godzalig,  matig  en  rechtvaar- 
dig leven  dit  moet  wezen,  dat  de  menschen,  die  rondom  u  zijn,  uw  goede 
werken  zien  mogen  en  uw  Vader  die  in  de  hemelen  is  verheerlijken. 

Zoo  schuift  dus  tusschen  de  stomme,  zwijgende  en  onbewuste  aanbidding 
der  natuur,  en  de  bewuste,  jubelende  en  dankende  aanbidding  van  Gods 
heiligen,  een  derde  soort  van  prijs  voor  God  den  Heere  in:  die  prüs  en 
verheerlijking  namelijk,  die  Hem  moet  worden  toegebracht  door  alle  engel 
en  alle  menschenkind,  dat  van  Hem  afgevallen  is.  Er  is,  gelijk  de  heilige 
apostel  Paulus  (Rom.  III:  26)  zegt,  ook  eene  hetooniyig  van  Gods  rechtvaar- 
digheid opdat  Hij  rechtvaardig  zij,  of  gelijk  wij  zouden  zeggen:  opdat  Hij 
gerechtvaardigd  worde.  De  verdenking  mag  niet  op  God  blijven  rusten, 
als  schoot  Hij  tekort  in  zijn  Goddelijk  raadsplan,  of  als  had  Hij  in  zijn 
raadslag  zich  vergist;  en  daarom  kan  de  historie  der  wereld  niet  tot  ruste 
komen,  zoolang  het  zoo  vaak  nog  den  schijn  heeft,  alsof  Satan  triomfeert, 
Gods  belofte  faalt  en  zijn  heilige  wil  schipbreuk  lijdt.  Vandaar  de  eisch, 
dat  in  het  einde  der  dingen  zelfs  de  verlorenen  in  de  hel,  in  hun  eigen 
consciënte  overtuigd  zijnde,  zullen  moeten  erkennen,  dat  Gods  oordeel 
naar  recht,  en  hnn  verdoemenis  rechtvaardig  is.  Ook  de  hel  zal  eeuwig 
God  e  gelijk  moeten  geven.  En  dit  nu  moet  ten  deele  ook  reeds  op  aarde 
plaats  grypen  van  de  zijde  der  ongeloovigen.  Gelijk  Nebucadnezar  eindigt 
met  den  God  des  hemels  lof  en  eere  te  geven,  en  de  koning  van  Ninevé 
*  zich  in  stof  en  assche  vernederde,  zoo  moet  er  ook  aan  de  ongeloovige 
wereld  een  getuigenis  ontlokt  worden,  dat  God  wel  waarlijk  in  zyn  Heiligen 
krachten  werkt. 

Dit  nu  geschiedt  op  velerlei  manier.  Het  kwam  voor  in  de  eerste  dagen 
der  Christenheid,  toen  heel  de  wereld  verbaasd  stond  over  de  openbaring 
van  zulk  een  frisch  kerngezond  en  innig  liefdeleven  als  de  Christenen 
onder  elkander  hadden ;  en  nog  verneemt  men  niet  zelden  een  getuigenis 
uit  den  mond  van  ongeloovigen,  dat  zich  in  het  leven  en  de  veerkracht 
der  Christenen  vaak  krachten  openbaren,  die  hun  verwondering  gaande 
maken.  Maar  meestal  gaat  zulk  een  getuigenis  thans  uit  door  de  historie, 
en  terwyl  het  hedendaagsch  geslacht  der  ongeloovigen  zich  fel  en  ruw 
tegen  den  Christus  Gods  keert,  kunnen  de  historieschrijvers  ook  onder 
hen  toch  niet  nalaten,  den  onmetelijken  zegen  te  roemen,  dien  het  Chris- 
tendom  in    vroeger   eeuwen    over    het  Romeinsche  rijk  en  de  nog  onbe- 


ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK   VIL  371 


schaafde  Germaansche  volkeren  gebracht  geeft.  Ja  zelfs  in  onze  vaderland 
sche  historie  spreken  ze  het  luide  uit,  dat  zonder  de  doodsverachting  en 
den  geloofsmoed  der  Calvinisten  ons  land  nooit  zijn  vrijheid  op  Spanje 
had  overw^onen.  En  toen  nu  in  later  dagen  de  strijd  voor  het  vrije  onder- 
wijs wierd  aangebonden,  zijn  we  ook  om  dezen  strijd  wel  eerst  bespot  en 
beschimpt,  maar  omdat  we  volhard  hebben,  is  toch  eindelijk  aan  den  . 
tegenstander  de  erkentenis  ontlokt,  dat  onze  doortastendheid  en  offervaar- 
digheid eene  aanbeveling  waren  voor  het  beginsel  dat  we  verdedigden. 
"Wie  nu  goed  staat  onder  Gods  kinderen  eigent  zich  zulk  een  lof  nooit 
zelf  toe,  maar  geniet  er  alleen  in,  omdat  er  lof  in  ligt  voor  den  Heere 
zijn  God. 

Zeer  terecht  legt  de  Catechismus  dan  ook  op  dit  soort  „verheerlijking 
van  Gods  naam"  nadruk.  Overmits  God  alle  ding  geschapen  heeft  om  > 
zich  zelfs  wil,  moet  ook  heel  zijn  Schepping  zijn  naam  groot  maken. 
En  dit  nu  geschiedt  op  drieërlei  manier.  Sprakeloos  door  zijn  onbe- 
wuste schepping;  in  bezielden  jubel  door  zijn  heilige  engelen  en  zijn 
heiligen  onder  de  menschenkinderen;  en  kun  ondanks  door  de  ongeloovi- 
gen.  Zoo  loopt  het  alles  op  den  prijs  van  zijn  naam  uit,  en  staat  de  vei-- 
heerlyking  van  zijn  heiligen  naam  zoo  allesbeheerschend  op  den  voorgrond, 
dat  ze  niet  alleen  uzelven  tot  lof  moet  uitdrijven,  maar  ook  onze  goede 
werken  er  op  richten  kan,  om  zijn  Naam  voor  lastering  bij  de  wereld  te 
bewaren,  en  dien  te  doen  verheerlijken  onder  de  lieden  die  nog  van  verre 
staan.  Het  is  dus  niet  zoo,  dat  we  uit  dankbaarheid  goede  werken  moeten 
doen,  om  Gode  door  die  goede  werken  iets  toe  te  brengen,  en  dat  er  dan 
ja,  ook  nog  zekere  lofverheffing  voor  zijn  Naam  bij  moet  komen.  Neen, 
maar  omgekeerd  moet  die  prijs  en  lof  van  zijn  Naam  eigenlijk  éénig  eind- 
doel zijn,  zoowel  van  ons  betoon  van  dank  door  ons  woord,  als  van  ons  betoon 
van  dank  door  onze  daden.  Het  is  en  blijft  Soli  Deo  G-loria!  Gode  alleen  de  eere. 
En  alle  prediking,  of  alle  voorstelling  van  de  Christelijke  religie, "die  deze  orde 
omkeert,  en  de  beteekenis  van  de  lofverheffing  en  verheerlijking  van  Gods 
Naam  achter  deugdsbetrachting,  goede  werken  of  godzaligen  wandel  laat  te.  > 
rugtreden,  is  in  haar  hart  Arminiaansch  en  snijdt  de  hartader  door  de  Gerefor- 
meerde religie.  Vandaar  dan  ook  dat  onze  vaderen  bij  elke  bespreking  van 
welke  daad  Gods  of  der  menschen  ook,  steeds  tweeërlei  einddoel  hebben  ge- 
steld, en  wel  in  de  eerste  plaats  dat  Gode  eere  zou  toekomen,  en  eerst  ten 
tweede,  en  daarna,  en  daaruit  afgeleid,  dat  tot  zaligheid  zou  strekken. 

Maar  als  men  dit  zoo  stelt  en  zegt,  moet  het  dan  ook  aangedurfd  en 
moet  het  ook  alzoo  tot  zijn  recht  komen.  En  al  wie  nu  onder  den  Gere- 
formeerden naara  een  Ethische  levensbeschouwing  drijft,  keert  dit  feitelijk 
om  en  trekt  deze  verheerlijking  van  Gods  Naam  meer  als  een  memoriepost 


378  ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK    VIL 

uit.    Zoo    in  het  algemeen  moet  dan  al  wat  schoon  en  waar  en  lieflijk  is 
God  verheerlijken,  en  daarom  op  al  wat  wel  luidt  aller  zielskracht  gericht; 

^'  en  de  Heere  mag  er  mede  tevreden  zijn,  dat  Hij  dit  aanziet  en  er  behagen 
in  schept.  En  juist  hiertegen  nu  komen  we  met  al  de  macht  die  in  ons 
is  op.  Onze  gemeenschap  met  het  Eeuwige  Wezen  moet  een  bewuste,  een 
persoonlijke,  een  rechtstreeksche  wezen,  en  wel  waarlijk  moet  Gode  van 
ons  toekomen  de  uitgieting  onzer  ziele  in  eeuwigen  dank  en  jubel  door 
de  aanbidding,  die  ons  uit  het  hart  naar  de  lippen  vloeit.  Op  elk  ander 
standpunt  bouwt  ge  de  werkheiligheid  weer  op,  steekt  ge  den  Christus 
in  een  Arminiaansche  kleedij  van  ethisch  zelfbehagen,  en  legt  ge,  ook 
zonder  het  te  bedoelen,  ja,  tegen  uw  bedoeling,  de  bijl  aan  den  wortel 
van    alle   waarachtige  religie.  Het  einde  waarvan  dan  ook  is,  dat  ge  het 

.^^  uitnemend  vinden  kunt  met  Modernen  en  Groningers  en  allerlei  halfslach- 
tige lieden,  maar  dat  ge  Gods  kinderen  niet  zetten  kunt. 

En  zegt  ge  nu,  dat  op  onze  lijn  zich  dan  toch  omgekeerd  de  trein  voort- 
beweegt, die  eindigt  met  aan  te  komen  bij  het  station  van  het  Antino- 
mianisme,  dan  is  ons  antwoord  hierop  tweeërlei.  En  wel  vooreerst,  dat  deze 
beschuldiging  ons  een  bewijs  is  van  de  juistheid  van  onze  uiteenzetting. 
Immers,  gelijk  de  heilige  apostel  Paulus  getuigt,  was  het  juist  dezelfde 
beschuldiging  die  in  zijn  dagen  tegen  hem  gericht  werd.  ,,Zullen 
we  dan  de  zonde  doen  opdat  de  genade  te  meerder  worde!"  Iets  waaruit 
blijkt,  dat  elke  voorstelhng  van  het  Evangelie,  die  ^em  aanleiding  tot  deze 
klacht  geeft,  het  ware,  echte  Evangelie  niet  zijn  kan.  Maar  op  die  be- 
schuldiging antwoorden  we  ook  ten  andere,  dat  het  Antinomianisme  niet 
doorbrak  in  de  dagen  onzer  vaderen,  toen  de  prediking  van  het  Evange- 
ï  lie  in  den  boven  door  ons  aangeduiden  zin  nog  zuiver  liep ;  maar  dat 
daarentegen  terstond  dit  booze  onkruid  op  den  akker  der  gemeente  op- 
schoot, zoodra  de  prediking  onzuiver  werd  en  het  volle  Gereformeerde 
standpunt  niet  meer  aandorst.  Ook  nu  schuilt  in  het  vrij  sterk  weer  op- 
gekomen Antinomianisme  ongetwijfeld  een  deel  waarheid,  en  nooit  hebben 
we  geaarzeld,  om  tegen  de  oppervlakkigheden  en  halfheden  van  de  Con- 
fessioneelen,  gelijk  ze  zich  noemen,  aan  de  Kohlbrüggianen,  zelfs  in  hun 
latere  ontaarding,  gelijk  te  geven.  Dat  Antinomianisme  is  opgekomen,  niet 

^  als    vrucht    van    zuivere   Gereformeerde   prediking,    maar  juist  omdat  de 

-^  echte  Gereformeerde  prediking  in  onze  kerken  verstomd  was.  Wat  men 
hoorde  was  Methodisme,  was  Baptisme,  was  Mysticisme,  maar  de  bazuin 
van  het  Gereformeerde  leven  werd  niet  meer  aan  den  mond  gezet.  Wil 
men  dus  het  Antinomianisme  links,  gelijk  de  Werkheiligheid  rechts  af- 
snijden, dan  is  er  maar  één  doeltreffend  middel,  en  dit  bestaat  hierin 
dat   ge  én  voorwerpelijk  én  onderwerpelijk,  mits  beide  in  zuiver  en  gaaf 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK    VIL  379 

verband,  den  vollen  inhoud  der  Gereformeerde  Belijdenis  weer  aandurft, 
tot  de  gemeente  brengt,  en  in  de  gemeente  opbouwt.  Wie  dat  doet  zal 
uitkomen  waar  hij  wezen  moet,  zoo  voor  zijn  eigen  ziel,  als  voor  de  ge- 
meente die  hij  bearbeidt,  en  het  einde  zal  zijn,  dat  de  grootmaking  en 
verheerlijking  van  Gods  Naam  veld  wint. 

Is  nu  hiervan  genoeg  gezegd,  dan  kan  thans  overgegaan  tot  de  nadere 
bespreking  van  wat  de  Catechismus  over  de  goede  tverken  in  verband  met 
onze  verplichting  jegens  onzen  God  zegt.  Voorshands  alleen  nog  maar  in 
dit  laatste  en  bepaalde  verband;  want  over  deh  aard  der  goede  werken 
wordt  eerst  in  Vraag  91  gehandeld.  Xu  zegt  de  Catechismus  van  dit  ver- 
band drieërlei:  Vooreerst,  dat  we  goede  werken  moeten  doen,  om  Gods  ; 
lof  aan  de  wereld  te  ontlokken.  Ten  tiveede,  dat  ze  noodig  zijn,  om  ons 
de  verzekerdheid  des  geloofs  door  een  uitwendig  hulpmiddel  te  sterken. 
En  ten  derde,  dat  ze  strekken  kunnen,  om  in  Gods  hand  een  middel  te 
zijn,  waardoor  anderen  voor  Christus  gewonnen  worden.  Drie  doeleinden 
alzoo;  meer  niet;  en  in  deze  drie  is  met  geen  enkel  woord  sprake  van 
iets  dat  wij  Gode  zouden  toebrengen;  waardoor  we  Hem  iets  teruggeven 
zouden  voor  wat  Hij  ons  gaf;  of  iets  voor  Hem  doen  zouden,  waardoor 
we  iets  kweten  van  de  schuld,  die  door  Gods  onuitsnrekelijke  gave  op  ons 
rust,  en  eeuwig  zal  blijven  rusten.  Let  hier  scherp  op,  want  hierdoor  juist 
is  alle  we^ikeerigheid  ten  eenen  male  afgesneden.  Een  dankbaarheid,  die  u  y 
bewegen  zou  om  iets  voor  God,  Hem  ten  behoeve,  te  doen,  zoodat  uw 
rekening  bij  God  in  uw  oordeel  daalde,  en  ge  iets  afbetaaldet  van  den 
dank  dien  ge  Hem  schuldig  zijt,  is  onbestaanbaar.  Want  wilt  ge,  duide- 
lijkheidshalve,  een  oogenblik  uw  verhouding  tegenover  uw  God  in  den 
vorm  van  een  rekening  gieten,  dan  staat  de  zaak  zoo,  lo,  dat  God  u  in  '; 
uw  schepping  alles  om  niet  schonk,  zoodat  ge  geheel  uw  aanzijn  Hem 
schuldig  waart;  2o.  dat  ge  dit  alles  door  uw  zonde  Gode  ontroofd  hebt, 
en  reeds  daardoor  in  een  oneindige  schuld  by  uw  God  zijt  gekomen;  3o, 
dat  gij  niets  hadt  noch  hebben  kondt  om  ook  maar  iets  van  deze  schuld 
af  te  doen;  40.  dat  God  zelf  toen  deze  strafschuld  door  het  bloed  van 
het  heilig  Lam  heeft  uitgewischt;  50.  dat  ge  derhalve  thans  onder  een 
dubbele  verplichting  voor  uw  God  ligt,  ten  eerste  krachtens  al  wat  ge  in 
uw  schepping,  en  ten  andere  krachtens  al  hetgeen  ge  in  uw  herschepping 
ontvingt,  en  dat  de  daaruit  voortvloeiende  verplichting  nooit  kan  worden 
opgeheven,  maar  tot  in  aller  eeuwigheid  blijven  moet.  Zoo  zelfs  dat  elke 
toeëigening  van  genade,  die  u  thans  nog  in  uw  goede  werken  toekomt, 
die  schuld  niet  vermindert  maar  zeer  stellig  nog  dagelijks  vergroot.  Er  is 
dus    niet   alleen    geen    de    minste  sprake  van  eenige  verdienste,  alsof  uw 


i 


K 


380  ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   VII. 

goede  werken  het  werk  van  Christus  voor  u  moesten  aanvullen  en  vol- 
maken; maar  er  is  zelfs  geen  sprake  van,  dat  gij  door  b.  v.  al  uw  goed 
aan  de  armen  te  geven,  of  uw  lichaam  over  te  geven  om  verbrand  te  worden, 
ook  maar  met  een  centesimaal  breuk  een  post  hoe  klein  ook  in  uw  credit  bij 
God  zoudt  krijgen.  Ge  hebt  geen  credit  bij  God ;  bij  God  niets  dan  een  debet.  En 
als  ge  welk  goed  werk  ook  volbrengen  mocht,  bederft  ge  alles  weer,  zoo  ge 
daarbij  ooit  denkt:  ..Dat  komt  mij  nu  weer  ten  goede  op  mijn  rekening 
die  ik  met  God  heb;"  en  staat  ge  dan  alleen  goed,  zoo  ge  wel  inziet,  dat 
er  juist  door  dat  goede  werk  weer  zoo  en  zoo  veel  op  uv;  rekening  met 
uw  God  is  bijgekomen.  Immers  ook  dat  goede  werk  hebt  ge  van  Hem  ont- 
vangen. Hij  bekwaamde  er  u  voor.  En  niet  Hij  uw  God  heeft  er  u  voor 
te  danken,  maar  gij  hebt  er  dank  voor  te  brengen  aan  uw  God.  Alles  naar 
de  zoo  schoone  belijdenis  in  Art.  24  van  onze  Confessie:  „Zoo  doen  wij 
dan  goede  werken  maar  niet  om  te  verdienen  (want  wat  zouden  wij  verdie- 
nen ?)  ja,  icij  zijn  in  God  gehouden  (d.  w.  z.  schuldenaren  bij  God  geworden) 
voor  de  goede  iverken,  die  ivij  doen,  en  niet  Hij  in  ons." 

Dit  laatste  nu  drukt  de  Catechismus  op  een  schoone,  geheel  eigenaardige 
manier  uit,  door  te  zeggen:  „dat  Christus,  nadat  hij  ons  met  zijn  bloed 
gekocht  en  vrijgemaakt  heeft,  ons  ook,  door  zijn  Heiligen  Geest,  naar  zijn 
evenbeeld  vernieuwt;"  en  dit  doet  met  het  drieledig  doel,  waarop  we  zoo 
straks  reeds  wezen,  opdat  de  wereld  God  prijze,  ons  geloof  nieuwen  steun 
erlange,  en  anderen  voor  Christus  gewonnen  worden. 

Het  uitgangspunt  wordt  dus  door  den  Catechismus  niet  in  ons  gesteld, 
maar  in  Christus.  Niet  tot  ons  wordt  gezegd :  Gij  moet  u  naar  het  even- 
beeld van  Christus  vernieuwen;  maar  u  wordt  het  feit  geopenbaard,  dat 
Christus  dit  alzoo  doet.  Zoo  leert  het  dan  ook  de  Heilige  Schrift.  In 
2  Cor.  III:  18,  waar  staat  „dat  we  in  gedaante  naar  het  zelfde  beeld 
veranderd  worden,''  en  in  Eom.  VIII:  29,  waar  verklaard  wordt,  „dat  we 
verordineerd  zijn  den  heelde  zijns  Zoons  gelijkvormig  te  worden."  Wat  na- 
tuurlijk niet  zeggen  wil,  dat  we  de  ordinantie,  het  bevel  of  het  gebod 
ontvingen,  om  ons  zei  ven  aan  het  beeld  des  Zoons  gelijkvormig  temaken  ; 
maar  dat  we  hiertoe  verordineerd  zijn  van  God,  dat  deze  gelijkvormig- 
making  door  Hem  in  ons  tot  stand  zal  worden  gebracht.  Dit  kan  ook 
niet  anders.  Evenmin  als  by  onze  schepping  eerst  een  neutraal  mensch 
wierd  geschapen,  om  alsnu  tot  dien  neutralen  mensch  te  zeggen :  „Ver- 
vorm u  naar  het  beeld  Gods;"  maar  de  mensch  terstond  door  God  naar 
zyn  beeld  en  gelykenis  geformeerd  werd,  zoo  ook  is  hetin  de  herschepping. 
Ook  in  die  herschepping  wordt  niet  tot  den  zondaar  gezegd  :  „Vervorm  u 
naar  het  beeld  des  Zoons:"  maar  door  de  daad  der  wedergeboorte  brengt 
God   zelf  deze  gelijkvormigheid  aan  het  Beeld  des  Zoons  in  den  zondaar 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   VIII.  381 

tot  stand.  Slechts  treedt  hier  dit  verschil  in  dat  de  daad  der  wedergeboorte 
onderscheiden  wordt  in  de  inplanting  van  het  nieuwe  leven,  en  het  tot 
ontplooiing  brengen  van  het  leven  dat  aldus  ingeplant  werd.  Spreekt  nu 
de  Catechismus  van  deze  „vernieuwing  naar  het  Beeld  des  Zoons,"  dan 
doelt  hij  hierbij  op  dat  werk  der  wedergeboorte  in  zijn  beide  stadiën  van 
inplanting  en  ontplooiing  des  nieuwen  levens;  wat  wij  gemeenlijk  noe- 
men: wedergeboorte  en  heiligmaking.  Op  Golgotha  heeft  hij  ons  gekocht 
en  vrijgemaakt,  maar  nu  komt  hij  ook  persoonlijk  tot  een  iegelijk  van 
zijn  verlosten,  om  hun  te  zijner  tijd,  door  zijnen  Heiligen  Geest,  de  kiem 
des  levens  in  te  planten,  en  door  de  gestadige  bedauwing  met  zyn  en  Hei- 
ligen Geest  deze  kiem  tot  steeds  rijpere  ontwikkeling  te  brengen.  En 
vrucht  nu  van  deze  inplanting  en  gestadige  ontplooiing  des  nieuwen  levens 
in  ons  is,  dat  de  wil  in  ons  als  ware  het  omgebogen,  het  doode  ik  met 
veerkracht  opgericht  worde,  en  dat  dit  levendgemaakte  in  ons  alsnu,  met 
en  door  dezen  overgebogen  wil,  toonen  kan,  of  het  al  dan  niet  in  een  po- 
sitie van  dankbaarheid  tegenover  zijn  God  staat. 


ACHTSTE  HOOFDSTUK. 


Ik  bid  u  dan,  broeders!  door  de  ontfermingen 
Gods,  dat  gij  uwe  lichamen  stelt  tot  eene  levende, 
heilige  en  Gode  welbehaaglijke  offerande,  welke  is 
uw  redelijke  godsdienst. 

Rom.  12:  1. 


Er  staat  in  onzen  Catechismus  niet,  dat  wij  Gode  ons  gansche  leven 
dankbaarheid  voor  zijne  weldaden  bewijzen.  Zoo  vindt  ge  het  wel  reeds 
vroeg  in  minder  nauwkeurige  uitgaven,  vooral  in  uitgaven,  die  uit  den 
Arminiaanschen  hoek  kwamen;  maar  in  de  oorspronkelijke  en  goede  uit- 
gaven staat:  „opdat  wij  ons  met  ons  gansche  leven  Gode  dankbaar  voor 
zijne  weldaden  bewijzen."  Twee  lezingen,  die  aanmerkelijk  verschillen. 
Wie  toch  „dankbaarheid  bewijst",  moet  iets  doen  of  verrichten,  waar  zijn  -^ 
weldoener  iets  aan  heeft;  terwijl  het  zoo  ge  „ii  zelven  dankbaar  te  be- 
toonen  hebt",  niet  op  de  daad  aankomt,  maar  op  de  gesteldheid  van  uw 
hart.  Ook  in  den  eersten  Zondag  was  daarom  als  derde  stuk  van  den 
Catechismus  opgegeven:  „hoe  ik  Gode  voor  zulk  een  verlossing  zoXdank- 
baar  zijn.'"  Al  is  er  dus  op  zich  zelf  niets  tegen,  om  te  spreken  van 
„Ellende,  Verlossing  en  Dankbaarheid",  toch  vergete  men  hierbij  nooit,  dat 


382  ZOND.    XXXIL   HOOFDSTUK   VIII. 


dit  derde  stuk  van  de  ^.dankbaarheid"  niet  doelt  op  betoon  van  dank- 
baarheid in  het  uitwendige,  maar  op  het  dankbaar  zijn  en  dankbaar  zich 
aanstellen  van  geheel  onzen  persoon. 

Deze  gesteldheid  nu  heeft  geen  onzer  van  nature.  Van  nature  beschouwt 
hij,  eer  omgekeerd,  alles  als  zijn  recht;  eischt  nog  altoos  meer;  en  vertoont 
dus  veeleer  den  grondtrek  van  ontevredenheid.  Dankbaar  kan  de  zondaar 
dan  eerst  worden,  als  God  hem  tot  zulk  dankbaar  zijn  bekwaamt.  Dit  nu 
doet  de  Heere,  door  onzen  persoon  om  te  zetten.  Van  nature  zijn  we  ge- 
lijkvormig aan  het  beeld  van  Adam  na  den  val.  Doch  nu  zet  Hij  ons  om, 
en  maakt  ons  gelijkvormig  aan  het  beeld  des  Zoons.  Niet  aan  het  beeld 
van  Adam  vóór  den  val;  want  vóór  den  val  had  Adam  nog  slechts  ,, het 
aardsche  beeld",  d.  w.  z.  een  verliesbaar  goed.  Maar  Christus  is  de  tweede 
mensch  uit  den  hemel,  die  dus  „een  hemelsch  beeld"  draagt.  En  gelijk  we 

1  nu  eerst  het  beeld  van  den  aardschen,  zegt  de  apostel,  gedragen  hebben, 
zoo  zullen  we  nu  ook  het  beeld  van  den  hemelscheu  dragen.    Deze  veran- 

<  dering  en  vernieuwing,  die  de  Heere  door  zijnen  Heiligen  Geest  in  ons 
tot  stand  brengt,  is  derhalve  zoo  principieel  mogelijk.  Er  wordt  niet  maar 
iets  aan  ons  of  in  ons  veranderd;  maar  veranderd  worden  wij  zelven; 
veranderd  wordt  ons  ik;  vernieuwd  en  veranderd  wordt  onze  persoon  in 
den  wortel  onzes  levens.  Zoo  voegt  dus  Christus  aan  zijn  eerste  weldaad 
een  tweede,  niet  minder  groote  weldaad  toe.  Eerst  heeft  hij  ons  van  schuld 
verlost  en  weer  rechtvaardig  voor  God  gesteld;  en  nu  komt  hij  ons  ook 
persoonlijk  tot  een  ander  mensch  maken.  Voor  onzen  ouden  mensch  treedt 
alzoo  een  nieuwe  mensch  in  plaats.  En  gelijk  nu  deze  oude  mensch 
eischend,  morrend    en    ontevreden   in  de  hoogheid  zijns  harten  tegenover 

<  God  stond,  zoo  ligt  deze  nieuwe  mensch  op  zijn  knieën,  om  zijn  Vader 
in  de  hemelen  de  uiting  toe  te  brengen  van  een  dankbaar,  beschaamd  en 
verlegen  hart. 

Kwam  nu  deze  tweede  weldaad,  evenals  die  der  rechtvaardigmaking,  op 
eenmaal  volledig  tot  stand,  zoo  zou  elk  kind  van  God  van  stonde  aan,  en 
zonder  onderlaten,  geen  oogenblik  anders  dan  dankbaar  voor  God  bestaan 

g  kunnen.  Maar  dit  is  niet  alzoo.  Bij  deze  tweede  weldaad  volgt  de  Heere 
den  weg  van  alle  organisch  leven.  Hij  begint  met  in  den  zondaar  de  kiem 
van  dit  nieuwe  leven  in  te  planten,  en  brengt  dan  voorts  door  gedurig 
nieuwe  inwerking  van  zijnen  Heiligen  Geest,  door  de  predicatie  van  het 
Woord,  en  door  allerlei  voorzienige  leiding  in  zijn  leven,  deze  nieuwe  ge- 
stalte in  hem  tot  rijker  ontplooiing.  Niet  alsof  dit  een  vanzelf  uitgroeien 
van  het  heilige  leven  uit  de  kiem  van  zijn  wedergeboorte  zou  zijn,  want 
als  de  Heere  deze  kiem  der  wedergeboorte  aan  ons  ter  verzorging  over- 
liet, zou  er  evenmin  ooit  iets  uit  groeien,  als  ge  uit  een  tarwekorrel  ooit 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   VUL  383 

een  halm  zoudt  zien  rijpen,  zoo  de  koestering  van  de  aarde,  de  bevochti- 
ging van  dauw  en  regen  en  de  gloed  der  zon  er  niet  bijkwam.  De  heilig- 
making is  dus  een  nieuwe  weldaad,  waardoor  de  Heere  aan  de  kiem  der 
wedergeboorte  ontwikkeling  en  groei  toebrengt.  Niet  wij  maken  onszelven 
heilig.  De  heiligmaking  is  niet  iets,  dat  wij  in  ons  zelven  tot  stand  kun- 
nen brengen.  Neen,  de  heiligmaking  is  evenals  de  Wedergeboorte  een  daad 
van  Christus.  In  hem  is  onze  heiligmaking.  Hij  is  zelf  onze  heiligmaking. 
Al  wat  tot  ons  persoonlijk  heilig  leven  behoort  is  in  Christus  als  ons 
Hoofd  verborgen,  en  „wij  zijn  in  hem  geschapen  tot  goede  werken,  welke 
God  voorbereid  heeft,  opdat  wij  daarin  wandelen  zouden."  Doch  nu  belieft 
het  den  Heere  onzen  God,  deze  weldaad  der  heiligmaking  zeer  onder- 
scheiden uit  te  deelen.  In  de  wedergeboorte  zijn  allen  gelijk.  Ze  ontvangen 
allen  de  kiem  des  nieuwen  levens.  Zoodra  iemand  wedergeboren  is,  ligt  de 
graankorrel  in  den  akker.  Het  zaad  des  levens  is  in  de  opgeploegde  voren 
uitgestrooid.  En  omdat  God  zelf  er  over  waakt,  zal  noch  kan  dat  „zaad 
des  levens"  in  hera  ooit  verloren  gaan.  Maar  gelijk  ook  de  landbouwer 
bespeurt,  dat  al  strooit  hij  gelijk  zaad  uit,  dat  zaad  toch  niet  overal  op 
gelijke  wijze  opwast,  zoo  is  het  ook  hier.  Bij  den  één  zal  dat  zaad  terstond 
ontkiemen,  terwijl  het  bij  den  ander  eerst  na  lange  dagen  tot  ontwikke- 
ling gedijt.  En  ook  waar  het  wassen  gaat,  zal  het  biJ  den  één  een  ge- 
stadige heilige  ontwikkeling  teweeg  brengen,  terwijl  bij  den  ander  zomer 
en  winter  zich  zullen  afwisselen;  nu  eens  een  bloeiende  gestalte,  dan  weer 
een  doodsche  staat.  En  ook  de  vrucht  zal  uiteenloopen,  van  dertig-  tot 
zestig-  en  honderdvoud. 

Een  verschil  dat  dan  eerst  in  het  gelijk  komt,  als  de  dood  tusschen 
beide  treedt,  en  in  ons  sterven,  door  de  afscheiding  van  het  lichaam  des 
doods,  de  laatste  smet  der  zonde  geheel  weggaat,  ds  oude  mensch  voor 
eeuwig  verdwijnt,  en  door  een  wondere  daad  van  heiligmaking  onze  ziel 
in  de  volkomenheid  gesteld  wordt.  Het  is  alzoo  een  proces  in  drie  stadiën. 
Het  vangt  aan  met  de  inplanting  des  nieuwen  levens,  gewoonlijk  de  weder- 
geboorte genoemd.  Het  schrijdt  voort  door  de  ontwikkeling  van  deze  kiem, 
in  het  gestadige  werk  der  heiligmaking.  En  deze  heiligmaking,  die  in  ons 
leven  zeer  verschillend  kan  zijn,  maar  altoos  hoogst  onvolkomen  blijft, 
komt  tot  haar  voleinding  eerst  in  ons  sterven,  als  we,  door  den  dood 
heen,  na  ons  sterven,  hiernamaals  „tot  deze  voorgestelde  volkomenheid 
geraken." 

Nu  is  echter,  geheel  afgezien  van  wat  wij  hiervan  merken,  de  uitwer- 
king van  deze  daad  der  wedergeboorte  en  der  heiligmaking  altoos  deze, 
dat   ons    ik  omgezet,    anders  gesteld,  wedergeboren  en  vernieuwd  wordt. 


384  ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK    VIII. 

En  deze  wederbaring,    deze  verandering  en  vernieuwing  bestaat  hoofdza- 
kelijk hierin,  dat  wat  tlood  was  leven  gaat.  In  de  wedergeboorte  wordt  ons 
ik  niet  gewonden  in  nieuwe  windselen  of  gevernist  met  nieuwe  glansen, 
zoodat  het  ,,ik"  zelf  eigenlijk  de  oude  knecht  zou  blijven,  neen  het  i'/c  se?/* 
wordt    nieuw ;    en  dat  wel  nieuw  in  dien  zin,    dat  ons  ik  op  een  andere 
wijze  gaat  bestaan,   anders  gaat  denken,  anders  gaat  ivillen,  en  dientenge- 
volge zich  anders  gaat  aanstellen,  en  dus  ook  anders  gaat  doen. 
Zoolang  iemand  onwedergeboren  is,  kan  hij  zich  niet  bekeeren,  hij  kan 
^  niet  gelooven,  hij  kan  niet  voor  God  leven.     Hij  trekt  naar  de  aarde;  hij 
wordt    getrokken    naar    hel  en  Satan;    hij  zoekt  zich  zelf,    ook  waar  het 
anders  schijnt;  en  in  wat  schoonen  vorm  zich  ook  zyn  leven  hulle,  hy  is 
en  blijft  van  nature  geneigd  God  en  zijn  naaste  te  haten.  En  wel  kan  in 
-"zulk  een  toestand  de  bewarende,    temperende  algeraeene  genade  hem  als 
een    teugel   worden   aangelegd;    zoodat  ge  dan  ook  soms  ziet,  hoe  zulke 
menschen  dikwijls  voor  alle  groote  zonden  bewaard  worden,  ja  zelfs  uit- 
r  blinken  door  burgelijke  deugden;  maar  dit  alles  verandert  hun  wezen  niet. 
Al    zulke  deugden  zijn  geplukte  bloemen,    die  aan  doode  takken  zijn  op- 
gehangen, doch  uit  den  stengel  zelf  kwamen  ze  niet  voort.    Maar  zoodra 
de    wedergeboorte    tusschenbeide  is  getreden,    is  de  toestand  op  eenmaal 
radicaal  veranderd.  Dan  is  het  als  bij  een  geënten  boom.  Want  ja  ook  bij 
r-^een  geënten  boom  spruit  de  wilde  stam  nog  wel  weelderig  uit,    en  poogt 
telkens  door  wild  opgeschoten  hout  de  kleine  ingeente  stek  te  verdringen, 
haar    het   licht  te  benemen,    en  te  dooden;   maar  de  landman  snoeit  die 
wilde  takken  weg,  maakt  dat  de  ingeente  stek,  hoe  langzaam  ook,  macht 
over  heel  de  stam  erlange;  en  als  ge  na  eenige  jaren  weerkomt,  is  de  oude 
boom  zijn  kracht  kwijt,  de  ingeente  loot  heeft  zelf  hout  gemaakt,  en  de 
wilde    oude   stam   wordt  gedwongen  al  zijn  levenssappen  aan  de  nieuwe 
loot  af  te  staan.  En  al  komt  de  vrucht  nu  niet  opeens,  zoo  de  groei  door- 
gaat, komt  de  vrucht  toch  zeker.    De  zwaarste  tak  van  den  wilden  stam 
was  onmachtig  en  volstrekt  onbekwaam  om  een  enkele  gave,  goede  vrucht 
voort  te  brengen;  maar  hier  in  deze  ingeente  loot  is  het  kleinste  takje  in 
staat,  om,  zoo  het  slechts  tijd  van  groeien  heeft,  kostelijke  vrucht  te  doen 
rijpen.     Het   wilde  hout  aan  den  ouden  stam  was  machteloos.     Daar  zat 
niets  achter.     Daar  zat  niets  in.  Daar  kon  dus  ook  niets  uitkomen.  Maar 
het  jonge  hout  van  den  ingeente  loot  heeft  een  geheel  andere  natuur,  is 
bekwaam  om  vrucht  voort  te  brengen,    en  heeft  in  zich  de  profetie  van 
een  rijken  oogst,  voor  lange  jaren,  en  in  klimmende  mate. 
<•       Wil  dit  nu  zeggen,  dat  ons  ik,  na  de  wedergeboorte,  op  zichzelf  iets  kan? 
Neen,  dat  volstrekt  niet.   Veeleer  is  elke  poging  van  ons  ik,  om  op  zich- 
zelf iets    te   kunnen,   een  beslist  terugvallen  in  de  zonde  en  een  ingaan 


ZOND.  XXXIL   HOOFDSTUK  VUL  385 

tegen  zyn  wedergeboorte.  Elk  pogen  van  ons  ik  om  op  zichzelf  iets  te 
kunnen,  is  uit  den  ouden  mensch,  is  een  werk  van  het  vleesch,  en  ver- 
zwaart onze  schuld.  Maar  daarvan  is  bij  een  wedergeborene,  voor  zoover 
hy  als  wedergeborene  bestaat,  dan  ook  nooit  sprake.  Dat  zijn  ik  zich  van 
God  had  losgemaakt  en  op  zichzelf  was  gaan  staan,  was  juist  zijn  val  in 
zonde.  Hij  had  zich  als  een  dorre  tak  losgescheurd  van  den  stam  zijns 
levens.  Zoo  ging  hij  dood  en  stierf  steeds  dieper.  Maar  in  de  wedergeboorte 
is  hieraan  nu  juist  een  einde  gemaakt.  Zijn  ik  dat  verdord  en  dood  en 
verlaten  lag,  is  nu  weer  gehuwd.  De  levensband  van  zijn  ik  met  het  Eeuwige 
"Wezen  is  weer  aangebonden.  Uit  zijn  eenzelvigheid  en  zondige  verlaten- 
heid is  hij  uitgenomen.  Hij  is  nu  niet  meer  iets  op  zichzelf,  maar  een 
lidmaat  van  een  lichaam,  een  lidmaat  van  Christus  geworden;  en  zijni/c 
ook  maar  één  oogenblik  tuiten  dien  levensband  van  Christus  te  denken, 
is  eenvoudig  heel  zijn  wedergeboorte  loochenen.  De  heilige  apostel  beeft 
het  zoo  beslist  en  stellig  uitgesproken:  „Ik  leef,  maarniet  meer  ik,  Christus 
leeft  in  mij,  en  hetgeen  ik  leef,  dat  leef  ik  door  den  Zone  Gods,  die  zichzelven 
voor  mij  overgegeven  heeft.''  Dat  is  de  mystieke  unie  van  den  Verlosser 
met  zijn  verlosten,  die  bij  alle  wedergeboorte  ondersteld  wordt.  Neem  die 
weg,  en  er  is  geen  wedergeboorte.  Verlies  die  uit  het  oog,  en  uw  ik  is 
weer  het  zondige,  dorre  en  machtelooze  ik.  En  is  zoo  nog  metterdaad  uw 
toestand,  ja,  dan  spreekt  het  toch  vanzelf,  dat  er  bij  u  geen  sprake  van 
kan  zijn,  dat  ge  uzelven  Gode  dankbaar  voor  zijn  weldaden  bewijst.  Ge 
hebt  dan  nog  geen  weldaad  ontvangen.  Ge  kent  God  nog  niet.  Ge  voelt 
nog  geen  de  minste  opwelling  van  dankbaarheid.  En  uw  op  zichzelf  staand, 
in  zonde  en  verdoemenis  nog  vastklevend,  ik,  is  uit  den  aard  der  zaak 
tot  alle  geestelijke  verheffing  en  tot  alle  goed  werk  volstrekt  onmachtig. 

Maar  van  zulk  een  persoon  handelen  we  hier  dan  ook  niet.  We  spreken 
hier  van  iemand  die  wedergeboren,  die  in  kiem  en  in  wortel  veranderd 
en  vernieuwd  is.  Van  iemand  in  wiens  wilden  stam  de  loot  van  het  nieuwe 
leven  is  ingeënt.  Van  een  kind  des  menschen  dat  van  zichzelf  wierd  af- 
gesneden en  nu  kleeft  aan  Christus.  En  alzoo  van  iemand  die  thans  door 
de  mystieke  unie  zóó  met  Christus  één  is,  dat  metterdaad  Christus  leeft 
in  hem.  En  van  het  ik  van  zulk  een  mensch  nu  zeggen  we,  dat  zijn  ik 
niet  dood  is,  maar  leeft;  niet  machteloos  is,  maar  alle  dingen  vermag 
door  Christus  die  hem  kracht  geeft;  en  niet  willoos  omdoolt,  maar  omge- 
bogen in  zijn  wil  en  omgezet  in  zijn  genegenheden  en  verhelderd  in  zijn 
bewustzijn,  alsnu  zoo  bestaat,  leeft  en  werkt,  dat  er  uit  heel  zijn  verschij- 
ning blijkt,  hoezeer  hij  Gode  dankbaar  is  voor  zijne  weldaden. 

De   Heilige   Schrift  drukt  dit  op  het  sterkst  uit  door  wat  zij  ons  open- 

E   VOTO   DORDR.    III.  25 


386  ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK   VUL 


baart  over  het  geloof.  Een  kind  van  God,  d.  w.  z.  een  uitverkorene  die 
wedergeboren  is,  eindigt  altoos  met  zich  te  bekeeren,  en  in  dat  zich  be- 
keeren  tot  geloof  te  komen.  Wie  gelooft  nu  ?  Antwoord :  I??)'.  Niet  Christus 
gelooft  voor  hem.  Dat  kan  niet.  Christus  kan  alles  voor  ons  doen.  Onze 
schuld  betalen  en  onze  gerechtigheid  te  weeg  brengen ;  voor  ons  lijden  en 
sterven;  lijdelijk  en  daadwerkelijk  voor  ons  de  gehoorzaamheid  betoonen, 
zelfs   tot  in   de   volkomen  volbrenging  der  wet.    Maar  Christus  kan  zich 

"*^niet  voor  ons  hekeeren,  en  dus  ook  niet  zaligmakend  voor  ons  gelooven.  Hij 
is  „de  overste  Leidsman  en  Voleinder  des  geloofs",  maar  zijn  geloof  is 
nooit  het  geloof  van  een  zondaar,  en  kan  dus  nooit  voor  onsgeloof  in  de 
plaats  treden.  Hier  vindt  dus  de  plaatsbekleeding  haar  grens.  Geloof  on- 

'"  derstelt  bekeering  van  den  innerlijken  dood  tot  het  eeuwige  leven,  en  zulk 
geloof  was  bij  Christus  ondenkbaar  en  onmogelijk.  Hieruit  volgt  dus  dat 
ge  zelf  gelooven  moet,  evenals  ge  u  zelf  bekeeren  moet,  en  dat  dit  twee 
dingen  zijn,  die  Christus  niet  doen  kan  voor  u  en  in  uw  plaats.  Zoolang 

^  nu  uw  ik  dood  is,  blijft  het  natuurlijk  een  volstrekte  onmogelijkheid,  dat 
dit  doode  ik  öf  zich  bekeeren  zou,  of  wat  er  meê  saamhangt,  tot  geloof 
zou  komen.  Is  daarentegen  uw  ik  levend  gemaakt;  leeft  het;  is  het  we- 
dergeboren; dan  ja,  moet  dit  levendgemaakte  ik  zijn  leven  ook  uiten;  en 
die  levensuiting  is,  dat  het  zich  bekeert  en  gelooft. 

Hierbij  echter  ga  men  niet  mis.  Wie  het  voorstelt  alsof  iemand  door 
zich  te  bekeeren  pas  tot  Christus  komt  en  door  te  gelooven  eerst  met  den 
Heiland  in  vereeniging  geraakt,  predikt  puur  Arminianisme.  Dan  toch  kon 

<  iemand  die  nog  dood  was,  uit  zijn  dood  zelf  ten  leven  gaan ;  en  dit  kan 
niet.  Er  kan  dus  nooit  sprake  van  zijn,  dat  iemand  zich  zal  bekeeren,  of 
tot  geloof  zal  komen,  tenzij  de  wedergeboorte  zij  voorafgegaan;  een  ^éh^éi 
verborgene  daad  Gods,  die  Hij  door  zijnen  Heiligen  Geest  in  ons  tot  stand 
brengt,  en  waarbij  de  zondaar  volstrekt  lijdelijk  blijft.  Maar  is  nu  deze 
daad  eenmaal  in  hem  tot  stand  gekomen,  dan  is  zijn  ik  ook  niet  meer 
los  van  Christus ;  dan  is  hij  door  een  verborgen  levensband  met  den  Zoon 
Gods  verbonden ;  dan  is  zijn  ik  van  dood  levend  geworden ;  en  kan  nooit 
zijn  wedergeboren  ik  werken,  of  Christus  werkt  in  hem.  Komt  dus  een 
wedergeboren  persoon  er  toe,  om  zich  te  bekeeren,  dan  wordt  deze  daad 
der  bekeering  niet  door  hem,  los  van  den  Christus,  volbracht,  maar  dan 
werkte  de  Christus  hierbij  in  hem.  Want  alzoo  is  hij  ook  in  de  bekeering 
onze  medelijdende  Hoogepriester,  dat  hij,  na  ons  ik  met  zijn  persoon  in 
mystieke  unie  vereenigd  te  hebben,  in  de  daden  van  bekeering,  geloof  en 
heiligmaking  op  ons  inwerkt,  zoo  inwendig  door  den  Heiligen  Geest,  als 
uitwendig  door  het  Woord  en  het  voorzienig  bestel  in  ons  leven.  Maar 
hoe    nauw  en  teeder  en  alomvattend  deze  werking  ook  zij,  het  resultaat 


ZOND,    XXXII.    HOOFDSTUK   VIII.  387 

moet  toch  altoos  zijr,  dat  gij  u  bekeert,  dat  gij  gelooft,  en  dat  gij  de  be- 
smetting der  zonde  ontvliedt.  Xiet  Christus  doet  dit  voor  u  en  in  uw  plaats. 
Oij  zelf  moet  het  doen.  De  regel  blyft:  „Opdat  een  iegeWik  die  gelooft  niet 
verloren  ga  maar  het  eeuv^ige  leven  hebbe."  Wat  moet  ik  doen  om  zalig 
te  worden?  "Antwoord:  „Geloof  in  den  Heere  Jezus  Christus  en  gij  zult 
zalig  worden."  Geltjk  Jezus  zelf  sprak:  „Dit  is  het  werk  Gods  werken, 
zoo  gij  gelooft  in  hem  dien  Hij  gezonden  heeft." 

Nu  geldt  het  van  den  on  wedergeborene,  wat  we  telkens  lezen:  Zij  konden 
niet  gelooven.  Het  geloof  is  niet  aller.  Zij  wilden  niet  gelooven.    Maar  de 
wedergeborene  kan  wel,  en  te  zijner  tijd  doet  hij  het  ook.  Eigenlijk  is  zijn 
eenige  daad  juist  dat  hij  gelooft.  En  nu  is  dit  geloof  zeer  zeker  een  gave-^ 
Gods.    Evenals  uw  spreken,    dat  ge  boven  het  dier  vooruit  hebt  een  gave  ) 
Gods  aan  den  mensch  is,    zoo  is  ook  het  gelooven  een  gave   Gods  aan  de 
wedergeborenen,  die  ze  boven  de  onwedergeborenen  vooruit  hebben.  Maar 
al   is    het  spreken  een  gave  Gods,  toch  is  het  de  mensch,    die  deze  gave 
tot  uiting  moet  brengen.  Hij  moet  spreken.  En  zoo  ook  is  wel  het  geloof 
een   gave  Gods  aan  de  wedergeborenen;    maar  hieruit  volgt  dan  ook  dat 
de  wedergeborenen  deze  gave  gebruiken  moet.  Hij  moet  gelooven.  En  dat 
wel,  niet  door  zich  van  God  af  te  scheiden,  noch  door  zich  tegenover  God 
te   stellen,    maar  juist  door  zich  op  het  allerinnigst  in  zijn  gemeenschap 
met  den  Christus  te  verdiepen.    Wie  zich  van  de  lucht  afscheidt  kan  niet 
spreken,  en  wie  zich  van  den  Christus  afscheidt  kan  niet  gelooven.  Er  is 
dus   niets   in    het   gelooven,    of  al  wat  er  toe  hoort,  is  door  God  in  den 
mensch  ingezet,    is  door  God  hem  toegebracht,  is  door  God  te  zijner  be-     ; 
schikking   gesteld,    en   zelfs    de  wil  om  te  gelooven  is  een  wil  dien  God 
alzoo    in    hem  omboog;    maar  met  dit  al  is  en  blijft  het  geloof  toch  zijn 
geloof,  niet  het  geloof  van  een  ander.  Hij  is  in  het  geloof  het  onderwerp. 

En  in  dit  geloof  ligt  nu  alles.    Dat  is  het  eenige.    Dit  geloof  put  uit  de   7 
bron,    drinkt    uit    de    eeuwige  springader  die  in  Christus  is.  Dit  geloof  is 
het   stroomen    van    het    levensbloed  door  onze  ziele.    Het  is  het  hoogste 
waartoe   een  mensch  op  aarde  kan  komen.     Zoo  er  eenig  werk  Gods  is, 
dat  ge  doen  kunt,  zoo  is  het  dat  ge  gelooft.    Vóór  de  wedergeboorte  dus  > 
uitsluitend  werkingen  Gods  aan  u ;  hij  de  wedergeboorte  niets  dan  werkingen 
Gods   in    u;    maar   na   de  wedergeboorte  werkingen  Gods  in  u  die  in  uw  ^ 
werkingen  worden  overgeleid.    Het  kind  Gods  is  medearbeider  Gods. 

De  eenige  moeilijkheid  die  hierbij  nu  voor  ons  overblijft  steekt  in  de 
onmogelijkheid  voor  ons,  om  te  bepalen  wanneer  het  werk  der  wederge 
boorte  in  ons  tot  stand  komt.  Wierd  dit  door  ons  gemerkt,  wierd  dit  ons 
bericht  of  medegedeeld,  dan  zouden  we  met  volkomen  juistheid  oordeelen 
kunnen.     Maar   dit   is   niet   zoo.     Soms    kan  het  zaad  der  wedergeboorte 


388  ZOND.   XXXIL    HOOFDSTUK   IX. 

'H  ^^x'lange  jaren  in  ons  hart  liggen,  zonder  dat  het  doorwerkt:  evenals  een 
graankorrel  die  te  diep  in  de  aarde  is  gelegd,  jaren  lang  daar  toeven  kan, 
om  eerst  later,  zoo  er  wat  aarde  afgaat,  door  te  breken.  Dit  komt  daar 
vandaan,  dat  we  in  de  wedergeboorte  zoo  volstrekt  lijdelijk  zijn.  We  doen 
er  niets  bij,  en  we  merken  er  op  het  oogenblik  zelf  niets  van.  Vandaar 
dat  de  wedergeboorte  in  kleine  kinderen,  b.  v.  in  uitverkoren  kinderkens, 
die  vroeg  wegsterven,  reeds  in  de  wieg  plaats  grypt,  zonder  dat  of  dat 
kindeke,  of  moeder  of  vader  er  iets  hoegenaamd  van  waarnemen.  Merken 
gaan  we  van  deze  wedergeboorte  eerst,  als  de  uit-  en  inwendige  roeping 
het  in  ons  schuilend  zaad  naar  buiten  roept,  en  ons  alzoo  uitdrijft  tot  be- 
keering en  geloof. 

Maar  ook  al  toeft  dit  ontkiemen  van  het  zaad  der  wedergeboorte,  toch 
blijft  deze  innerlijke  vernieuwing  naar  het  beeld  des  Zoons,  de  bestemming 
behouden,  om  hier  reeds  bij  volwassenen,  en  voor  wie  als  klein  kindeke 
stierf  in  den  hemel  Gode  de  eer  van  zyn  werk  te  geven,  en  ons  te  doen 
optreden  in  zoodanige  gestalte,  dat  uit  ons  woord  en  uit  onze  daad  een 
innig  dankbaar  hart  voor  God  spreekt. 


NEGENDE   HOOFDSTUK. 


Maar  zal  iemand  zeggen:  Gij  hebt  het  geloof,  en 
ik  heb  de  werken.  Toon  mij  uw  geloof  uit  uwe  wer- 
ken, en  ik  zal  u  uit  mijne  werken  mijn  geloof  toonen. 

Jac.  2:  18. 


Onze  verklaring  van  de  XXXIIe  Zondagsaf deeling  spoedt  ten  einde. 
Niet  alsof  geheel  het  stuk  der  goede  werken  in  één  enkel  hoofdstuk  viel  af 
te  handelen;  maar  omdat  dit  onderwerp  bij  Vraag  91,  onder  anderen  vorm 
terugkeert.  Voor  wat  deze  Zondagsafdeeling  aangaat  zal  dus  genoeg  gezegd 
zijn,  zoo  we  nog  drie  punten  toelichten:  lo.  de  geloofsverzekering  die  in 
de  goede  werken  ligt;  2o.  den  invloed  die  op  anderen  van  onze  goede 
werken  uitgaat;  en  3o.  de  onverbrekelijkheid  van  Gods  ordinantiën  over 
ons  eeuwig  wel  of  wee. 

Vast  staat  dat  in  de  goede  werken  niet  de  allergeringste  kracht  ligt,  om 
ons  van  schuld  en  zonde  te  verlossen.  Al  wierd  er  toch  iemand  gevon- 
den (wat  ondenkbaar  is)  die  van  heden  af  nooit  meer  één  eenige  zonde, 
hoe  klein  ook  beging,  toch  zou  hij  om  zijn  schuld  in  Adam  en  om  zijn 
vorige  zonden  onder  de  eeuwige  verdoemenisse  moeten  bezwijken.  En  ook 


ZOND.    XXXII.  HOOFDSTUK   IX.  389 

mag  aan  onze  goede  werken  nooit  eenige  kracht  worden  toegekend,    om    y 
de  door  Christus  voor  ons  voldongen  verlossing  ons  toe  te  eigenen,  want 
ook  die  toeëigening  geschiedt  niet  door  ons,  maar  door  den  Heiligen  Geest, 
en  in  die  toeëigening  zijn  de  goede  werken  juist  begrepen.  De  goede  wer-  y 
ken    zijn    een  gerolg  van  onze  verlossing,    nooit  de  oorzaak  of  medeoor- 
zaak er  van.  Altoos  blijft  het  goede  werkdevmcht,  is  het^etoo/'deplante,   . 
waaraan  ze  groeien,  en  licht  van  die  plante  de  wortel  in  Gods  vrijmach- 
tige  verkiezing.  Hierover  behoeft  dan  ook  geen  woord  meer  gezegd.  Niet 
één  Gereformeerde,  dien  naam  waard,  belijdt  het  anders.  Daarover  bestaat 
onder  ons  geen  verschil. 

Maar  wel  beginnen  de  overtuigingen  eenigszins  zwevend  te  worden,  als 
er  sprake  komt  van  de  goede  werken  als  middel  ter  geloofsverzekering.         ^ 

De  hoogleeraar  Voetius,  die  nog  altijd  onze  kundigste  godgeleerde  blijft, 
liet  zich  hierover  in  zijn  Catechismusvragen  aldus  uit : 

V.    Moet  een  yeder  versekert  zijn  van  zijn  geloove  ? 

A.    Ja. 

V.    Alle  geloove  is  dat  een  goet  en  oprecht  geloove? 

A.    Neen. 

V.    Waer  uj't  sal  ick  my  versekeren  dat  myn  geloove  goet  is? 

A.     Uyt  de  vruchten  des  selfs.  Matth.  VII:  17.  Jac.  II:   18. 

V.    Wat  zyn  dat  voor  vruchten? 

A.     De  goede  wercken. 

V.     Wat  wort  hier  verstaan  door  het  geloove? 

A.     De  particuliere  toepassinge  ende  versekeringe  des  selfs. 

V.     Welck  is  het  merckteecken  van  de  waie  Kercke? 

A.    De  waerheyt  van  Godt  woort. 

V.     Wel  waeroni  staat  hier  dan,  dat  men  versekert  is  van  syn  geloove  door  de  wercken  ? 

A.     Dat  is  ten  aensien    van   de  particuliere  toepassinge  en  versekeringe. 

V.     Welck    sal  u  dan  een  seker  teecken  syn  dat  ghy  het  rechte  geloove   hebt? 

A.    De  goede  wercken. 

V.    Bewyst  dat? 

A.  Jac.  II :  18.  Maer  sal  yemant  seggen,  Ghy  hebt  het  geloove,  ende  ick  hebbe  de 
wercken;  toont  mij  u  geloove  uyt  uwe  wercken,  ende  ick  sal  u  uyt  myn 
werken    myn  geloove  toonen. 

V.    Vertrouwen    wy  dan  sekerlick  op  onse  wercken? 

A.    Neen. 

V.    Hoe    zyn  wy  dan  daer  door  seker? 

A.  Omdat  wy  uyt  ende  door  deselve,  als  uyt  ende  door  een  gewis  teecken  ende 
volgende  vrucht  van  onze  gemeynschap  met  Cliristi  hej'ligmakinghe  en  de 
rechtveerdigmakinge  versekert  worden  dat  ons  geloof  geen  doot  geloof,  of 
bedrieghlicke  persuasie,  maer  een  oprecht,  levend  ende  rechtveerdighmakend 
geloove  is. 

V.    Zyn  wy  daer  uyt  seker  als  een  oorsaek  van  onse  verlossinge  ? 

A.    Neen. 


390  ZOND,   XXXII.     HOOFDSTUK   IX. 

V.     Gaen  de  wercken  voor,  of  volgense? 
A.    Sy  volgen. 

V.     De  vrucht  van   den  boom  gaet  die  voor  den  boom? 

A.     Neen. 

V.     Kan   ick   uyt    de  vruchten  weten  of  de  boom  goet  ofte   quaet  is? 

A.    Ja. 

V.     Waer  op  steunen  ende  vertrouwen  wy,  op  ons  geloove? 

A.     Neen. 

V     Waer  op   dan  ? 

A.     Op  de  verdiensten  Christi. 

V.  Kan  men  door  de  wercken  Christo  ingelyft  werden,  ende  met  hem  gemeynschap 
krygen  ? 

A.    Neen. 

V.     Kan  ik    uyt  de  wercken  wel  weten  of  ick  gemeynschap  hebbe  met  Christo? 

A.     Ja. 

V.     Hoe  kan  ik  dat  seker  weten? 

A.  Omdat  ick  uyt  de  wercken  besluyten  kan,  dat  ick  het  levendigh  ende  salighma- 
kend  geloove  hebbe,  't  welck  door  de  liefde  krachtigh  is;  ende  vervolgens  uyt 
het  levendigh  geloove  kan  besluyten  dat  ick  gemeynschap  met  Christo  hebbe. 

Dit  oordeel  is,  gelijk  men  ziet,  zoo  beslist  mogelijk,  en  we  zullen  ons 
wel  wachten  ook  maar  iets  op  den  hier  gestelden  regel,  die  geheel  Schrif- 
tuurlijk is,  af  te  dingen.  Niet  voorwerpelijk,  maar  onderivetyelijk  hangt 
alles  aan  mijn  geloof.  Of  ik  al  weet,  dat  alles  heel  voorwerpelijk  ver- 
worven is,  dat  baat  mij  nog  niet,  zoolang  ik  niet  tevens  weet,  dat  ik  per- 
soonlijk aan  dat  heil  deel  heb.  Maar  hoe  dit  nu  te  beslissen?  Ik  geloof; 
goed,  maar  er  is  ook  sc/wj)?geloof.  Eilieve,  hoe  nu  te  weten,  of  mijn  ge- 
loof een  echt,  of  gelijk  men  oudtijds  nog  sprak  een  oi^rec/i^  geloof  is  ?  En 
hierop  nu  antwoordt  de  Catechismus,  en  antwoordt  met  den  Catechismus 
Voetius,  en  met  A^oetius  elk  goed  Gereformeerde:  Zekerheid  desaangaande 
is  te  verwerven  uit  de  goede  werken.  Als  er  hout  opgroeit  in  mijn  wijn- 
gaard, en  gij  beweert,  dat  dit  hout  een  wilde  wingerd  is,  en  ik  houd  staande 
dat  het  een  echte  wijnstok  is,  wordt  ons  geschil  vanzelf  uitgemaakt,  als 
er  in  de  Septembermaand  druiventrossen  aan  de  ranken  hangen.  En  zoo 
nu  ook  is  het  hier.  Het  behoort  tot  de  natuur  van  het  geloof,  om  vrucht 
voort  te  brengen.  De  vrucht  die  het  geloof  voortbrengt,  kan  aan  geen  andero 
dan  aan  de  takken  van  het  geloof  groeien.  Staat  het  dus  vast,  dat  er  aan 
de  ranken  mijner  ziel  metterdaad  druiven  beginnen  uit  te  botten,  dan  is 
alle  onzekerheid  weggenomen,  en  ontvang  ik  in  het  uitkomen  van  die 
vrucht  het  stellig  bewijs,  dat  er  geloof  en  wel  geloof  van  het  echte  soort 
in  mij  is. 

Het  is  niet  zoo,  dat  God  mij  het  geloof  geeft,  en  ik  er  de  vrucht  dan 
aanbindt.  Neen,  de  vruchten  komen  uit  het  geloof  voovt.  Diezelfde  God,  die 
het    geloof  inplant,  doet  ook  aan  de  takken  daarvan  de  vruchten  rijpen. 


ZOND.   XXXII.   HOOFDSTUK   IX.  391 

Zyn  er  dus  de  gewenschte  vruchten,  dan  weet  ik,  om  met  Ef.  II:  10  te 
spreken,  „dat  ik  geschapen  ben  in  Christus  Jezus  tot  goede  werken,  die 
God  voorbereid  heeft,  opdat  ik  daarin  ivandelen  zou."  Bij  allen  twijfel  die 
rijst  behoort  dus  ons  gebed  tot  den  God  onzes  levens  te  zyn,  of  Hij  de 
vruchten  der  goede  werken  in  ons  wil  doen  uitkomen,  en  in  die  vruchten 
ons  de  zekerheid  geven  omtrent  de  echtheid  van  ons  geloof. 

En  toch,  men  gaat  mis,  zoo  men  (wat  Voetius  dan  ook  niet  bedoelt) 
door  een  uitwendig  besluit  hierop  alleen  af  wil  gaan.  Immers,  de  sluitrede 
gaat  wel  door,  dat  waar  de  echte  vruchten  zijn,  ook  het  echte  gelot3fis; 
maar  men  kan  niet  omgekeerd  zeggen:  Waar  de  echte  vruchten  nog  niet 
uitbotten,  is  het  echte  geloof  niet.  Zie  ik  trossen  aan  de  ranken  hangen, 
dan  ja,  weet  ik  stellig,  dat  ik  voor  een  wijnstok  sta;  maar  als  ik  voor 
een  rank  sta,  zonder  trossen,  kan  noch  mag  ik  omgekeerd  besluiten,  dat 
die  rank  niet  van  een  wijnstok,  maar  van  een  wilden  wingerd  is.  Immers, 
dan  kan  het  daarom  toch  zeer  wel  een  echte  wijnstok  zijn,  maar  een 
wijnstok  die  deswege  dit  jaar  geen  druiven  kon  voortbrengen,  óf  omdat 
de  wind  te  scherp,  óf  omdat  de  bodem  te  arm,  óf  omdat  de  zon  te  schraal 
was.  Of  zonder  beeldspraak,  er  kan  echt  geloof  in  de  kiem  zijn,  maar  dat- 
door allerlei  ongunstige  omstandigheden  nog  niet  in  vrucht  uitbotte.  En 
ook  afgezien  daarvan,  moet  ik  er  altoos  op  letten,  dat  de  wijnstok,  die 
in  den  herfst  druiven  droeg,  in  den  winter  zelfs  kaal  van  blad  is,  en  in 
de  lente  wel  blad,  maar  daarom  nog  geen  trossen  vertoont.  Vandaar  dat 
ik  voor  de  echtheid  van  mijn  geloof  ook  rekenen  moet  en  mag  met  de 
vruchten  uit  het  verleden,  en  juist  daaraan  kracht  en  moed  heb  te  ontlee- 
nen,  zoo  er  voor  een  tijd  lang  een  dorheid  over  mijn  ziel  toog.  Een  geloof 
dat  een  vorig  jaar  echte  vruchten  droeg,  blijft  echt,  al  is  voor  het  oogen- 
blik  de  uitbotting  van  de  vrucht  belemmerd.  Ook  in  het  geloofsleven  zijn 
er  magere  jaren  en  vette  jaren. 

In  de  tweede  plaats  komt  hierbij,  en  dit  is  het  moeilijkste,  dat  het  lang 
niet  zoo  gemakkelijk  is,  om  te  beoordeelen,  of  eenig  werk,  dat  ik  deed, 
waarlijk  goed  voor  God  is.  Bij  een  wijnstok  valt  dit  licht.  Wat  een  druif 
is  kan  men  zien,  of  de  druif  edel  is  kan  men  proeven.  Maar  zoo  gemak- 
kelijk is  deze  kennis  bij  de  goede  werken  niet.  Vraag  ik  toch  aan  den 
Catechismus:  „Wat  zijn  goode  werken?"  dan  ontvang  ik  ten  antwoord: 
„Werken  die  uit  een  oprecht  geloof  voorkomen,''  geheel  in  den  zin,  waarin 
de  apostel  schryft  :  Wat  uit  het  geloof  niet  is,  dat  is  zonde.  Maar  zoo  ge- 
raak ik  dan  ook,  zoudt  ge  zeggen,  in  een  cirkelredeneering.  Om  te  weten 
of  mijn  geloof  echt  is  moet  ik  onderzoeken  of  ik  echte  vrucht  droeg;  en. 
om    uit   te    maken    of   die   vrucht  echt  is,  moet  ik  nagaan  of  die  vrucht 


392  ZOND.  XXXII.    HOOFDSTUK   IX. 

voorkomt  uit  een  echt  geloof.  Onze  moralisten  zien  dus  wel,  dat  ze  met 
hun  besluit  uit  de  goede  werken  volstrekt  niet  zoo  van  zessen  klaar  zijn, 
als  het  bij  oppervlakkige  redeneering  wel  lijkt.  En  hierin,  en  hierin  uit- 
sluitend, ligt  dan  ook  de  oorzaak,  waarom  vele  vromen  onder  ons  nog 
zoo  weinig  aan  de  geloofsverzekering,  die  uit  de  goede  werken  komt, 
hechten.  Ze  ontkennen  namelijk  de  vrucht  van  de  goede  werken  niet; 
maar  ze  aarzelen  gedurig  om  te  erkennen,  dat  ze  een  goed  werk  gewrocht 
hebben,  en  verkeeren  veel  meer  nog  in  het  gevoel,  dat  ze  al  wat  God 
hun  schonk  met  hun  zonde  hebben  besmet. 

Een  eenigszins  samenhangend  oordeel,  is  daarom  dan  eerst  te  gewinnen, 
zoo  men  vaststelt,  dat  de  geloofszekerheid  niet  bij  het  geloof  als  een  uit- 
wendig iets  bij  komt,  maar  tot  de  natuur  zelf  van  het  echte  geloof  behoort 
en  alzoo  bij  het  uitkomen  van  dat  geloof  vanzelf  de  ziel  overweldigt.  Het 
geloof  is  niet  een  apart  iets,  dat  buiten  ons  bewustzijn  omgaat,  maareen 
werking  Gods  in  ons,  die  beide  ons  bewustzijn  en  onzen  wil  zoo  omzet, 
dat  we  anders  gaan  denken  en  anders  gaan  doen.  Twee  elementen  zitten 
hier  dus  in.  De  goede  werken  zijn  de  vrucht  van  den  omgezetten  en  o  ver- 
gebogen wil,  en  de  goede  belijdenis  is  de  vrucht  van  het  omgezet  en  ver- 
helderd bewustzijn.  De  rijkste  en  volste  geloofsverzekerdheid  zal  hij  dus 
bezitten,  die  beide  deze  vruchten  draagt.  D.  w.  z.  die  én  klaarblijkelyk  in 
zijn  besef  en  in  zijn  bewustzijn  vernieuwd  is,  én  tegelijk  de  duidelijke 
sporen  merkt  van  een  omgezetten  en  overgebogen  wil.  En  omgekeerd 
blijft  de  geloofsverzekerdheid  altoos  gebrekkig  en  onvast,  zoolang  een  van 
deze  beide  ontbreekt.  Wie  wel  het  nieuwe  levensbesef  in  zijn  beivustzijn 
omdraagt,  maar  nog  geen  vruchten  van  den  vernieuwden  wil  ziet,  blijft 
twijfelen;  en  ook  wie  wel  vruchten  van  een  vernieuwden  wil  ontdekt, 
maar  in  zijn  bewustzijn  en  levensbesef  nog  niet  krachtig  genoeg  verande- 
ring onderging,  wordt  voortdurend  in  zijn  geloofszekerheid  geslingerd.  En 
verzekerd  van  uw  geloof,  op  heldere,  vaste,  jubelende  wijze,  zijt  ge  dan 
eerst,  zoo  die  beide,  én  het  nieuwe  levensbesef,  én  de  nieuwe  wilsvrucht, 
op  elkaar  passen  en  elkaar  aanvullen. 

Zoolang  daarentegen  dit  schoone  resultaat  nog  niet  verkregen  is,  en  óf 
nog  beide  deze  kenteekenen  van  het  nieuwe  leven  ontbreken,  óf  wel  beide 
gebrekkig  zijn,  óf  ook  deze  beide  niet  op  elkander  passen,  kan  men  daarom 
wel  nooit  zeggen:  Dus  heb  ik  het  echte  geloof  niet;  maar  dan  derft  men 
toch  nog  dat  rijke  genot  van  Gods  ingeleide  kinderen,  die  zeggen  kunnen: 
„Wy  weten  dat  wij  uit  den  dood  overgezet  zijn  in  het  leven."  Het  kan 
.daarom  wel  zoo  zijn,  maar  gij  weet  het  nog  niet.  Althans  nog  niet  met 
vaste,  volkomene  zekerheid.  En  toch  in  zoo  heilige,  ernstige  zaak,  moet 
die    zekerheid  natuurlyk  volkomen  zijn.  Uw  onzekerheid  mag  niet  wegge- 


ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK   IX.  393 

redeneerd  op  valsche  gronden.  Duizendnlaal  beter  een  onrust  der  ziele, 
dan  de  valsche  rust  van  wie  vrede,  vrede  roept,  en  zie  daar  is  geen  vrede. 
Te  zijner  tijd  zal  God  de  Heere  dan  ook  in  elk  een  van  zijn  „nieuwe 
schepselen"  doorbreken  met  helderder  licht  in  het  bewustzijn  en 
met  krachtiger  aandrift  in  den  wil,  en  zal  hun  zekerheid  geven.  Alleen 
maar  in  u  moet  dorst  naar  die  zekerheid  zyn;  ge  moet  om  die  geloof s- 
zekerheid  uw  God  aanroepen ;  en  het  moet  duidelijk  blijken  uit  den  ernst 
van  uw  spreken  en  van  uw  wandel,  dat  in  u  niet  de  duivelsche  smaak 
is,  om  lust  in  uw  onvastheid,  lust  vooral  in  het  klagen  over  uw  geslin- 
gerden  toestand  te  hebben. 

De  derde  prikkel  eindelijk,  waardoor  de  lust  tot  het  doen  van  goede 
werken  in  ons  wordt  verscherpt,  ligt  in  de  kracht,  die  onze  goede  werken 
kunnen  uitoefenen  op  de  ongeloovigen.  De  heilige  apostel  Petrus  wees  hierop 
de  vrouwen  der  toenmalige  kerken,  toen  hij  haar  toeriep:  „Zijt  uw  eigen 
mannen  onderdanig,  opdat ,  ook  zoo  eenige  den  Woorde  ongehoorzaam 
zijn,  zij  door  den  ivandel  der  vrouwen,  zonder  woord,  gewonnen  worden,  als 
2ij  zullen  gezien  hebhen  uiven  wandel  in  vreeze."  Ook  dit  echter  versta  men 
niet  mis.  Er  mag  toch  nooit  uit  afgeleid,  noch  dat  het  ons  geoorloofd 
zou  zijn  de  prediking  des  Woords  te  minachten,  noch  ook  dat  onze  goede 
wandel  ooit  de  plaats  van  het  Woord  veryanöfm  kon,  en  op  zichzelf  machtig 
zou  zijn  ter  bekeering.  Zoo  wil  men  het  tegenwoordig  wel.  Men  heet  dan 
Christen.  Men  gaat  door  voor  een  geloovige.  Maar  het  spreken  over  de  / 
religie  vindt  men  te  netelig,  vooral  het  spreken  over  het  genadeleven  boeit 
niet.  Spreken  over  allerlei  andere  onderwerpen  vindt  men  interessant, 
maar  de  religie  doet  men  liefst  zwijgend  af.  En  bovenal  toont  men  niets  , 
van  zijn  plicht  te  beseffen,  om  ook  de  personen  met  wie  men  gestadig  .^ 
verkeert,  op  hun  eeuwig  wel  of  wee  te  wijzen.  Sommige  ouders  drijven 
dit  zoover,  dat  ze  zelf  met  hun  kinderen  nooit  over  de  eeuwige  dingen 
spreken.  En  niet,  zelden  komt  het  voor,  dat  er  een  man  is  die  gelooft,  ^ 
of  een  vrouw  die  gelooft,  maar  die  een  ongeloovige  wederhelft  hebben, 
en  nu  jaar  in,  jaar  uit  voortleven,  zonder  ooit  dit  ontzettend  verschil  ter 
sprake  te  brengen,  of  der  persoon  dien  ze  zeggen  lief  te  hebben  met  heel 
het  hart,  ook  te  wijzen  op  den  dienst  des  Heeren.  Het  heet  dan  dat  dit  toch 
niet  geeft.  Dat  dit  ruzie  in  huis  zou  brengen.  En  dan  zwijgt  men  laffeUJk  en 
hult  ziJn  laf  heid  in  het  schoone  kleed  der  bedachtzaamheid.  De  wandel  moet 
dan  in  de  plaats  van  het  gesproken  woord  en  het  ernstig  vermaan  komen, 
en  zoo  misleidt  men  dan  zichzelf  met  een  beroep  op  het  slechts  ten  deele 
ware  spreekwoord,  dat  leeringen  wel  wekken,  maar  voorbeelden  trekken. 

Hiertegenover  nu  moet  steeds  volgehouden,  dat  lo  het  geloof  nooit  anders 


X 


394  ZOND.   XXXII.    HOOFDSTUK   IX. 

dan  de  vrucht  van  het  Woord  kan  zijn,  onder  de  bew^erking  van  den 
Heiligen  Geest  en  20  dat  een  zwijgend  Christendom  geen  Christendom  is,  en 
dat,  al  weet  de  Heilige  Schrift  niets  van  de  onbescheidenheid  en  het  overrom- 
pelend karakter  van  het  Methodisme,  de  ordinantie :  „  Vermaant  elkander" 
voor  een  iegelijk  onzer  geschreven  blijft. 

De  prediking  door  de  goede  werken  is  dus  nooit  iets,  dat  de  prediking 
door  het  Woord  vervangt,  maar  iets  dat  bij  de  prediking  door  het  woord 
hij  moet  komen.  Een  kerk  die  wel  het  Woord  predikt,  maar  in  den  wandel 
van  haar  voorgangers  en  leden  tegen  haar  prediking  getuigt,  breekt  haar 
zeggingskracht;  terwijl  omgekeerd  een  gezin,  dat  niet  alleen  ijvert  in  den 
Woorde,  maar,  ook  in  zijn  optreden  onder  de  lieden  der  wereld,  de  kracht 
zijns  geloofs  betoont,  het  zegel  op  het  Woord  zet.  En  in  verband  hiermee 
nu  betuigt  de  heilige  apostel,  en  op  zijn  gezag  onze  Catechismus,  dat  God 
de  Heere  ons  deze  prediking  door  onzen  wandel  oplegt,  als  een  middel, 
zoo  ge  wilt  van  evangelisatie.  Het  is  toch  een  feit,  dat  personen,  die  nog 
niets  van  het  Evangelie  weten  willen,  en  het  tegenstaan,  omdat  ze  er 
eigenlijk  niets  van  begrijpen,  toch  soms  wel  een  open  oog  hebben  voor 
het  schoon  van  een  Christelüken  levenswandel.  Stel  nu,  dat  zulke  personen 
óf  niets  van  uw  prediking  hooren  willen,  óf,  om  het  ergste  aan  te  nemen 
u  het  zwijgen  opleggen,  als  ge  er  van  begint  te  spreken,  -  dan  moogt 
ge  daarom  nog  nooit  zeggen,  dat  ge  voor  deze  verstokte  ongeloovige  niets 
meer  doen  kunt.  Dat  toch  kunt  ge  wel.  Ge  kunt  namelijk  voor  zooveel  ge 
met  hen  verkeert,  hun  een  blik  in  uw  leven  en  op  uw  wandel  gunnen, 
^  die  hun  zeker  onderscheid  ontdekken  doet  tusschen  het  leven  in  hun  eigen 
kring  en  in  den  uwen,  en  wel  zulk  een  onderscheid  dat  ze  het  leven  in 
uw  kring  schooner  en  edeler  keuren.  Dit  kan  dan  op  hun  gemoed  werken; 
hen  van  de  vrucht  naar  de  oorzaak  doen  opklimmen;  en  zoo  in  hun 
binnenste  zekere  geneigdheid  doen  ontstaan  om  een  luisterend  oor  aan 
het  Woord  te  leenen.  Er  kan  dan  ook  niet  genoeg  op  aangedrongen,  dat 
elke  Christelijke  kerk,  elk  Christelijk  persoon,  hij  zij  man  of  vrouw,  vrije 
of  dienstbare,  kind  of  oude  van  dagen,  zich  wel  terdege  van  deze  zijn 
verplichting  jegens  God  doordringe  om  zulk  een  dagelyksche  prediking  en 
zulk  een  gestadig  getuigenis  van  zijn  wandel  te  laten  uitgaan. 

Niets  stuit  den  invloed  van  het  Christendom  zoozeer  als  de  dorheid  en  on- 
vruchtbaarheid van  deranken  aan  den  eigen  wijnstok.  En  omgekeerd  is  juist 
in  die  vruchten  aan  de  rank  van  den  wijnstok  en  zoo  treffend  middel  geboden,. 
waarvan  God  de  Heere  zich  reeds  zoo  vaak  bedienen  wilde,  om  wie  onwillig 
was  willig  te  maken,  en  wie  weigerde  te  hooren  tot  luisteren  te  dwingen. 

Het  laatste  punt  eindelijk  dat  in  deze  Zondagsafdeeling  ter  sprake  komt 
is   de    eeuMigdurende    geldigheid  van  de  wet  die  God  de  Heere  voor  ons 


ZOND.    XXXII.    HOOFDSTUK   IX.  395 


geestelijk  bestaan  gaf,  en  die  door  het  genadeverbond  volstrekt  niet  op  y/ 
zijde  wordt  gezet.  Ook  hierop  kan  niet  ernstig  genoeg  de  aandacht  worden 
gevestigd.  Een  dwaling  toch  van  het  ergste  soort  is  het,  zoo  Christenen 
zich  gaan  inbeelden,  dat  de  tegenstelling  tusschen  goed  en  kwaad  op  het 
erf  van  het  genadeverbond,  wel  niet  geheel  uitgewischt,  maar  dan  toch 
eenigszins  verzwakt  is,  zoodat  een  kind  van  God  met  de  Wet  des  Heeren 
niet  meer  zoo  precies  zou  hebben  te  rekenen.  En  dit  nu  is  een  gansch 
goddelooze  dwaling;  want  wel  is  de  Wet  voor  ons  geheel  weggenomen, 
en  zijn  we  van  de  Wetsvervulhng  volstrektelijk  ontheven,  in  zoover  hierin  y 
een  middel  geboden  was  om  de  eeiiivige  zaligheid  te  verdienen.  Maar  onver- 
kort en  onverzwakt  blijft  die  Wet  des  Heeren  voor  ons  allen  bestaan,  als 
levenswet  voor  de  gezondheid  onzer  ziel  en  als  maatstaf  voor  het  oordeel 
over  onze  bekwaamheid  om  voor  Clod  te  verschijnen.  In  Rom.  II:  6  spreekt 
de  heilige  apostel  van  den  God  van  het  Genadeverbond  als  van  een  God, 
icelke  een  iegelijk  vergelden  zal  naar  zijne  iverken,  en  dan  voegt  hij  er  deze 
heerlijke  omschryving  van  die  levenswet  aan  toe: 

„Dengenen  wel,  die,  met  volharding  in  goeddoen,  heerlijkheid  en  eere  en 
onverderfelijkheid  zoeken,  het  eeuwige  leven;  maar  dengenen,  die  twist- 
gierig  zijn,  en  die  der  waarheid  ongehoorzaam,  doch  der  ongerechtigheid 
gehoorzaam  zijn,  zal  verbolgenheid  en  toorn  vergolden  worden.  Verdruk- 
king en  benauwdheid  over  alle  ziele  des  menschen,  die  het  kwade  werkt, 
eerst  van  den  Jood,  en  ook  van  den  Griek;  maar  heerlijkheid,  en  eere, 
en  vrede  een  iegelijk,  die  het  goede  werkt,  eerst  den  Jood,  en  ook  den 
Griek.  Want  er  is  geene  aanneming  des  persoons  bij  God." 

Dit  nu  is  een  grondordinantie,  die  telkens  en  altoos  weer  terugwerkt. 
„We  zullen  allen  geopenbaard  worden  voor  den  rechterstoel  van  Christus,  y 
om  weg  te  dragen  wat  we  in  het  lichaam  gedaan  hebben,  hetzij  goed, 
hetzij  kwaad."  Het  verschil  bestaat  alleen  hierin,  dat  we  onder  het  Werk- 
verbond  hiertoe  met  de  ingeschapen  gerechtigheid  zouden  gekomen  zijn; 
en  dat  we  er  nu  toe  geraken  als  vrucht  van  het  kruis  van  Christus;  maar 
de  einduitkomst  blijft  daarom  dezelfde.  Al  wie  ten  leven  en  in  de  heer- 
lijkheid ingaat,  moet  zonder  smet  of  rimpel  door  God  in  het  oordeel  ver- 
schijnen. En  dit  nu  is  het  wat  de  Catechismus  bedoelt  als  hij  vraagt: 
„Kunnen  zij  dan  niet  zalig  worden,  die  in  hun  goddeloos  ondankbaar  leven 
voortwandelende,  zich  tot  God  niet  bekeeren?"  hierop  antwoorden  laat: 
„Jw  geenerlei  wijze;"  en  dan  dit  zyn  zeggen  op  het  woord  der  Schrift 
grond,  „dat  geen  onkuische,  geen  afgodendienaar,  echtbreker,  dief,  geld- 
zuchtige,  dronkaard,  lasteraar,  noch  roovei',  noch  dergelijke,  ooit  het  rijk 
van  God  beërven  zal." 


Z  ü  N  D  A  Ct  S  A  F  D  E  E  L  I  N  G   XXXIII. 


Vraag  8ë.     In  hoeveel  stukken  bestaat  de  waarachtige  bekeering  des  menschen? 

Antwoord.  In  twee  stukken:  in  de  afsterving  des  ouden,  en  in  de  opstanding  des  nieu- 
wen menschen. 

Vraajg  89.     Wat  is  de  afsterving  des  ouden  menschen? 

Antwoord.  Het  is  een  hartelijk  leedwezen,  dat  we  God  door  onze  zonden  vertoornd 
hebben,  en  die  hoe  langer  hoe  meer  haten  en  vlieden. 

Vraai^  90.     Wat  is  de  opstanding  des  nieuwen  menschen? 

Antwoord.  Het  is  eene  hartelijke  vreugde  in  God  door  Christus,  en  lust  en  liefde  naar 
den  wil  Gods  in  alle  goede  werken  te  leven. 

Vraag  91.     Maar  wat  zijn  goede  werken. 

Antwoord.  Alleen  die  uit  waar  geloove  naar  de  Wet  Gods  alleen  Hem  ter  eere  geschie- 
den, en  niet  die  op  ons  goeddunken  of  op  menschen- inzettingen  gegrond  zijn. 


EEESTE  HOOFDSTUK. 


Jezus  antwoordde  en  zeide  tot  hem:  Voorwaar, 
voorwaar  zeg  ik  u:  tenzij  dat  iemand  wederom  ge- 
boren worde,  hij   kan  het  koninkrijk  Gods  niet  zien. 

Joh.  3:  3. 


Onze  Catechismus  handelt  niet  afzonderlijk  van  de  Wedergeboorte  en 
afzonderlijk  van  de  Bekeering;  maar  vat  heide  stukken  onder  den  éénen 
naam  van  Bekeering  saam.  Men  vergisse  zich  dus  in  de  opvatting  van  de 
XXXIIIeZondagsafdeelingniet.  Want  wel  wordt  er  elders  in  den  Catechismus 
meer  dan  eens' van  „wedergeboorte"  gesproken,  maar  ze  wordt  nergens  op- 
zettelijk behandeld  en  uitgelegd :  en  al  komt  in  Zondag  XXXIII  de  naam  van 
de  wedergeboorte  niet  voor,  de  zaak  is  er  wel  terdege.  Immers  alle  afster- 
ven van  den  ouden  en  alle  opstaan  van  den  nieuwen  mensch  is  ondenk- 
baar en  onmogelijk,  zoolang  de  mensch  van  nature  dood  in  zonden  en 
misdaden  is,  en  de  Heere  nog  niet  dat  wondere  werk  aan  zijn  ziel  heeft 
volbracht  dat  Hij  hem  overzette  uit  dien  dood  in  het  leven. 


ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK   I.  397 

Dit  saam  behandelen  van  de  wedergeboorte  en  de  bekeering  onder  het 
ééne    hoofd    van   de  „Bekeering"  vindt  nu  op  zich  zelf  niemand  vreemd. 
Ook    in    het    gewone    leven  pleegt  men  niet  in  de  eerste  plaats  met  zijn 
kinderen  over  hun  ontvangenis  en  geboorte  te  spreken,  maar  wel  over  de 
wijze  waarop  ze  het  aldus  ontvangen  leven  hebben  te  besteden.  Aan  hun 
ontvangenis  en  geboorte  hebben  ze  niets  toegebracht;  dit  is  een  voldongen 
feit;  een  afgeloopen  zaak.  Daarover  valt  dus  niet  met  hen  te  redeneeren. 
Maar  wel  komt  tot  hen  de  vraag,  welke  verplichtingen  vcor  hen  uit  deze 
geboorte  voortvloeien,  zoo  jegens  hun  ouders  van  wie  ze  het  leven  ontvin- 
gen,   als  voor  de  bestendiging  van  het  leven,  dat  hun  geschonken  werd. 
En    zoo    nu    ook    moet  men  op  geestelijk  gebied  niet  in  de  eerste  plaats 
spreken    over    de    wijze    waarop  we  het  nieuwe  leven  ontvingen,  als  veel 
meer  over    de  wijze  waarop  we  dit  ontvangen  leven  hebben  te  besteden; 
altoos    natuurlijk  in  verband  met  onze  verplichting  jegens  Hem,  die  ons 
dit    nieuwe    leven  gaf;  juist  zooals  een  kind  op  zou  houden  kind  te  zijn 
zoo    het    zijn    verplichting  jegens  zijn  vader  uit  het  oog  verloor.  Bedenk 
toch  wel,  dat  de  Catechismus  een  practisch  leerboek  is,  dat  tot  de  gedoopte 
kinderen  komt,  om  ze  naar  den  eisch  huns  wegs  te  onderwijzen,  en  dat 
het  juist   daardoor    minder  voor  de  hand  lag  een  afzonderlijke  afdeeling 
aan  den  oorsprong  van  het  nieuwe  leven  te  wijden,  waarbij  het  zaad  der 
kerk   toch    volkomenlijk    lijdelijk   is,    dan  wel  om  het  zaad  der  kerk,  op 
grond   van  de  onderstelde  wedergeboorte,  tot  bekeering  op  te  roepen,  en 
hen  te  vermanen,  dat  ze  deze  bekeering  niet  als  een  op  eenmaal  afgedaan 
feit   zullen    beschouwen,    maar  in  die  bekeering  zullen  voortvaren  alle  de 
dagen  huns  levens. 

Hiermee  is  echter  volstrekt  niet  gezegd,  dat  het  ook  niet  gewenscht  en 
nuttig  is,  dat  ook  de  zaak  der  wedergeboorte,  in  haar  onderscheiding  van 
de  Bekeering,  steeds  duidelijker  in  de  gemeente  Gods  worde  voorgesteld. 
De  Heilige  Schrift  zelve  gaat  ons  hierin  voor.  Ware  het  toch  haar  bedoe- 
ling geweest,  dat  we  ons  uitsluitend  over  de  bekeering  zouden  bekom- 
meren, zoo  zou  ze  over  de  wedergeboorte  gezwegen  hebben;  en  niet  (gelijk 
thans  het  geval  is)  onderscheidenlijk,  niet  ééns,  maar  telkens,  op  heel 
andere  wijze  ons  de  Wedergeboorte,  en  op  weer  andere  wijze  de  Bekee- 
ring hebben  uitgelegd.  Zelfs  ligt  het  op  onzen  weg,  dit  duidelijker  en  om- 
standiger te  doen,  dan  onze  vaderen  dit  in  den  tijd  der  Reformatie,  en, 
op  hun  voetspoor,  de  latere  godgeleerden  gedaan  hebben.  Immers  het  kan 
kwalijk  ontkend,  dat  de  beide  stukken  van  Wedergeboorte  en  Bekeering 
bij  onze  vaderen  nog  veel  te  veel  in  elkander  loopen,  en  daardoor  geen 
van  beide  tot  genoegzame  Schriftuurlijke  helderheid  zijn  gebracht. 


398  ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK   I. 

De  oorzaak  hiervan  is  niet  ver  te  zoeken.  Ze  lag  in  den  onjuisten 
vorm  dien  deze  beide  stukken  allengs  in  de  onderwijzing  der  Roomsch 
geworden  Kerk  hadden  aangenomen.  Ook  nu  nog  verstaat  zelfs  een  vrome 
Roomsche  er  niets  van,  als  ge  hem  van  Wedergeboorte  spreekt;  zelfs 
van  Bekeering  heeft  hij  zelden  gehoord.  Althans  hij  beschouwt  ze  aller- 
minst als  een  levensquaestie  die  voor  zijn  eeuwige  zaligheid  beslist.  En 
in  Roomsche  stichtelijke  litteratuur,  die  anders  van  den  mystieken  kant 
soms  veel  innigs  heeft,  mist  ge  bijna  altoos  den  in  ons  oog  zoo  onmis- 
baren  eisch,  dat  alleen  door  de  Bekeering,  die  uit  de  Wedergeboorte  op- 
werkt, de  toegang  in  het  koninkrijk  der  hemelen  kan  worden  ont- 
sloten. 

Om  u  nu  helder  voor  te  stellen,  hoe  dit  in  de  Roomsche  kerk  zoo  liep, 
doet  ge  het  best,  met  u  eerst  te  herinneren,  wat  Rome  van  den  heiligen 
Doop  leert.  Rome  oordeelt  namelijk,  dat  de  heilige  Doop  de  macht  bezit 
om  ex  opere  operato,  d.  i.  door  de  daad  zelve  van  het  doopen,  iemand  de 
wedergeboorte  aan  te  brengen.  Hiertoe  zou  men  onder  de  Roomschen  niet 
gekomen  zijn,  indien  niet  eerst  een  onjuiste  voorstelling  omtrent  het  wezen 
der  kerk  ware  ingeslopen.  En  daarom  moet  hier  op  deze  leer  over  de 
kerk  even  worden  terruggegaan.  Zeer  terecht  belijdt  Rome  op  grond  van 
de  Heilige  Schrift,  dat  er  geen  zaligheid  is  buiten  de  kerk  van  Christus 
mits  ge  die  kerk  althans  voorzoo  verre  neemt  als  het  Lichaam  van  Chris- 
tus. Neemt  ge  toch  die  beide:  De  Kerk  en  het  Lichaam  van  Christus,  ge- 
lijk herhaaldelijk  in  de  Heilige  Schrift  ook  gebeurt,  als  één  en  hetzelfde, 
dan  is  het  volkomen  waar,  dat  de  kerk  „alleen  zaligmakend"  is,  en  dat 
ingelijfd  worden  in  de  kerk  hetzelfde  is  als  ingelijfd  worden  in  Christus, 
en  dus  ook  hetzelfde  als  overgaan  uit  den  dood  in  het  leven.  Tot  zoo  ver 
liep  dus  alles  wel,  en  was  er  op  deze  voorstelling  niets  af  dedingen.  Maar, 
en  hierin  school  al  het  kwaad,  als  ge  in  dien  zin  van  de  kerk  spreekt, 
moogt  ge  daarbij  nooit  denken  aan  de  kerk  in  het  zichtbare,  maar  moet 
ge  altoos  denken  aan  de  kerk  in  het  onzichtbare.  Dit  deed  Rome  echter 
niet.  Rome  bracht  dit  alles  op  de  zichtbare,  op  haar  kerk,  op  haar  pries- 
terlijke hiërarchie,  als  ecclessia  representativa  over,  en  kwam  op  die  wijze 
tot  de  gedrochtelij ke  voorstelling,  dat  het  ingaan  in  de  gemeenschap  der 
Roomsche  kerk  met  de  inlijving  in  Christus  gelijk  stond;  en  dat  alzoo 
het  opgenomen  worden  in  deze  kerk  van  Rome  de  eigenlijke  wederge- 
boorte en  de  ingang  tot  de  zaligheid  was.  En  overmits  nu  de  heilige  Doop 
het  middel  was,  waardoor  deze  band  met  de  Roomsche  kerk  gelegd  werd 
leerde  men  dan  voorts,  dat  het  sacrament  des  Doopsels  in  de  gemeenschap 
der  kerk  inleidt;  alzoo  inlijft  in  Christus;  en  derhalve  de  wedergeboorte 
teweegbrengt. 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   I.  899 

Uit  deze  fout  nu  vloeide- geheel  de  verdere  omzetting  van  het  leerstuk 
der  Wedergeboorte  en  der  Bekeering  voort. 

Vooreerst  hierdoor,  dat  men,  op  die  wijs  de  Wedergeboorte  opvattende, 
uiteraard  er  niet  meer  onder  verstaan  kon,  v^^at  de  Schrift  er  mee  bedoelt 
t.  w.  Een  innerlijke  omzetting  van  verstand  en  wil.  Veeleer  moest  onder 
wedergeboorte  verstaan  worden  een  zoodanige  instorting  van  genade, 
waardoor  men  alsnu  bekwaam  werd  om  het  leven  der  kerk  mee  te  leven 
en  door  het  leven  der  kerk  bewerkt  te  worden.  De  uitwendige  kerk  werd 
dan  opgevat  als  een  mystiek  lichaam  met  een  eigen  levensbloed  en  eigen 
levensgeest;  in  dit  lichaam  ging  men  door  het  heilige  Doopsel  in,  en  zoo 
werd  het  leven  dier  kerk  het  leven  van  den  gedoopte,  en  had  hij  aan  dit 
heel  andere  leven  deel. 

Maar  ten  tweede  volgde  hier  dan  ook  uit,  dat  de  Wedergeboorte,  die 
op  zulk  een  wijs  verkregen  werd,  volstrekt  geen  waarborg  bood  tegen 
verlies  van  de  genade.  En  ook  dit  nu  was  geheel  in  strijd  met  de  Heilige 
Schrift.  Zij  toch  kent  geen  wedergeboorte  dan  een  zoodanige  die  een  on- 
xerlieéhaar  goed  aanbrengt.  Maar  op  Rome's  standpunt  was  dat  niet  vol  te 
houden.  Wierd  toch  de  wedergeboorte  niet  zoozeer  gezocht  in  een  werk 
dat  God  zelf  in  het  hart  van  den  persoon  tot  stand  bracht,  als  wel  in  een 
opnemen  van  dien  persoon  in  het  werk  dat  God  in  zijn  kerk  had  gewrocht, 
dan  verloor  hij  natuurlijk  alles  weer,  zoodra  gij  die  gemeenschap  met  de 
kerk  verbrak,  of  in  zijn  volgend  leven  die  gemeenschap  niet  in  stand 
hield  en  niet  realiseerde.  Vandaar  dat  Rome  van  wedergeboren  personen 
spreekt,  die  toch  voor  eeuwig    verloren  zijn. 

En  ten  derde,  en  dit  is  voor  ons  tegenwoordig  betoog  de  hoofdzaak, 
volgde  hieruit  eveneens,  dat  aan  den  aldus  door  het  heilig  Doopsel  kerke- 
lijk wedergeborene  geen  andere  eisch  kon  gesteld  worden,  dan  dat  hij 
boete  zou  doen  voor  zijn  zonden  en  gelooven  in  het  hem  toebeschikte  heil. 
Zoo  is  het  dan  ook  uitgekomen,  en  als  ge  nu  de  handboeken  der  Room- 
sche  godgeleerden  opslaat,  zult  ge  datgene  wat  voor  ons  Wedergeboorte 
en  Bekeering  is,  altoos  behandeld  vinden  onder  deze  heel  andere  stukken 
de  Poenitentia  et  Fide,  d.  w.  z.  Boete  en  het  Geloof.  Van  de  verdere  uitwer- 
king dezer  beide  stukken  naar  Roomsche  voorstelling  moet  hier  natuurlijk 
worden  afgezien.  Het  is  ons  thans  er  alleen  om  te  doen,  om  duidelijk  te 
maken,  hoe  het  komt,  dat  het  stuk  van  de  Wedergeboorte  en  van  de  Bekee- 
ring in  den  tijd  der  Reformatie  nog  niet  tot  genoegzame  helderheid  was 
gekomen.  En  dit  nu  kan  u  niet  duidelijk  worden,  zoo  ge  niet  eerst  op- 
zettelijk kennis  neemt  van  het  feit,  dat  èn  de  Hervormers  èn  alle  hun 
medestanders  en  volgelingen  in  die  dagen,  van  kindsbeen  af  geconfljt  wa- 
ren   in    de  geheel  averechtsche  voorstelling,  alsof  de  wedergeboorte  door 


400  ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK    I. 

den  Doop  tot  stand  kwam,  en  alsof  bij  het  opgroeien  van  den  aldus  ge- 
doopte in  hoofdzaak  niet  anders  te  vorderen  ware  dan  Boete  en  Geloof. 
Wat  was  toch  natuurlijker,  dan  dat  de  toenmalige  geloovigen,  aan  dien 
leervorm  eenmaal  gewend,  er  onwillekeurig  in  bleven  voortleven,  en  aan- 
vankelijk slechts  een  poging  waagden,  om  aan  deze  Boete  en  dit  Geloof 
een  meer  Schriftuurlijken  plooi  te  geven.  En  zoo  vindt  men  dan  ook  met- 
terdaad,   zoo    bij  Luther  als  bij  Calvijn,  en  evenzeer  bij  onze  oudste  dog- 

^  matici,  zooals  Trelcatius,  nog  altoos  een  sterker  of  zwakker  nawerking 
en  navolging  van  deze  verwarde  manier  van  spreken.  Zelfs  zijn  er  Gere- 
formeerde godgeleerden,  bij  wie  ge  het  stuk  van  wedergeboorte  en  bekee- 
ring ganschelijk  niet  behandeld  vindt,  maar  al  wat  hierop  betrekking  heeft, 
nog  altoos  onder  het  oude  hoofd:  Boete  en  Geloof  ziet  saamgebracht.  Het 
kon  niet  anders  of  het  moest  onzen  vaderen  in  de  eerste  tijden  er  vooral 

r  om  te  doen  zijn,  om  den  inhoud  der  leer  te  zuiveren,  ook  al  hielden  ze 
de  oude  wijze  van  voorstelling  nog  bij.  Eerst  van  lieverlede  kon  dan  later 
blijken,  dat  bij  den  beteren  inhoud  deze  oude  voorstelling  niet  wel  meer 
paste.  En  zoo  eerst  kon  de  dag  geboren  worden,  waarop  men  ook  in  de 
wijze  van  voorstelling  allengs  andere  paden  zou  kiezen. 
Boete   en    Geloof  waren  oorspronkelijk  zóó  bedoeld,  dat  lo.  onder  Boete 

^  verstaan  werd  de  principieele  verbrijzeling  des  harten,  die  dan  ongeveer 
hetzelfde  beduidde  als  wat  de  Catechismus  noemt  het  afsterven  van  den 
ouden  mensch;  en  dat  2o.  onder  Geloof  verstaan  werd,  die  werking  van 
het  verbrijzeld  hart,  waardoor  het  er  toe  komt,  om  den  Christus  te  om- 
helzen, en  dus  ongeveer:  de  opstanding  van  den  nieuwen  mensch.  Zoo 
verstaan  viel  er  dus  voor  deze  wijze  van  voorstelling  wel  iets  te  zeggen, 
want  metterdaad,  wie  oprecht  berouw  heeft  gehad  en  tot  een  oprecht  ge- 
loof is  gekomen,  die  is  wedergeboren  en  heeft  zich  bekeerd.  Maar  in  de 
Roomsche  kerk  hadden  deze  begrippen  van  Boete  en  Geloof  allengs  een 
aanmerkelijke  wijziging  ondergaan.  Doordien  Rome  in  de  principieele  fout 
verviel,  om  alle  gemeenschap  van  de  ziel  met  God  middellijk  door  de  kerk 
tot  stand  te  laten  komen,  en  diensvolgens  de  wedergeboorte  tot  een  „ge- 
boren worden  in  de  kerk"  verzwakt  had,  moest  ook  het  Berouw  en  het 
Geloof  allengs  in  kerkelijken  zin  worden  opgevat.  Wel  ging  dit  niet  op- 
eens, en  duurde  het  lange  jaren,  eer  beide  begrippen  geheel  verkerkelijkt 

-  waren,  maar  althans  in  Luthers  dagen  was  deze  verkerkelijking  volkomen 
tot  stand  gekomen,  en  was  het  Berouw  de  5oe^e  of  de  kerkelijke  Pemi^ew^ie 
geworden,  en  alzoo  in  de  Biecht  opgegaan ;  terwijl  het  Geloof  op  gehoor- 
/■zaaraheid  aan  de  kerk  neerkwam,  een  gelooven  niet  in  God  en  in  zijnen 
Christus,  maar  in  haar.  Natuurlijk  niet  alsof  ze  bedoelden,  dat  het  geloof 
in    de   kerk    voor   het  geloof  in  God  en  zijnen  Cliristus  in  de  plaats  zou 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK    I.  401 


komen,  maar  zóó  dat  het  geloof  in  God  in  zijnen  Christus  alleen  in  de  -^ 
kerk  kon  werken;  iets  wat  in  de  practijk  feitelijk  voor  duizenden  bij  dui- 
zenden op  een  verloochenen  van  alle  verborgen  gemeenschap  met  het 
Eeuwig  Wezen  uitliep.  Hiertegenover  nu  waagden  de  Hervormers  de  po- 
ging, om  de  owmiddellyke  gemeenschap  met  het  Eeuwige  Wezen  weer  voor  r 
deze  middellijke  gemeenschap  in  de  plaats  te  stellen.  Niet  meer  de  priester 
tusschen  God  en  het  hart ;  maar  God  de  Heilige  Geest  rechtstreeks,  zij  het 
ook  ten  deele  door  het  instrument  der  kerk,  zijn  werk  in  het  hart  der  zijnen 
volbrengende. 

Dit    nu    had    vanzelf  tengevolge,  dat  de  aandacht  der  geloovigen  meer 
dan  vroeger  op  de  Weder gehoorie  werd  gericht,  als  op  een  werk  niet  van 
de    kerk,   maar   als  een  iverk  Gods.  Ze  verbraken  daarom  wel  niet  eiken 
band  tusschen  den  Doop  en  de  Wedergeboorte;  iets  wat  ook  niet  mocht 
maar   ze  kwamen  er  tegen  op,  dat  de  wedergeboorte  instrumenteel  door  y 
den    Doop  zou  tot  stand  komen.  Neen,  de  wedergeboorte  was  een  recht- 
streeksche  daad  van  den  Heiligen  Geest  in  het  hart  van  den  zondaar.  Nu 
rees  echter  de  vraag,  wanneer  deze  wedergeboorte  tot  stand  kwam,  en  zoo 
ontstond    de   behoefte,    om  voor  het  werk  der  wedergeboorte  een  andere 
tastbare    aanduiding  te  vinden  dan  Rome  in  haar  Doop  geboden  had;  en 
zoo  kwam  men  er  toe,  om  nadruk  te  gaan  leggen  op  de  Bekeering.  Eerst 
in  de  Bekeering  toch  kwam  de  wedergeboorte  uit;  eerst  door  de  Bekeering 
merkte  iemand  dat  hij  wedergeboren  was ;  en  ook  eerst  door  de  Bekeering  ' 
werd    hij    voor  anderen  als  wedergeboren  persoon  openbaar.  Dit  nu  deed 
beide    begrippen    allengs   ineen    vloeien.    Het  onderscheid  tusschen  beide 
sleet   uit.  En  zoo  kwam  men  er  toe,  om  onder  het  stuk  der  Bekeering  al 
datgene  saam  te  brengen,  wat  en  bij  de  wedergeboorte  én  bij  de  bekeering 
hoort.   Aan    den  ouden  leervorm  gewoon,  deed  men  dat  nu  aanvankelijk 
door   nog   altoos  van  Boete  en  Geloof  te  spreken,  en  alzoo  het  stuk  der 
bekeering   in    twee    deelen  in  te  deelen.  Al  spoedig  echter  bleek  het  dat 
deze  indeeUng  wel  juist  was,  maar  de  benaming  van  boete  en  Geloof  niet 
diep  genoeg  ging,  om  het  wezen  der  zaak  uit  te  drukken;  en  zoo  is  het 
geschied,    dat   reeds   Ursinus  en  Olevianus,  even  na  het  midden  der  zes- 
tiende eeuw,  deze  oude  benaming  varen  lieten  en  duidelijkheidshalve  spre- 
ken  gingen    van   de   Bekeering ;  en,  ja,  nog  wel  deze  Bekeering  in  twee   . 
stukken   bleven   indeelen,    m.aar   die   beide   stukken  nu  met  een  anderen 
naam  bestempelden,  ze  noemende:  De  afsterving  van  den  ouden  mensch  en 
opstanding   van  den  nieuwen  mensch.  Leid  hieruit  echter  niet  af,  dat  hier- 
mee de  oude  leervorm  reeds  voorgoed  week.  Zelfs  immers  nog  in  de  Sy- 
nopsis purioris  dodrinae,   d.   i.  in  het  leerstellig  handboek,  dat  de  hoog- 

E    VOTO    DORDR.    III.  ^6 


402  ZOND.   XXXIII.   HOOFDSTUK  I. 


leeraren  Polyander,  Walaeus,  Kivet  en  Thysius,  kort  na  de  Dordsche  Sy- 
node uitgaven,  ontbreekt  nog  zoowel  een  hoofdstuk  over  de  Wedergeboorte 
als  een  hoofdstuk  over  de  Bekeering;  en  vindt  ge  daarentegen,  nog  bijna 
geheel  in  den  ouden  vorm,  een  hoofdstuk  32  over  de  Resipiscentie,  d.  L- 
over  het  Berouw,  en  een  hoofdstuk  31  over  het  Geloof.  Alleen,  gelijk  men 

,  merkt,  in  omgekeerde  volgorde:  eerst  het  Geloof  en  daarna  de  Boete;  en 
ten  andere  de  Boete  verdiept  in  het  Berouw. 

Ongetwijfeld  waren  onze  toenmalige  godgeleerden  hiermee  op  den  goe- 
den weg.  Den  inhoud  van  deze  geloofstukken  gaven  ze  juist  en  zuiver;  en 
ook  worstelen  ze  om  een  nieuwe  wijze  van  voorstelling  dier  leer  te  vinden. 
Alleen  maar,  die  nieuwe  wijze  van  voorstelling  was  nog  niet  tot  vast- 
heid gekomen.  De  ééne  nam  het  zus,  de  andere  stelde  het  zoo.  En  wel 
drong  men  almeer  van  de  Boete  en  het  Geloof  naar  de  Wedergeboorte  en 
de  Bekeering,  maar  men  was  er  nog  niet  in  geslaagd,  om  beide  begrippen 
juist  af  te  ronden,  en  in  hun  onderscheidene  beteekenis  scherp  van  elkaij- 
der  af  te  zonderen. 

Dit  merkt  men  dan  het  best,  zoo  men  nagaat,  op  hoe  velerlei  wijs  en  in 
hoe  velerlei  zin  het  woord  Wedergeboorte  in  onze  Confessie,  in  onzen  Ca- 
techismus  en    in   onze    Liturgische    geschriften  gebezigd  wordt.  De  ééne 

■f  maal  wordt  er  onder  verstaan  die  verborgen  daad  Gods,  die,  zonder  dat 
wij  het  merken  en  zonder  dat  wij  er  iets  aan  toe  of  af  kunnen  doen,  in 
het    binnenste    onzer  ziel  plaats  grijpt.  Een  andermaal  bedoelen  onze  va- 

■  deren  er  mede,  wat  wij  de  voortgaande  heiligmaking  noemen.  En  weer 
een  andermaal  is  men  eigenlijk  eerst  volkomen  wedergeboren  na  zijn  dood 
als  men  door  den  dood  der  zonde  is  afgestorven.  Ja  zelfs  noemt  onze 
Confessie  in  Art.  24  ook  datgene  wedergeboorte,  wat  in  engeren  zin  en  by 
juister  onderscheiding  de  Bekeering  is.  Daar  toch  lezen  we:  „Wij  geloo- 
ven,  dat  dit  waarachtig  geloove  in  den  mensch  gewrocht  zijnde  door  het 

•fgeloove  des  Woords  en  de  werking  van  den  Heiligen  Geest,  hem  weder- 
haart  en  maakt  tot  een  nieuwen  mensch  en  doet  hem  leven  in  een  nieuw 
leven."  Hier  gaat  dus  de  prediking  en  het  gehoor  van  het  Woord  vooraf; 
daarop  volgt  het  geloof,  en  eerst  in  dit  geloof  komt  de  wedergeboorte  tot 
stand;  en  uit  dit  geloof  volgt  de  heiligmaking.  Wedergeboorte  heet  hier 
dus  zeer  stellig  juist  datgene  wat  wij  thans  de  Bekeering  noemen. 
Immers  kleine  kinderen,  die  jong  sterven,  en  toch  verkoren  zyn  hooren  niet 
het  Woord,  en  kunnen  toch  zonder  wedergeboren  te  zijn  het  Koninkryk  Gods 
evenmin  zien  als  wij. 
En    dat   zwevende   nu    wat   eenerzijds   in    het  gebruik  met  het  woord 

^  Wedergeboorte  heerschte,  heerschte  anderzijds  evenzoo  in  het  gebruik  van 
het  woord   Bekeering.   Iets  wat  nergens  sterker  uitkomt  dan  juist  in  de 


ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK   L  403 


Zondagsafdeeling   van    den"  Catechismus  waaraan  we  thans  toe  zyn.  Het 
is   toch    duidelijk,    dat   de    eerst   begonnen    en    straks   ten  einde  toe  door- 
gezette   afsterving   van    den    ouden    en    de  opstanding  van  den  nieuwen 
mensch,    niet   alleen    de  eigenlijk  gezegde  Bekeering  in  zich  bevat,  maar  ^ 
■evenzoo  de  Wedergeboorte,  die  aan  de  Bekeering  voorafgaat  als  de  heilig- 
making die  op  de  bekeering  volgt.  Feitelijk  kan  men  dus  zeggen,  dat  én 
het  woord  Wedergeboorte  én  het  woord  Bekeering  in  onze  Formulieren  van 
•eenigheid,  door  elkander,  voor  dezelfde  zaak  gebezigd  worden;  en  dat  wel 
inet  dien  verstande  dat  beide  woorden  voorkomen  zóówel  ter  aanduiding 
van    de  zaak  zelve  als  om  uit  te  drukken  wat  er  de  wortel  en  wat  er  de 
vrucht  van  is.  En  dat  nu  dit  eenigszins  verwarde  gebruik  metterdaad  daar- 
uit  te    verklaren,    dat  ze  den  leervorm,  waarin  ze  opgevoed  waren,  niet 
konden   overnemen,    en    toch    ook  niet  geheel  wilden  loslaten,  kan  men 
•zien    in    Ursiniis'   Schatboek  Ed.  1736  II  p.  211,  waar  de  vijf  benamingen, 
•die  bij  de  kerkvaders  als  gelijkluidend  voorkomen,  naast  elkander  worden 
■geplaatst,  als  namen  voor  dezelfde  zaak.  T.  w. :  De  renovatio,  de  regenera-  / 
tio,  de  resinissejctia,  de  conversio  en  de  poenitentia  of  in  onze  taal  overge- 
zet :  de  vernieuwing,  de  ivedergeboorte,  het  berouw,  de  bekeering  en  de  boete. 
Na   welke   opsomming  Ursinus  er  dan  rekenschap  van  geeft  waarom  hij 
liet  woord  Poenitentia  of  Boete  varen  laat,  en  er  de  Resipiscentia  d.  i.  de 
Verbrijzeling,    of  liever    nog  Bekeering,  voor  in  plaats  stelt,  omdat,  zegt 
hij,  de  Boete  ook  bij  diegenen  voorkomt,  die  toch  als  Ezau  en  Judas  verlo-  ^ 
ren  gaan;  maar  de  echte  Verbrijzeling  of  de  Bekeering  alleen  denkbaar  is 
bij  de  kinderen  G-ods. 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


Heeft  Hij  ons  zalig  gemaakt,  niet  uit  de  werken 
der  rechtvaardigheid,  maar  naar  zijne  barmhartig- 
heid, door  het  bad  der  wedergeboorte  en  vernieu- 
wing des  Heiligen  Geestes. 

Titus  3:  5. 


Ge  kunt  bij  de  overdenking  van  's  menschen  vernieuwing  uit  den  dood 
in  het  leven,  op  tweeërlei  wijs  te  werk  gaan.  Ge  kunt  namelijk  of  van  de 
vrucht  tot  de  plant,  en  zoo  tot  den  wortel  en  de  kiem  afdalen,  öfookget 
kunt  van  die  kiem  uitgaan  en  vandaar  tot  de  plant  en  de  vrucht  opklim- 
men.   Onder   het  volk  doet  men  meest  het  eerste,   terwijl    omgekeerd  de 


404  ZOND.   XXXIII.   HOOFDSTUK   II. 

godgeleerden  veelal  den  tweeden  weg  volgen.  Gevolg  hiervan  is,  dat  men 
onder  de  vromen  bijna  nooit  hoort  vragen,  of  iemand  iveder geboren,  maar 
bijna  altoos  of  hij  bekeerd  is;  terwijl  omgekeerd  in  de  leerstellige  studiën 
de  wedergeboorte  aldoor  steeds  breeder  plaats  innam.  Dit  onderscheid  gaat 
zelfs  zóó  sterk  door,  dat  men  onder  het  volk,  als  men  dan  tot  de  diepere 
oorzaak  wil  doordringen,  nog  wel  zegt:  „Hij  is  veranderd"  of  „er  is  iets- 
aan  hem  gebeurd",  maar  zoogoed  als  nooit  rechtuit  vraagt :  Is  hij  iceder- 
geboren ? 

Hierin  nu  ligt  niets  vreemds.  Het  is  toch  volkomen  natuurlijk,  dat  men 
"^  in  den  omgang  met  zijn  broeders  en  vrienden  bijna  uitsluitend  rekent  met 
wat  voor  het  geestelijk  oog  waarneembaar  is,  of  althans  schijnt  te  zijn. 
Wie  een  boomgaard  koopt  of  huurt,  vraagt  ook  niet,  of  er  allicht  in  den 
bodem  allerlei  zaadjes  van  vruchtboomen  verscholen  liggen,  noch  zelfs- 
hoe  en  door  wien  de  vruchtboomen  geënt  zijn,  maar  beziet  de  boomen,  of 
ze  nu  waarlijk  goede  vruchtboomen  zijn,  rekent  na  wat  ze  in  vijf  jaren 
dooreen  opbrachten  en  regelt  daarnaar  zijn  koop-  of  huurprijs.  Maar  zoo 
gaat  een  boomkweeker  niet  te  werk.  Hij  toch  let  wel  terdege  op  den  bo- 
dem, onderzoekt  als  kenner  de  soorten,  ziet  na,  waar  de  boomen  geënt 
zijn,  of  ze  gedekt  of  aan  den  wind  blootstaan,  en  zooveel  meer.  En  komt 
ge  nu  tot  den  boomkweeker,  om  hem  af  te  vragen,  hoe  toch  eigenlijk  zulk 
een  boomgaard  is  aangelegd  en  wierd  wat  die  is,  dan  begint  hij  niet  bij 
de  vrucht,  maar  bij  den  akker  die  eerst  braak  lag  of  weiland  was,  en 
legt  u  nu  uit,  hoe  in  dezen  akker  eerst  het  stekje  gepoot  werd,  hoe  later 
dit  stekje,  dat  wild  was,  is  geënt,  en  op  wat  wijs  het  toen  gedekt,  ge- 
mest, verzorgd  en  besnoeid  is  geworden,  om  het  vruchthout  het  rijkst  te 
laten  uitschieten  en  den  oogst  zoo  overvloedig  te  maken. 

En  ditzelfde  onderscheid  gaat  nu  ook  hier  door.  Als  ik  mij  metterwoon 
in  een  dorp  vestig,  en  van  lieverlee  den  kring  mijner  geestelijke  broede- 
ren wil  leeren  kennen,  dan  heb  ik  niet  anders  te  doen,  dan  met  een 
geestelijk  oog  om  mij  heen  te  zien,  en  met  een  geestelijk  oor  te  luisteren 
ten  einde  te  ontdekken,  welke  teekenen  en  vruchten  van  „nieuwigheid 
des  levens"  er  zijn;  om  dan,  daarop  afgaande,  naar  een  oordeel  der  lief- 
de, in  al  zulke  broederen  en  zusteren  waarlijk  bekeerde  menschen  te 
zien.  Maar  word  ik  geroepen,  om,  gelijk  in  deze  artikelen,  de  planting  en 
het  verloop  van  den  geestelijken  boomgaard  uit  te  leggen,  dan  moet  bij 
■^  het  begin  begonnen,  en  op  het  voetspoor  der  Heilige  Schrift  teruggegaan 
op  de  wedergeboorte.  Zoo  kan  dan  ook  in  deze  toelichting  van  de  Bekee- 
ring  eerst  sprake  komen,  als  eerst  het  stuk  der  Wedergeboorte  in  helder 
licht  gesteld.  Met  dit  laatste  wordt  derhalve  aangevangen. 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK    II.  405 

Btj  deze  wedergeboorte  nu  staan  aanstonds  twee    dingen  op  te  merken, 
t.    w.    dat  er  een  geboorte  plaats  grijpt,  en  ten  andere,  dat  deze  geboorte  -' 
niet   een  ander  persoon  doet  uitkomen,    maar  denzelfden  persoon  op  an- 
dere wijze.    Immers  liet  is  niet  slechts  geboorte,  maar  wedergeboorte.        ^ 

Wat  nu  het  eerste  punt  aangaat,   zoo  spreekt  ook  de  Calvinist  het  dui- 
delijk   uit,   dat    straks   in    de    bekeering   een  nieuwe  mensch  naar  buiten  > 
moet   treden.    Die  nieuwe  mensch  moge  tijdelijk  nog  schuil  zijn  geweest 
■en  den  slaap  der  onbewusten  hebben  geslapen,    zoodat  hij  moet  opwaken 
en  opstaan,  om  in  de  wereld  waarneembaar  te  wezen;  maar  altoos  moet 
het  in  de  bekeering  toch  zijn:  de  opstanding  van  een  nieuwen  mensch.  Nu  ^ 
kan  in  de  bekeering  deze  nieuwe  mensch  niet  opstaan,  tenzij  hij  vooraf  er 
zy;  en  hij  kan  er  niet  vooraf  zijn,   indien  hij  niet  geboren  is.    En  dat  ge- 
boren  zijn  kan  niet  hetzelfde  wezen  als  onze  natuurlijke  geboorte,    want  ^ 
van  nature  wordt  er  in  geen  onzer  ooit  iets  anders  geboren  dan  een  oude 
■mensch;   en  het  is  er  zoo  ver  vandaan,    dat  deze  oude  mensch  in  de  be- 
keering  zou    opstaan,    dat   veeleer  de  bekeering  juist  in  de  eerste  plaats 
daarin   bestaat,    dat    deze  oude  mensch  dood  ga.    De  zaak  is  dus,    dat  er  ^"^ 
nadat  we  door  den  Schepper  in  den  schoot  onzer  moeder  tot  aanzijn  wa- 
ren  geroepen;    en    ter  oorzake  van  onze  erfschuld  uit  A<iam,    de  natuur-' 
der  zonde    en    des  doods  hadden  ontvangen;    in  dit  ons,   aldus  ontstane 
wezen  een  tweede,    een  andere,   een  nieuwe  geboorte  hebbe  plaats  gegre- 
pen, en  dat  hierdoor  in  ons  geboren  zij  een  nieuwe  mensch. 

Op  den    „nieuwen"    mensch,    valt  hier  al  de  nadruk.    Men  spreekt  toch 
ook  wel  in  overdrachtelijken  zin  van  een  beteren  geest,  een  reiner  neiging  > 
die  in  iemand  geboren  is;  maar  dan  is  dit  oneigenlijk  ge'&'^roken.  In  eigen- 
lijken  zin    kan    het   product  van  een  wezenlijken  Geboorte,  in  ons  nooit 
iets  anders  zijn,  dan  dat  er  een  mensch  uit  voortkome.    Met  dat  spreken 
van  den    „nieuwen  mensch"    snijdt  de  Heilige  Schrift  dus  alle  oppervlak-   ' 
kige  voorstelling  af,  alsof  onze  zaligheid  ooit  de  vrucht  zou  kunnen  zijn 
van   zekere  gedeeltelijke  vernieuwing,    door  zins  verandering  van  wilsnei-   ) 
ging;  en  spreekt  de  Heilige  Geest  het  zoo  duidelijk  mogelijk  uit,  dat ö^e/iee? 
ons  wezen  dezen  doop  der  vernieuwing  ondergaan  moet.  Niet  slechts  een 
en  ander  in  ons  menschelijk  wezen  moet  veranderd  en  vernieuwd  worden  ; 
maar  heel  onze  menschelijke  persoon.  Niet  alleen  naar  de  substantie  van 
onze  ziel,  maar  ook  naar  de  substantie  van  ons  lichaam.  Immers  voltooit    ^ 
zal  de  werking  der  wedergeboorte  dan  eerst  in  ons  zijn,  als  we  van  alle 
smet  en  rimpel  vrij,  in  ons  verheerlijkt  lichaam  eens  jubelen  zullen  voor  den 
troon  der  genade.  Dan  eerst  zal  onze  geheele  mensch  vernieuwd  zijn,  en  in  alles 
wat  daarachter  ligt,  moge  de  vernieuwing  principieel  reeds  aanwezig  zijn  ge- 
weest, maar  toch  zal  ze  eerst  in  den  staat  der  heerlijkheid  yoZ/comen  uitblinken. 


406  ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK   IL 

Komt   zoo    nu  de  uitdrukking  geboorte   tot  haar  recht,  niet  minder  na- 
druk moet  gelegd  op  de  byvoeging  ivedergehoovte.  Er  is  toch  geen  sprake- 

i  van,  dat  de  persoon  die  er  was  weggaat,  en  dat  er  een  geheel  andere 
persoon  voor  in  de  plaats  trede.  Het  ik  dat  bestond  verdwijnt  niet  om 
door  een  ander  ik  vervangen  te  worden.  Neen  het  blijft  dezelfde  persoon 
het  blijft  hetzelfde  ik,  maar  die  persoon  en  dat  ik  worden  omgezet  in 
een  nieuwe  gestalte.  Ze  zijn  ook  na  de  wedergeboorte  nog  hetzelfde  thesen 
als  vóór  de  wedergeboorte,  maar  de  natuur  van  dit  wezen  is  een  andere, 
is  nieuw  geworden.  Het  duidelijkst  blijkt  dit  uit  Matth.  XIX:  29,  waar 
Jezus  het  woord  iveder geboorte  ook  op  de  wereld  en  de  uitwendige  schep- 
ping toepast.  Hij  zegt  daar  toch  tot  zijn  jongeren,  dat  „zij  die  hem  gevolgd 

"^  waren,  dan,  als  het  aan  de  wedergeboorte  of  palingenesie  toekomt,  met  hem 
zitten  zullen  op  twaalf  tronen."  Er  staat  dus  niet  wat  velen,  over  de  kom- 
ma heenlezende,  er  van  maken,  dat  zyn  discipelen  „hem  gevolgd  zijn  in 
de  wedergeboorte";  want  dit  zou  reeds  daarom  geen  zin  hebben,  overmits- 

X  er  by  Jezus  nooit  van  wedergeboorte  sprake  kan  zijn;  en  bovendien  elk 
zondaar  in  de  wedergeboorte  zoo  volmaakt  lijdelijk  is,  dat  „volgen  in  de 
wedergeboorte"  ondenkbaar  is.  Van  dit  alles  spreekt  Jezus  dan  ook  geen 
enkel  woord,  maar  hij  zegt  dat  zijn  jongeren,  die  hem  gevolgd  zijn,  dan,, 
als  eenmaal  de  wedergeboorte  van  hemel  en  aarde  zal  plaats  grypen,  in 
hemelsche  glorie  met  hem  schitteren  zullen.  Vragen  we  nu  voorts,  waarin 
deze    wedergeboorte    van    hemel    en  aarde    bestaan  zal,    dan  geeft  èn  de- 

"^  Profetie  èn  de  apostel  Petrus  èn  de  Openbaring  van  Johannes  ook  hierop- 
een  volkomen  duidelijk  antwoord.  Immers  dan  vernemen  we,  dat  de  hemel 
en  de  aarde,  gelijk  ze  nu  zijn,  zullen  worden  opgelost  en  dat  de  elemen- 
ten brandende  zullen  versmelten,  maar  dat  alsdan  uit  die  dooreenmenging 
een  nieuwe  hemel  en  een  nieuwe  aarde  zal  te  voorschijn  komen,  waarop- 
de  heerlijkheid  des  Heeren  uit  schitteren  zal.  Zoo  gaat  dan  deze  gedaante 
dezer  wereld  voorbij,  en  een  nieuwe  gedaante  der  wereld  komt.  Maar  deze- 
ontzettende  verandering  ontstaat  niet  hierdoor,  dat  God  den  bestaanden- 
hemel  en  aarde  vernietigt  en  een  nieuwen  hemel  en  een  nieuwe  aarde 
uit  niet  schept,  doch  hierin,  dat  de  oude  aarde  en  de  oude  hemel  in  nieuw 
worden  omgezet.  Alzoo  in  eigenlijken  zin  wedergeboorte.  „Zie,  ik  maak 
alle  dingen  nieuw"  is  de  triomfkreet  van  den  Christus  over  Satan  en 
Dood;  niet  alsof  hij  een  geheel  nieuwe  wereld  tot  aanzijn  riep,  maarzoo 
dat  hij  hetgeen  oud  en  verouderd  en  nabij  der  verdwyning  was,  nieuw 
maakt.    Er  was   een   ondergang  in  den  dood,    maar  er  is  ook  een  weer- 

^  opkttmen  uit  dien  dood  in  het  leven,  en  datgene  nu  wat  ten  leven  komt 
is  hetzelfde  als  wat  in  den  dood  wegzonk. 
Dit   nu    is    in    de    wedergeboorte  van  hemel  en  aarde  die  hemel  en  die^ 


ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK  IL  407 


aarde,  en  evenzoo  is  het  in  de  wedergeboorte  van  den  mensch  die  mensch.  -r 
Niet  een  eigenschap  van  dien  mensch.  Niet  een  deel  van  dien  mensch. 
Niet  iets  in  of  aan  dien  mensch.  Maar  die  mensch  geheel  en  al  gelijk  hij 
als  mensch  bestaat.  Wel  blijven  de  elementen  in  dien  mensch  dezelfde, 
het  blyft  hetzelfde  wezen,  hetzelfde  ik,  en  dat  ik  met  zijn  eigen  mensche- 
lijke  natuur,  maar  de  bestaanswijze  van  dezen  geheelen  mensch  wordt 
veranderd,  omgezet  en  vernieuwd,  zoodat  metterdaad  geheel  die  persoon 
als  een  andere  mensch  uitkomt.  Zoo  heeft  de  wedergeboorte  niets  te 
maken  met  afleeren  van  zekere  verkeerde  hebbelijkheden,  of  het  komen  ^ 
tot  beter  inzicht  of  het  bestrijden  van  boezemzonden.  Al  wat  ten  deele 
of  voor  een  deel  is  wordt  door  het  denkbeeld  zelf  van  wedergeboorte 
uitgesloten.  Er  worden  niet  aan  den  kwaden  boom  andere  vruchten  ge- 
hangen. Er  worden  niet  maar   enkele  loten  of  kankerende  takken  wegge-  ? 

snoeid.  Neen,  de  hoom  zelf  wordt  in  een  anderen  boom  omgezet.  Uit  een 

> 
distel  komt  een  mirt,  uit  een  doorn  een  denneboora,  en  het  zal  den  Heere 

zijn  tot  een  eeuwig  teeken. 

Is  hiermee  nu  het  woord  van  wedergeboorte,  zoowel  in  den  zin  van 
de  geboorte  van  een  mensch,  als  in  dien  van  iüecZergeboorte  van  denzelfden 
mensch,  genoegzaam  toegelicht,  dan  ligt  hier  vanzelf  in  uitgesproken, 
dat,  wie  zich  eenigszins  nauwkeuriger  wil  uitdrukken,  nooit  zeggen  kan, 
dat  wedergeboorte  en  bekeering  één  en  hetzelfde  zijn.  Integendeel,  het 
zijn  twee  geheel  onderscheidene  begrippen.  Bekeering  doet  u  denken  aan  > 
een  mensch,  die  op  den  verkeerden  weg  wandelt;  alsnu  zich  op  dien 
verkeerden  weg  omkeert;  en,  na  zich  omgekeerd  te  hebben,  nu  teruggaat 
naar  het  punt  van  waar  hij  was  afgedoold.  Geestelijk  toegepast  doelt  dus 
de  bekeering  op  den  mensch,  gelijk  hij  wandelt  op  zijn  weg;  op  dien 
weg  zich  van  God  afkeerde;  daarna  op  dien  weg  zich  omkeerde;  en  nu 
ten  slotte  weer  naar  zijn  God  toegaat. 

Doch  natuurlijk  is  dit  dan  ook  iets  heel  anders  dan  de  Wedergeboorte. 
Alvorens  toch  een  mensch  op  zijn  weg  wandelen  zal,  dient  hij  geboren 
te  worden  aan  zijn  weg  te  zijn  toegekomen,  en  tot  wandelen  op  dien 
weg  bekwaamd  zijn.  Wedergeboorte  en  Bekeering  zijn  alzoo  twee  geheel 
onderscheidene  denkbeelden.  De  wedergeboorte  geeft  antwoord  op  de 
vraag:  Kan  de  mensch  die  dood  van  nature  was,  omgezet  worden  in  " 
een  kind  Gods?  —  en  de  Bekeering  geeft  antwoord  op  de  vraag:  Kan 
iemand  die^God  haatte  en  van  God  afliep,  nu  tot  staan  worden  gebracht 
zich  op  zijn  weg  omkeeren,  en  weer  naar  God  toegaan?  Wedergeboorte 
handelt  van  wat  de  mensch  was,  en  nu  wordt  en  is.  Bekeering  daaren_ 
tegen    van   wat  de  mensch  deed,  hoe  hij  liep  en  op  wat  wijs  hij  nu  tot 


408  ZOND,    XXXIII.    HOOFDSTUK  IL 

een    geheel  ander  optreden  geraakt.  De  Wedergeboorte  ziet  op  de  veran 
•^  dering   in    zijn    wezen,    de   Bekeering  op  de  verandering  in  zijn  bestaan. 
^  Bij    de  Wedergeboorte   moet    van    het   leven  gehandeld,  bij  de  Bekeering 
van  de  levensuiting. 

Hieruit  vloeit  dan  tevens  voort,  dat  de  Wedergeboorte  altoos  aan  de 
Bekeering  moet  voorafgaan.  Althans  in  de  orde  der  gedachte.  Altoos  moet 
iemand  eerst  geboren  zijn,  eer  hij  op  zijn  weg  kan  komen,  en  op  dien 
weg  zich  bekeeren.  Ook  al  geven  we  dus  volkomen  toe,  dat  God  de 
Heere  vrijmachtig  is,  om  de  Wedergeboorte  en  de  Bekeering  in  éénzelfde 
oogenblik  des  tijds  te  laten  saamvallen,  toch  blijven  ook  dan  nog  beide 
stukken  van  ons  bewustzijn  onderscheiden  en  twee.  Wie  nog  in  den 
dood  ligt,  kan  zich  niet  bekeeren,  en  eerst  dan  kan  er  van  bekeering 
sprake  zijn,  als  we  eerst  en  vooraf  door  een  wondere  daad  des  Heiligen 
Geestes  uit  den  dood  in  het  leven  zijn  overgezet. 

Nu  zou  dit  alles  ook  geen  moeilijkheid  opleveren,  en  er  zou  van  ver- 
warring geen  sprake  zijn,  zoo  het  denkbeeld  van  iveder geboorte  niet  zoo 
rekbaar  ware.  Maar  dit  is  het  nu  eenmaal  wel.  Het  product  van  een 
geboorte  is  een  mensch;  maar  als  de  geboorte  pas  plaats  greep  is  die 
mensch  nog  niet  meer  dan  een  kindeke;  een  zeer  klein,  geheel  onont- 
wikkeld hulpeloos  wicht;  en  eerst  na  verloop  van  jaren  zal  uit  dat 
kleine  wicht  de  volle  mensch  zijn  uitgekomen.  Toch  neemt  dit  niet  weg, 
dat  ook  dit  kindeke  reeds  als  mensch  meetelt.  Op  uw  vraag,  hoeveel  er 
in  Amsterdam  wonen  krijgt  ge  ten  antwoord,  ruim  400,000;  maar  dan 
is  dit  zóó  te  verstaan,  dat  ook  de  pas  geboren  wichtjes  daarbij  voor 
menschen  meetellen.  Ja  zelfs  gaat  men  reeds  in  het  burgerlijk  leven  nog 
^  veel  verder,  en  beschouwt  zulk  een  wichtje  reeds  als  mensch,  nog  eer 
het  den  moederschoot  verliet.  Als  een  vrouw  zwanger  is,  waakt  de  Over- 
heid niet  alleen  over  het  leven  van  die  vrouw,  maar  ook  over  het  nog 
verscholen  leven  van  het  kindeke  in  haar  schoot.  En  al  moge  het  nu 
onzeker  zijn,  op  welk  oogenblik  zulk  een  wicht  begint  als  bestaande 
gerekend  te  worden,  toch  staat  het  vast  dat  het  reeds  maanden  lang 
vóór  de  verlossing  der  moeder  als  menschelijk  wezen  meetelt.  Zoo  leert 
dan  ook  de  Schrift  het,  waar  David  God  looft,  die  reeds  zijn  ongevorm- 
den  klomp  aanschouwd  heeft,  toen  hij  als  een  borduursel  gewrocht 
werd  in  den  schoot  zijner  moeder.  Ook  bij  de  vleeschelijke  geboorte  is 
dus  het  begrip  van  geboorte,  als  ontstaan  van  een  mensch,  opgevat  zeer 
rekbaar.  Die  mensch  wordt  reeds  geacht  te  bestaan  nog  eer  hij  geboren 
is;  bij  zijn  geboorte  is  er  nog  slechts  een  onontwikkeld  kindeke;  en  ten 
volle  is  die  mensch  eerst  ontstaan,  als  hij  straks  opgegroeid  en  naar 
lichaam  en  geest  gerijpt,  als  mensch  in  de  maatschappij  optreedt. 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   II.  409 

En  ditzelfde  nu  komt  ook,  en  in  nog  veel  sterker  zin,  in  aanmerking 
als  er  sprake  is  van  het  ontstaan  van  den  nieiitven  mensch.  Ook  dan  toch  ' 
kan  ik  dit  tweeërlei  zin  opvatten.  Ik  kan  óf  dezen  nieuv^en  mensch  in 
zijn  voltooiing  nemen,  en  zoo  opgevat  zal  deze  nieuwe  mensch  er  dan 
eerst  zijn,  als  hij  naar  lichaam  en  ziel  geheel  nieuw  voor  zijn  God  in 
de  heerlijkheid  zal  staan.  Maar  ik  kan  dezen  nieuwen  mensch  ook  nemen 
zooals  hij  geboren  wordt  voor  de  wereld,  en  als  een  nieuw  kindeke  der 
melk  deelachtig  is.  Dan  valt  het  saam  met  de  bekeering.  Maar  eindelijk 
kan  ik  ook  nog  verder  teruggaan,  tot  in  die  verborgen  diepte  des  levens, 
waar  God  de  Heere  zijn  kunstig  borduursel  weeft,  en  dan  natuurlijk  ligt-" 
het  ontstaan  van  den  nieuwen  mensch  nog  achter  de  bekeering,  en  rekent 
het  van  de  geestelijke  ontvangenis  af.  Het  eerste  ontstaan  van  den  nieuwen 
mensch  ligt  in  zijn  geestelijke  ontvangenis.  Het  verder  ontstaan  van  den 
nieuwen  mensch  ligt  in  zijn  uitkomen  als  kind  van  God.  En  het  volkomen 
ontstaan  zijn  van  den  nieuwen  mensch  zal  eerst  een  feit  zijn,  als  de 
heerlijkheid  is  ingegaan. 

Dit  nu  maakt  dat  ook  de  Heilige  Schrift  van  de  wedergeboorte  in 
velerlei  zin  spreekt.  Als  Jezus  tot  Nicodemus  zegt:  „Wie  niet  wederge- 
boren is,  kan  het  Koninkrijk  van  God  niet  eens  zien/'  dan  blijkt  uit  dit 
zeggen,  dat  Jezus  daar  wedergeboorte  bedoelt,  als  iets  dat  aan  de  bekee- 
ring voorafgaat;  want  bekeering  is  ingaan  in  het  Koninkrijk  der  hemelen  ' 
en  wie  dit  Koninkrijk  nog  niet  eens  ziet,  kan  er  zich  ook  niet  naar 
toekeeren.  Spreekt  daarentegen  de  apostel  Petrus  van  een  wedergeboren 
zijn  door  het  levende  Woord  van  God,  dan  speelt  hierin  althans  de  ge- 
dachte mede  aan  die  verdere  ontplooiing  van  ons  innerlijk  wezen, 
die  eerst  bewerkt  wordt  door  de  prediking  van  het  Woord.  Daar 
nu  echter  de  Heere  Jezus  zich  slechts  eenmaal,  rechtstreeks,  en 
met  name,  en  dat  wel  tegenover  Nicodemus,  over  de  wedergeboorte  heeft 
uitgelaten,  en  het  woord  wedergeboorte  toen  op  Jezus'  lippen  zeer  stel- 
lig sloeg  op  de  eerste  daad  van  de  inplanting  des  nieuwen  levens,  gaan 
we  het  veiligst  en  voorkomen  we  veel  verwarring,  zoo  we  de  uitdrukking 
Wedergeboorte,  in  onderscheiding  van  de  Bekeering,  en  de  Heiligmaking 
en  de  Verheerlijking,  meer  opzettelijk  bezigen  in  den  zin,  waarin  Jezus 
zelf  die  uitlegde,  toen  hij  sprak  van  den  wind  des  Geestes,  dien  ge  niet 
weet  van  waar  hij  komt,  noch  waar  hij  henengaat,  en  dat  alzoo  is  de- 
gene die  uit  God  geboren  wordt.  We  vergeten  dan  daarom  wel  niet,  dat 
deze  wedergeboorte  zich  ook  verder  uitstrekt  en  eerst  in  de  eeuwigheid 
voltooid  wordt,  maar  de  nieuwe  mensch  is  er  dan  toch.  Hij  is  door  de 
wedergeboorte  ontstaan. 


410  ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK   III. 


DERDE  HOOFDSTUK. 


Geloofd  zij  de  God  en  Vader  onzes  Heeren  Jezus 
Christus,  die  naar  zijne  groote  barmhartigheid  ons 
heeft  wedergeboren  tot  een  levende  hoop  door  de 
opstanding  van  Jezus  Christus. 

1.  Petr.  1:  3. 


Reeds  op  de  S\aiode  van  Dordrecht  in  1619  hebben  onze  kerken  zich 
omtrent  het  stuk  der  wedergeboorte  veel  dieper  en  veel  breeder  uitgespro- 
ken, dan   óf  in  de  Belijdenis,  óf  in  den  Catechismus.  Ze  deden  dit  in    de 

"^  Leerregelen  van  Dordt  en  wel  in  Hoofdstuk  III  en  IV,  art.  11  en  12  \ 
en  niet  genoeg  kan  het  aanbevolen,  om  op  de  catechisatie  en  bij  de 
Catechismusprediking  zoo  dikwijls  men  aan  de  wedergeboorte  toekomt, 
altoos  weer  op  deze  schoone  uitlegging  in  de  Dordsche  Leerregelen  te 
wijzen.  Achter  de  bekeering,  zoo  zeggen  de  vaderen  van  Dordrecht,  ligt 
een  geheel  innerlijke  daad  Gods,  hierin  bestaande  „dat  Hij  indringt  in 
de  binnenste  deelen  des  menschen  met  de  krachtige  werking  van  zijnen 
wederbarenden  Geest."  En  dan  gaat  het  in  artt.  XI  en  XII  aldus  voort: 
,,Hij  opent  het  hart,  dat  gesloten  is;  Hy  vermurwt  dat  hard  is;  Hij 
besnijdt  dat  onbesneden  is.  In  den  wil  stort  Hy  nieuwe  hoedanigheden, 
en  maakt  dat  dezelfde  wil,  die  dood  was,  levendig  wordt:  die  boos  was, 
goed  wordt;  die  niet  wilde,  nu  metterdaad  wil;  die  wederspannig  was, 
gehoorzaam  wordt;  Hij  beweegt  en  sterkt  dien  wil  alzoo,  dat  hij  als  een 
goede  boom  vruchten  van  goede  werken  kan  voortbrengen.  En  dit  is  die 
wedergeboorte,  die  vernieuwing,  nieuwe  schepping,  opwekking  van  de 
dooden  en  levendigmaking,  waarvan  zoo  heerlijk  in  de  Schrifture  gespro- 
ken wordt,  dewelke  God  zonder  ons  in  ons  werkt:  en  deze  wordt  in  ons 

^  Biet  teweeggebracht  door  middel  van  de  uiterlijke  predicatie  alleen,  noch 
door  aanrading,  of  zulke  manier  van  werking,  dat,  wanneer  nu  God  zijn 
werk  volbracht  heeft,  het  alsdan  nog  in  de  macht  des  menschen  zou 
staan  wedergeboren  of  niet  wedergeboren  te  worden,  bekeerd  of  niet 
bekeerd  te  worden;  maar  het  is  eene  gansch  bovennatuurlijke,  eene  zeer 
krachtige,  en  tegelijk  zeer  zoete,  wonderlyke,  verborgene  en  onuitspreke- 
lijke werking,  dewelke,  naar  het  getuigenis  der  Schriftuur  (die  van  den 
Auteur  van  deze  werking  is  ingegeven),  in  hare  kracht  niet  minder  noch 
geringer  is  dan  de  scheppinge  of  opwekkinge  der  dooden;  alzoo  dat  alle 
diegenen,  in  wier  harten  God  op  deze  wonderbaarlijke  wijze  werkt,  zeker- 
lijk, onfeilbaar  en  krachtig  wedergeboren  worden  en  metterdaad  gelooven. 
En  alsdan  wordt  de  wil,  zijnde  nu  vernieuv/d,  niet  alleen  vanGodgedre- 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK    III.  411 

ven  en  bewogen,  maar,  van  God  bewogen  zijnde,  werkt  hij  ook  zelf: 
waarom  ook  terecht  gezegd  wordt,  dat  de  mensch  door  de  genade,  die 
hij  ontvangen  heeft,  gelooft  en  zich  bekeert." 

Vloeiender,  schooner  en  in  gezalfder  taal  is  dit  wondere  werk  G-ods  in 
het  hart  van  den  zondaar  misschien  nooit  beschreven;  en  de  Arminiaan 
die  ook  nu  nog  lastert,  als  hadden  de  Dordtsche  vaderen  slechts  school- 
sche  spitsvondigheden  uitgeplozen,  wordt  reeds  door  deze  enkele  definitie 
van  het  werk  der  wedergeboorte  volkomen  weerlegd.  Taal  en  stijl  zijn  in  deze 
beschrijving  geheel  op  één  lijn  te  stellen  met  de  prachtige  gezalfde  taal  van 
onze  Sacramentsformulieren  en  van  de  Confessie  van  Guido  de  Bray.  Men 
vergete  dan  ook  niet,  dat  noch  de  Roomsche  noch  de  Luthersche  kerk 
tot  deze  diepe,  rijke  beschouwing  van  de  wedergeboorte  gekomen  is,  en 
dat  het  uitsluitend  de  Gereformeerde  kerken  zijn,  die  ook  ten  deze  het 
werk  Gods  in  al  zijn  diepte  hebben  gepeild.  Zelfs  is  er  in  dit  opzicht 
ontwikkeling  en  vooruitgang  te  bespeuren,  zoo  ge  de  taal  onzer  kerken 
uit  1563  met  de  taal  van  1619  vergelijkt.  Sterker  nog  dan  in  1563  was  / 
men  in  1619  tot  de  erkentenis  gekomen,  dat  er  achter  het  werk  der 
bekeering  een  ander  eigen  werk  Gods  ligt,  dat  van  alle  uitwendig  hulp- 
middel en  van  alle  voorbereiding  in  den  mensch  onafhankelijk,  het  onmis- 
baar uitgangspunt  is  voor  alle  ritseling  des  nieuwen  levens.  Zeer  terecht 
sprak  men  het  te  Dordrecht  dan  ook  uit,  dat  de  wedergeboorte  „in  hare  / 
kracht  niet  minder  noch  geringer  is  dan  de  schepping";  gelijk  dan  ook 
de  heilige  apostel  Paulus  het  in  Ef.  II :  10  uitspreekt,  dat  „we  geschapen 
zijn  in  Christus  Jezus",  en  elders  Gods  kind  „een  nieuw  schepsel"  noemt.  { 
Hierin  nu  ligt  uitgesproken,  dat  gelijk  er  in  de  schepping  niets  van  het 
schepsel  uitgaat,  maar  alles  en  eeniglijk  van  den  Schepper,  zoo  ook  in 
de  wedergeboorte  niet  het  allergeringste  bij  of  in  het  schepsel  mag  wor- 
den gezocht,  maar  alles  eeniglijk  uitgaat  van  God  den  Heere.  Wie  geboren 
wordt,  doet  niets;  werking  gaat  uit  van  Hem,  uit  wien  we  geboren  worden. 

Aan  deze  volstrekte  en  volkomene  lijdelijkheid  van  den  mensch  in  de 
wedergeboorte  moet  deswege  ook  nu  nog  zoo  stellig  mogelijk  vastgehou- 
den. Wie  ook  maar  op  één  enkel  punt  aan  die  volstrekte  lijdelijkheid 
tornt  of  aanstoot  neemt,  kan  noch  zal  ooit  verstaan,  wat  wedergeboorte 
is.  Ze  is  niet  een  natuurlijke,  maar  een  volstrekt  bovennatuurlijke  daad  ^ 
Gods.  Ze  is  alleen  daardoor  mogelijk,  dat  God  leeft,  toegang  tot  ons 
hart  heeft,  en  den  wil  en  het  vermogen  bezit,  om  met  zijnen  Heiligen 
Geest  tot  in  het  diepste  van  den  wortel  van  ons  wezen  in  te  dringen, 
en  in  dat  diepst  verborgene  van  ons  wezen  den  wortel  van  ons  leven  van 
zijn  doodelijken  kanker  te  genezen  en  met  nieuwe  levenskracht  te  be- 
giftigen. Ze  heeft  dus  niets  uitstaande  met  al  die  andere  werkingen  Gods 


412  ZOND.   XXXIIl.    HOOFDSTUK   IIT. 

waardoor  Hij  middellijk  op  ons  werkt,  gelijk  Hij  dit  doet  door  het  Woord, 
door  de  Sacramenten,  door  onze  levenservaringen,  door  allerlei  ontmoe- 
tingen enz.  Er  is  in  de  wedergeboorte  geen  middellijke  werking  van  wat 
aard  ook.  Als  God  een  zondaar  ten  leven  wederbaart,  doet  Hij  dit  recht- 
streeks en  onmiddellijk,  zonder  eenig  tusschentredend  instrument.  Hij  zelf 
dringt  als  de  Heilige  Geest  in  ons  wezen  in,  grijpt  het  in  den  wortel 
aan  en  vernieuwt  het  in  zijn  verborgenste  kern. 

Juist  daarom  echter  is  de  wijze  waarop  deze  werking  toegaat,  voor  ons 
onbegrijpelijk.  De  uitwerking  er  van  kunnen  we  onder  woorden  brengen, 
de  werking  zelve  nooit.  Die  werking  zelve  toch  is  het  brengen  van  het 
leven  in  den  dood,  en  hiervoor  heeft  onze  menschelijke  taal  geen  woorden 
en  onze  gedachte  geen  ontleding.  Niemand  kan  zeggen,  wat  leven  is,  en 
nog  veel  minder  omschrijven  op  wat  wijze  dit  leven  in  den  dood  ontstaat. 
Het  uitgangspunt  kennen  we.  Dit  toch  is  de  dood  van  den  zondaar, 
en  een  iegelijk,  die  de  diepte  der  zonde  niet  peilt,  en  in  Arminiaanschen 
of  Roomschen  trant  zich  nog  altoos  voorstelt,  dat  ook  een  zondaar,  hoe 
zwak  ook,  toch  nog  wel  eenige  ritseling  des  levens  in  zich  draagt,  geraakt 
in  strijd  met  de  Schrift,  die  ons  uitdrukkelijk  leert  „dat  wij  van  nature 
dood  zijn   in   de    misdaden."    Slechts  houde  men  hierbij  wel  in  het  oog, 

t-  dat  de  dood  heel  iets  anders  is  dan  vernietiging.  Zelfs  in  den  eeuwigen 
dood  in  de  hel  wordt  niets  vernietigd,  maar  blijft  alles  bestaan.  Zoomin 
de  Satan  als  eenig  goddeloos  mensch  kan  ooit  vernietigd  wor- 
den. Maar  bestaan  is  nog  geen  leven.  Alles  wat  in  de  hel  be- 
staat en  zich  roert  en  smarte  lijdt  is  dood  en  aan  den,  dood 
onderworpen.  Leven  doet  een  engel,  en  evenzoo  een  mensch,  dan  alleen, 
zoo  hij  met  God  in  gemeenschap  staat,  uit  die  gemeenschap  bezieling 
ontvangt  en  zoo  de  vonk  dier  Goddelijke  bezieling  in  hem  gloort.  Zoo  nu 
stond    het    wel   met   Adam    in  het  paradijs.  Maar  zoo  staat  het  niet  met 

^  den  zondaar.  Hij  bestaat  wel  en  bestaat  wel  als  mensch.  Ook  heeft  hij 
wel  een  tijdelijk  leven;  maar  het  eeuwige  leven  is  in  hem  niet.  De  ge- 
meenschap tusschen  God  en  zijn  hart  is  verbroken.  Er  gaat  geen  innerlijke 
bezieling  meer  van  Godswege  in  hem  uit.  En  dientengevolge  gloort  er 
in  zijn  ziel  geen  vonk  meer;  maar  is  alles  in  hem  doren  dof  en  doodsch. 
Hij  is  daarom  geen  „stok  of  blok",  maar  blijft  ook  in  zijn  staat  van 
zonde  en  dood  een  mensch;  een  mensch  met  een  hart;  een  mensch  met 
bewustzijn  en  wil;  hij  is  niet  verminkt;  alles  wat  een  mensch  maakt  is 
nog  in  hem.  Maar  de  vensters  zijn  gesloten.  Eeuwige  nacht  omhult  hem. 
Geen  lichtstraal  van  hooger  glans  dringt  in  hem  door. 
Juist   deswege   nu  kan  het  leven  nooit  in  hem  terugkeeren,  tenzij  God 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK    III.  41B 

zelf  tot  hem  nederdale,  by  hem  inkeere  in  zijn  ziel,  en  de  gemeenschap 
tusschen  zichzelven  en  die  ziel  herstelle.  De  mensch  in  het  paradijs 
ontving  wel  het  ontzettend  vermogen,  om  den  levensdraad,  waarmee  y 
zijn  ziel  aan  God  hing  door  en  af  te  snijden,  maar,  eens  door  en  afgesne- 
den, is  hij  volstrekt  onmachtig,  om  dien  levensdraad  weer  aan  te  binden. 
Ge  kunt  als  ge  licht  in  uw  kamer  hebt,  wel  dat  licht  uitblazen  ;  maar 
zonder  ander  hulpmiddel,  niet  het  eens  uitgeblazen  licht  weer  laten  opgloren. 
Er  is  derhalve  van  de  eigenlijke  daad  der  wedergeboorte  niet  anders 
te  zeggen,  dan  dat  ze  op  een  bepaald  tijdstip  plaats  grijpt;  dat  ze  in  één-  7 
enkel  oogenblik  plaats  grijpt;  en  dat  ze  plaats  grijpt  door  dien  God,  den 
Heiligen  Geest,  die  eerst  buiten  den  mensch  was,  alsnu  in  het  verborgenste 
van  het  wezen  van  dezen  mensch  indringt,  zich  in  gemeenschap  stelt 
met  den  ivortel  van  zijn  wezen,  en  in  dit  wezen  een  innerlijke  bezieling- 
indrijft,  die  hem  van  dood,  dat  hij  was.  levend  maakt,  om  voortaan  nim- 
mermeer van  hem  te  scheiden. 

Doch  hieruit  volgt  dan  ook,  dat  de  uitwerking  van  deze  wedergeboorte 

zich    over   heel   dezen    mensch    moet  uitstrekken.    Wat  in  den  wortel  is, 

wordt   opgezogen    in    heel   den  boom  en  beheerscht  straks  kroon  en  tak 

blad    en  bloesem  en  vrucht.    En  zoo  nu  is  het  ook  hier.    Juist  omdat  de 

wedergeboorte    den   wortel   des  levens  raakt,   strekt  ze  zich  uit  over  alle  7 

deelen  van  den  mensch    en  over  al  zijn  vermogens.   Dit  zou  niet  zoo  zijn 

indien    deze    deelen  en  vermogens  niet  rechtstreeks  met  den  wortel  van. 

ons  leven  in  verband  stonden;  maar  dit  moet  zoo  zijn  nu  alle  deelen  ea 

vermogens  van  ons  wezen  door  allerlei  vezelen  met  den  wortel  van  ons 

leven    feitelijk   in  verband  staan.    Vandaar  dat  én  ons  verstand  én  onze 

wil,    én   zoo    alle  neigingen  en  vermogens,    door  deze  wedergeboorte  een  ^ 

geheelen  ommekeer  ondergaan.  Gelijk  in  den  val  alle  deze  vermogens  een 

geheelen  ommekeer  ten  kwade  ondergingen,  zoo  ook  ondergaan  ze  door  de 

wedergeboorte  een  geheelen  ommekeer  ten  goede.    Werkte  dit  nu  opeens 

tot  de  volmaaktheid  door,  zoo  zoudt  ge  plotseling  én  verstand  èn  wil  én 

aandrift  én  neiging  op  eenmaal  volkomen  heilig  zien  uitkomen.  Maar  dit    , 

is    niet  het  geval,   zoomin  als  dit  het  geval  is  bij  een  geënten  boom.  Als 

een   boom    pas    geënt   is,    dan  weet  de  kenner,  dat  het  nu  voortaan  met 

dien  boom  van  wild  hout  op  vruchthout  gaat.  Maar  aanvankelijk  bespeurt  ge 

hier  nog  niets  van.  In  den  beginne  is  dit  alles  nog  diep  verborgen.  En  zoo  nu 

ook  is  het  met  de  wedergeboorte  bij  den  mensch.  God  de  Heere  weet  dan  wel,. 

dat  deze    mesch  nu  leeft,  innerlijk  heilig  is,  en  dat  het  ook  met  hem  van 

wild    hout  op  vruchthout  gaat;    maar  uitwendig  is  hiervan  aanvankelijk 

meest  nog  niets  te  bespeuren,    en  meestal  merkt  de  persoon  zelf  er  nog 

niet  het  allerminste  van._  Het  leven  is  er  dan  wel,  maar  het  komt  daar 


414  ZOND.   XXXIII.   HOOFDSTUK   III. 


om  nog  niet  uit.  Zoo  wordt  op  den  akker  gezaaid,  dat  het  zaad  er  wel 
in  is,  en  hy  de  profetie  van  ryken  oogst  in  zich  draagt,  maar  de  eerste 
dagen  althans  ziet  de  voorbijganger  nog  niets  dan  zwarte  aarde.  Het  le- 
ven schuilt  dus  na  de  wedergeboorte  wel  in  de  kiem,  maar  de  ontkieming 
toeft  nog,  en  slechts  in  zooverre  is  ook  onze  wil  en  ons  verstand  door 
de  wedergeboorte  aangedaan,  als  ook  van  dien  wil  en  van  dat  verstand 
de  wortelvezelen  in  deze  kiem  van  ons  leven  besloten  liggen.  Zoo  kan 
het  dus  zijn,  dat  aan  een  wedergeborene  soms  lange  dagen  nog  niets  te 
bespeuren  is  van  wat  er  in  hem  plaats  greep;  ja,  dat  hy  zelf  er  nog  niet 
r-  het  geringste  van  ontwaarde,  en  alzoo  nog  onbezonnen,  geheel  als  een  kind 
!  der  wereld  voortleeft,»' terwijl  toch  het  zaad  Gods  reeds  in  hem  is,  om 
eeuwig  in  hem  te  blijven. 

Over  het  feit,  dat  iemand  zelf  nog  lange  dagen  van  zijn  eigen  weder- 
geboorte onkundig  kan  blijven,  moet  ge  u  hierbij  niet  verwonderen.  Er 
zijn,  dit  stemt  ge  toe,  ook  kleine  wichtjes,  die  uit  de  wieg  ten  hemel  in- 
gaan. Ook  deze  waren  in  zonde  ontvangen  en  geboren.  Ook  zij  konden 
zonder  wedergeboorte  niet  leven.  Ook  in  hen  greep  dus  de  wedergeboorte 
reeds  in  de  wieg  plaats.  En  toch  wisten  deze  kleine  wichtjes  in  de  wieg 
hier  niets  van.  Van  Johannes  den  Dooper  lezen  we  zelfs,  dat  hij  reeds 
van  zyns  moeders  lijf  met  den  Heiligen  Geest  vervuld  en  dus  wederge- 
boren was,  en  toch  voelt  ge  zelf,  dat  ook  de  kleine  Johannes  toen  hij  op 
Elisabeths  schoot  lag,  hiervan  geen  de  minste  kennis  droeg.  Doch  ook 
„.  de  zaak  zelve  kan  voor  wie  even  doordenkt,  niet  raadselachtig  zijn.  Dui- 
zenden bij  duizenden  loopen  hun  leven  lang  als  dood  in  zonden  en  mis- 
daden rond,  zonder  van  hun  eigen  dood  de  minste  kennisse  te  hebben. 
In  een  jong  kind,  waaruit  later  een  man  van  genie  en  talent  zal 
opgroeien,  school  de  kiem  van  dit  genie  en  dit  talent  reeds  van  zijn  ge- 
boorte af,  zonder  dat  het  jonge  kind  zelf  hiervan  ook  maar  het  minste 
vermoedde.  Zelfs  kunnen  we  de  kiem  van  allerlei  besmettende  ziekte 
dagen  lang  in  ons  eigen  bloed  omdragen,  zonder  dat  we  hiervan  aanvan- 
kelijk ook  maar  het  minste  bespeuren.  En  dit  nu  kan  in  nog  veel  sterker  zin 
het  geval  zijn  bij  de  wedergeboorte,  juist  omdat  we  hierbij  zoo  volsterkt 
lijdelijk  zijn  en  ons  eerst  uit  deze  wedergeboorte  zelve  de  vatbaarheid  moet 
toekomen,  om  te  verstaan  wat  wedergeboorte  is.  Werkte  de  mensch  zelf  m  de 
wedergeboorte  mede,  zoo  zou  dit  wie^zoozyn.  Maar  nu  hij  zelf  hoegenaamd 
niet  medewerkt,  en  God  de  Heere  in  de  wedergeboorte  de  eenige  Werker  is,  is 
■(  er  geen  enkele  reden  denkbaar,  waarom  de  mensch  zelf  dit  terstond  ontwaren 
zou.  Immers  op  de  wedergeboorte  volgt  nog  pas  de  innerlijke  en  de  uiterlyke 
roeping,  daarop  de  geloofsontwaking,  en  zoo  eerst  komt  het  tot  bekeering. 


ZOND.   XXXIII.     HOOFDSTUK   III.  415 

Die  roeping  nu  kan  eerst  innerlijk  plaats  grijpen,  als  er  een  oor  is  om  i 
te  hooren,  en  evenzoo  onderstelt  deze  roeping,  dat  de  persoon  nog  als  in 
slaap  en  sluimering,  d.i.  onbewust  nederligt.  Wel  kan  tot  een  dooden  zon- 
daar de  iiitivendige  roeping  komen,  die  dan  zeker  zijn  schuld  verzwaart, 
maar  zoo  deze  uiterUJke  roeping  niet  verzeld  gaat  van  de  innerlijke  roe- 
ping, kan  ze  niet  tot  zijn  ziel  doordringen;  en  deze  innerlijke  roeping  zou 
wederom  van  Gods  zijde  ondenkbaar  wezen,  zoolang  het  oor  er  niet  is 
om  te  hooren,  en  het  geestelyk  oog  om  te  zien.  Deswege  onderstelt  alle 
innerlijke  roeping  het  vooraf  wedergeboren  zijn ;  en  als  dan  daarna  God 
de  Heere  met  zijn  innerlijke  roeping  tot  den  wedergeborene  komt,  dan  ja, 
opent  zich  zyn  oor,  dat  in  de  wedergeboorte  tot  hooren  geformeerd  was. 
Want  wel  kan  men  deze  onderscheidene  werkingen  Gods  in  een  alge- 
meener  begrip  saamvatten;  maar  nu  de  Schrift,  en  op  haar  voetspoor  de 
kerk,  ons  terecht  op  de  roeping  afzonderlyk  wijst,  verspreidt  het  toch 
helderder  licht  over  het  werk  Gods,  zoo  ook  wij  wedergeboorte  en  roeping 
afzonderlijk  nemen;  en  dan  spreekt  het  vanzelf,  dat  niet  de  roeping  aan 
de  wedergeboorte,  maar  de  wedergeboorte  aan  de  roeping  voorafgaat.  En 
dit  nu  zoo  zijnde,  blijkt  juist  uit  de  roeping,  die  volgt,  dat  de  pas  weder- 7 
geborene,  maar  nog  niet  innerlyk  geroepene,  van  de  weldaad  hem  bewe- 
zen nog  geen  kennis  draagt.  Dat  roepen  toch  zou  geen  zin  hebben,  zoo  hij  > 
zelf  zich  reeds  van  zyn  wedergeboorte  bewust  was.  Dan  toch  zou  de 
wedergeborene  terstond  opstaan  en  tot  zijnen  Vader  gaan. 

Zoo  echter  gaat  de  zaak  niet  toe.  De  wedergeboorte  is  niet  een  daad 
Gods,  waardoor  de  zondaar  voorzien  wordt  van  de  hem  ontbrekende  mid- 
delen en  krachten,  om  nu  voorts  zijn  zaliging  zelf  uit  te  werken.  Liet 
God  de  Heere  na  de  wedergeboorte  den  mensch  los  en  deed  Hij  niets 
meer  aan  hem,  zoo  zou  hij  nooit  tot  bekeering  komen  noch  tot  geloof. 
Maar  zoo  doet  God  de  Heere  niet.  In  den  wedergeborene  is  Hy  ingedron- 
gen met  zijnen  Heiligen  Geest.  De  wedergeborene  heeft  dus  den  Heiligen  -7 
Geest.  En  zoo  vindt  elke  verdere  werking  in  den  wedergeborene  haar  uit- 
gangspunt altoos  weer  in  dien  Heiligen  Geest,  en  slechts  krachtens  diens 
aandrift,  in  de  tweede  plaats  in  den  wedergeborene  zelven.  Vandaar  dan 
ook  de  roeping,  die  innerlijk  op  aarde  nooit  anders  plaats  grijpt  dan  na 
of  tegelijk  met  de  uitwendige  roeping. 

Ook  het  woord  geboorte  in  wedergeboorte,  dat  de  Heilige  Schrift  koos,  be- 
vestigt dit.  Immers  een  jonggeboren  kind  weet  er  nog  niets  van  dat  het  , 
geboren   is,   en  eerst  een  of  twee  jaren  daarna  begint  het  zelfbewustzijn 
in  het  kind  te  ontwaken. 


416  ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   IV. 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


Hij    zal   met  den  Heiligen  Geest  vervuld  worden, 
ook  van  zijner  moeders  lijf  aan. 

Luc.  1 :  15&. 


Er  is  maar  één  iveg  tot  zaligheid;  maar  er  is  tweeërlei  manier  waarop 
God  de  Heere  zijn  uitverkorenen  op  dezen  weg  tot  de  zaligheid  leidt. 
Prent  u  dit  diep  in;  want  zoo  ge  u  dit  niet  helder  en  klaar  voor  oogen 
stelt,  zult  ge  nooit  den  diepen  zin  onzer  Gereformeerde  belijdenis  ver- 
staan. 

Er  is  maar  één  weg  tot  zaligheid.  Hiermee  is  uitgesproken,  dat  er  maar 
één    naam    onder  den  hemel  gegeven  is,  waardoor  de  menschen  kunnen 
zalig   worden,    de  naam  van  Christus  Jezus.    Dit  volgt  uit  de  stellige  be- 
lijdenis, dat  Adams  schuld  onzer  aller  erfschuld  is,   zoodat  niemand,  wie 
ook,  ontvangen  of  geboren  kan  worden,  dan  onder  die  erfschuld,  en  ten- 
gevolge van  die  erfschuld,  in  onze  zondige  natuur,  die  den  dood  aau  zich 
draagt.    Niemand   uit   een   vrouw  geboren  kan  dus,  ook  al  sterft  hij  als 
jong  wicht,  of  zelfs  daags  na  de  geboorte,    ooit  uit  zich  zelf  aan  de  ver- 
doemenis  ontkomen.    Uit   zich    zelf  kan  hij  de  zaligheid  noch  begeeren, 
noch  zien,  noch  grijpen.  Ook  voor  het  kind  dat  in  de  geboorte  stikt,  gaat 
dus  de  vaste  regel  door,  dat  het  in  zich  zelf  verloren  is,  dat  het  zijn  ziel 
niet  kan  verlossen,  dat  het  zijn  rantsoen  niet  kan  vinden.  Al  wat  uit  een 
vrouw   geboren   is,   moet   dus  of  een  Middelaar  bezitten,    of  het  derft  de 
zaligheid.     Of  men  in  de  wieg  gesmoord  wordt  of  stokoud  sterft,    maakt 
hierin  geen  verschil  hoegenaamd.    Alleen  in  Christus  is  zaligheid,  en  wie 
niet  wedergeboren  wordt,  en  door  die  wedergeboorte  uit  den  dood  in  het 
'  leven  overgaat,  heeft  geen  eeuwig  leven  en  tow  het  nooit  verwerven.  Deze 
weg  ter  zaligheid,  die  door  den  Middelaar  is  ontsloten,  en  waar  men  alleen 
ten   geTolge    van   wedergeboorte  op  komt,  is  dus  in  volstrekten  zin  voor 
allen  dezelfde,  en  het  doet  er  hierby  niets  toe,  of  men  wegsterft  als  jong 
kind  of  pas  sterft  als  grysaard. 

Eén  weg  dus;  maar  langs  dien  éénen  weg,  laat  God  de  Heere  zijn  uit- 
verkorenen op  tweeërlei  manier  in  het  Koninkrijk  ingaan.  Dit  verschil 
hangt  aan  den  leeftijd,  waarop  God  de  Heere  zijn  uitverkorenen  uit  dit 
leven  wegroept.  Gelijk  men  weet,  sterft  bijna  de  helft  van  de  geboren 
personen  zonder  op  deze  wereld  tot  rijper  bewustzijn  gekomen  te  zijn;  en 
is  aan  de  andere  helft  de  taak  opgelegd,  om  meerdere  jaren  met  bewust- 
heid op  deze  aarde  te  blijven  voortleven.  Omstreeks  50  percent  der  gebo- 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK  IV.  417 

reu  personen  sterft  vóór  het  bewustzijn  in  hen  tot  genoegzame  klaarheid 
kwam;  en  de  50  overige  percent  sterft  pas  later,  na  tot  genoegzaam  helder 
bewustzijn  gekomen  te  zijn.  Neemt  ge  nu  aan,  dat  er  onder  beide  soorten  ; 
van  menschen  een  gelijk  aantal  uitverkorenen  schuilt,  zoo  is  er  voor 
deze  beide  soorten  maar  één  weg  tot  zaligheid;  maar  al  naar  gelang  ze 
tot  de  eerste  of  de  tweede  soort  behooren,  laat  God  ze  langs  dezen  éénen 
weg  op  geheel  andere  manier  wandelen. 

Om  dit  duidelijk  te  maken,  stellen  we  voor  de  eerste  soort  als  type 
een  kind  van  één  jaar  en  voor  de  tweede  soort  als  type  een  man  van 
dertig  jaar.  Een  preciese  indeeling  is  hier  natuurlijk  niet  te  maken.  Een 
wonderkind  als  Bilderdijk  begreep  op  zijn  derde  jaar  reeds  eens  zooveel 
als  onze  meeste  kinderen  van  tien  of  twaalf  jaar.  En  ook  zijn  er 
personen  van  dertig  jaar,  die  in  de  ontwikkeling  van  hun  bewustzijn 
vaak  door  een  knaap  van  twaiilf  jaren  overtroffen  worden.  Zoo  vloeien 
de  grenzen  uiteraard  ineen,  en  zullen  we  ons  wel  wachten  voor  de  poging, 
om  beide  soort  menschen  door  een  scherpe  grens  van  het  7de  of  het  12de 
jaar  van  elkaar  af  te  scheiden.  Doch  al  kunnen  we  geen  vaste  grenzen 
trekken,  toch  is  het  voor  elk  lezer  volkomen  duidelijk,  dat  een  kind  in 
de  wieg  heel  iets  anders  is,  dan  een  man  die  zelfstandig  in  de  wereld 
optreedt.  Staat  het  nu  vast,  dat  God  de  Heere  onder  die  kleine  kinderen 
zoowel  als  onder  die  volwassenen  zijn  uitverkorenen  heeft;  en  leert  de 
dagelijksche  ervaring,  dat  God  de  Heere  zoowel  jonge  kinderen  als  vol-  -? 
wassen  personen  uit  dit  leven  wegneemt,  dan  spreekt  het  vanzelf,  dat  God 
de  Heere  anders  handelen  moet  met  zijn  uitverkorenen,  die  zoo  jong 
wegsterven,  en  anders  met  zijn  uitverkorenen,  die  opgroeien  tot  volwassen 
leeftijd. 

De  wijze  nu  waarop  God  de  Heere  de  geheel  volwassen  personen  ter 
zaligheid  leidt,  is  de  meest  bekende.  In  zulke  personen  werkt  Hij  te  zijner  » 
tijd  de  wedergeboorte.  Hij  laat  hun  het  Woord  prediken.  Aan  die  uiter- 
lijke roeping  voegt  Hij  te  zijner  tijd  door  den  Heiligen  Geest  de  innerlijke 
roeping  toe.  Zoo  brengt  Hij  ze  uit  tot  geloof  en  bekeering.  En  zijn  ze 
bekeerd,  dan  vervormt  Hij  ze  naar  het  evenbeeld  zijns  Zoons,  als  van 
heerlijkheid  tot  heerlijkheid;  ten  deele  reeds  vóór  hun  sterven,  maar  vooral 
door  de  afsnijding  van  het  lichaam  der  zonde  in  den  dood,  om  ze  alzoo 
in  zijn  zaligheid  op  te  nemen. 

Maar  min  bekend  is  de  wijze,  waarop  God  de  Heere  met  die  andere 
soort  uitverkorenen  handelt,  die  Hij  vroegtijdig  uit  dit  leven  wegneemt. 
Deze  kunnen  het  Woord  niet  lezen  en  niet  hooren,  en  sterven  dus  weg 
zonder   dat    er  ooit  een  uitwendige  roeping  tot  hen  kwam.    Ze  gaan  dus 

E    VOTO    DORDR.    III.  2  7 


418  ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK    IV. 

heen  zonder  ooit  tot  dadelijk  geloof  gekomen  te  zijn,  en  van  bekeering 
is  bij  hen  geen  de  minste  sprake.  En  toch  gaan  ze,  zoo  ze  uitverkoren 
zijn,  bij  hun  vroegtijdig  sterven  den  hemel  binnen  en  worden  evenals  de 
anderen  der  zaligheid  deelachtig.  Hieruit  blijkt  dus,  dat  God  de  Heere  een 
andere  leiding  met  de  jong  stervenden  volgt  dan  met  de  later  stervenden, 
en    dat   al  wat   in   de    Heilige  Schrift  voor  de  later  stervenden  als  eisch 

<.  gesteld  wordt,  voor  hen  niet  geldt.  Hun  is  niet  gepredikt.  Dus  hebben  ze 
ook  niet  gehoord.  Dientengevolge  is  er  van  een  feitelijk  geloof  bij  hen 
geen  sprake  geweest.  Ze  konden  zich  niet  bekeeren  voor  hun  sterven.  En 
toch  gaan  ze  de  eeuwige  zaligheid  in. 

Aan  beide  soorten  van  uitverkorenen  is  dus  gemeen,  dat  ze  onder  een- 
zelfde schuld  en  in  eenzelfden  dood  liggen,  en  gemeen  ook  aan  beiden  dat 
hun  schuld  door  eenzelfde  offerande  verzoend  is,  en  dat  ze  door  eenzelfde 
wedergeboorte  uit  den  dood  in  het  leven  zijn  overgezet.  Maar  de  wijze 
waarop  ze  uit  hun  Wedergeboorte  tot  de  kennisse  van  den  eenigen  waar- 
achtigen  God  en  van  zijnen  Zoon  Jezus  Christus  geraken,  en  alzoo  het 
eeuwige  leven  ontvangen  is  voor  beiden  geheel  verschillend.  De  later  ster- 
venden   verkrijgen    die    kennisse  van  den  „eenigen  waarachtigen  God  en 

"^  van  zijnen  Zoon  Jezus  Christus"  door  /^e^  TToord;  maar  de  jong  stervenden 
komen  met  dat  Woord  zelfs  nimmer  in  aanraking.  Een  uitverkorene  die 
als  kind  van  drie  maanden  wegsterft,  sterft  weg  zonder  te  weten  dat  er 
een  Woord  Gods  ook  maar  bestaat.  Voor  al  zulke  uitverkorenen  moet  de 
Heere  zich  dus  een  heel  andere  wijze  hebben  voorbehouden,  om  hen  tot 
de  zaligheid  te  leiden.  De  kennisse  van  hun  Middelaar  moet  hun  op  geheel 
andere  manier  worden  aangebracht.  En  waar  de  heilige  apostel  de  tegen- 
stelling maakt,  dat  we  hier  wandelen  door  geloof,  maar  eens  wandelen 
zullen  door  aanschouwen,  hebben  onze  oude  godgeleerden  het  vermoeden 
geuit,  dat  God  de  Heere  deze  jong  stervende  uitverkorenen  j;er  visionem, 
d.  i.  door  onmiddellijke  aanschouwing,  het  heil  van  den  Middelaar  kennen 

leert. 

Wij  voor  ons  wenschen  ons  op  dit  punt  niet  in  üdele  gissingen  te  ver- 
diepen. Er  is  ons  toch  omtrent  de  wijze  waarop  God  de  Heere  deze  jong 
y  stervenden  ter  zaligheid  leidt,  volstrekt  niets  geopenbaard;  en  wat  ons 
niet  geopenbaard  is,  kan  voor  ons  in  geestelijke  aangelegenheden  geen 
voorwerp  van  kennis  zijn.  Al  wat  we  weten,  en  zeker  weten  is:  lo.  dat 
er  zeer  velen  jong  sterven;  bijna  de  helft  van  de  geborenen;  20.  dat  er 
ook  onder  deze  jongstervenden  uitverkorenen  zijn;  30.  dat  ook  dezejong- 
stervende  uitverkorenen  alleen  door  Christus  zalig  kunnen  worden,  en 
vóór  hun  sterven  wedergeboren  moeten  zijn;  en  40.  dat  ze  vóór  hun 
sterven  geen  prediking  des  woords  vernemen,  en  dus  niet  door  het  Woord 


ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK   IV.  419 

geroepen  zijn,  noch  ook  vóór  hun  sterven  tot  bekeering  konden  komen. 
Voorts  geven  wij  onze  kinderen,  die  alzoo  vroeg  van  ons  worden  weg- 
genomen, getroost  en  in  stil  geloof  den  Heere  over.  Hij  zal  het  wel  maken* 
Maar  ons  is  de  wijze  waarop  Hij  zulke  jonge  wichtjes  ter  zaligheid  leidt  - 
■een  volkomene  verborgenheid.  We  weten  er  volstrekt  niets  van.  Zien  wij 
slechts  toe,  dat  we  ook  zulke  jonge  wichtjes  als  dood  in  de  zonde  be- 
schouwen; dat  we  van  Gods  zijde  de  mogelijkheid  erkennen,  om  ook  reeds 
in  zulke  jonge  wichtjes  de  wedergeboorte  te  werken;  en  dat  we  alzoo  in 
de  onderstelling,  dat  ook  zij  den  Heiligen  Geest  hebben,  hun  geen  dag 
langer  dan  noodig  is,  het  zegel  der  wedergeboorte,  d.  i.  den  heiligen  Doop 
onthouden.  Maar  hier  eindigt  dan  ook  onze  verplichting  ten  opzichte  van 
zulke  jong  stervende  wichtjes.     Hen  onderwijzen  kunnen  we  nog  niet. 

En  vraagt  men  dan  ten  slotte,  waarom  ons  in  de  Heilige  Schrift  zoo 
iDijna  nooit  over  deze  jong  stervende  uitverkorenen  gesproken  wordt,  en 
waarom  ons  zoo  niets  geopenbaard  is  over  de  wijze  waarop  God  de  Heere 
ze  tot  de  zaligheid  leidt,  dan  ligt  het  antwoord  voor  de  hand.  Immers  de 
Heilige  Schrift  is  ons  niet  gegeven  als  een  middel  om  onze  nieuwsgierig-  > 
heid  te  bevredigen,  maar  opdat  we  leeren  zouden,  den  Heere  onzen  God 
te  vreezen.  En  overmits  de  Heilige  Schrift  hiertoe  alleen  dienst  kan  doen 
bij  hen  die  tot  volwassen  leeftijd  opgroeien,  en  geen  enkele  uitwerking 
kan  hebben  op  de  jong  stervende  uitverkorenen,  is  het  volkomen  natuur- 
lijk, dat  de  Heilige  Schrift  geheel  is  ingericht  op  de  volwassenen,  en  niet  ^ 
op  de  kinderen  die  in  de  wieg  sterven.  De  Heilige  Schrift  is  aan  de  Kerk 
gegeven,  en  de  Kerk  heeft  bij  haar  prediking  alleen  met  dezulken  te  doen, 
die  in  staat  zijn  iets  van  het  Woord  te  verstaan.  Men  catechiseert  een 
kind  niet,  als  het  nog  niet  spreken  kan.  Eerst  als  het  spreken  gaat  en 
verstaan  leert,  telt  het  voor  de  catechisatie  en  de  predicatie  mede.  We 
zouden  er  dus  niets  aan  gehad  hebben,  of  we  al  allerlei  geheimzinnige 
mededeeling  ontvangen  hadden  omtrent  hetgeen  de  Heere  met  zulke  jong 
stervende  personen  doet.  Daar  heeft  de  kerk  niets  aan.  Wat  zy  behoeft 
is  een  openbaring  Gods  voor  hen  die  tot  bewustheid  komen.  Ook  op  de 
catechisatie  en  bij  de  predicatie  heeft  de  kerk  dus  alleen  met  deze  laatsten 
te  rekenen,  en  een  prediking,  die  dit  niet  deed,  maar  zich  verloor  in  allerlei 
bespiegeling  over  het  lot  der  jong  stervende  kinderen,  zou  onnut  en  tegen 
de  Heilige  Schrift  zijn.  Staat  er  dus  in  Kom.  X,  „dat  men  met  het  hart 
gelooft  ter  rechtvaardigheid  en  met  den  mond  beUJdt  ter  zaligheid"  dan 
spreekt  het  vanzelf  dat  dit  niet  op  die  jong  stervenden  toepasselijk  is.  Zij  '' 
hebben  eer  ze  stierven  nooit  beleden,  en  hebden  7iooit  een  dadelijk  geloof 
ge|iad.  Toch  zijn  ze,  zoo  God  ze  had  uitverkoren,    uit  de  wieg  ten  hemel 


420  ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK   IV. 

ingegaan.  Maar  wie  nu  in  de  prediking  de  strengheid  van  Paulus'  woord 
verzwakken  wilde,  en  ging  zeggen,  dat  deze  eisch  om  te  gelooven  en  te 
belijden  niet  zoo  onverbiddelijk  doorgaat,  zou  het  AVoord  weerspreken. 
Immers  voor  personen  die  tot  hun  bewustheid  gekomen  zijn,  gaat  deze 
regel  wel  terdege  onverbiddelijk  door,  en  alleen  tot  de  zoodanigen  wordt 
in  den  dienst  des  Woords  gesproken. 

Maar  wat  noch  in  de  prediking  noch  op  de  catechisatie  gebeuren  mag^ 
is  dat  ge  de  zaak  zoo  gaat  voorstellen,  alsof  voor  de  50  procent  die  jong 
sterft,  alle  uitzicht  op  de  zaligheid  zou  zijn  uitgesloten.     Daar  heeft  men 

"*  te  Dordrecht  reeds  tegen  gewaakt,  toen  de  Sj^node  in  1619  beleed,  dat 
godzalige  ouders  het  beste  van  hun  jong  stervende  kinderen  hopen  mogen. 
Want  zonder  dit  nu  al  te  sterk  te  drukken,  spreekt  de  Synode  hiermede 
toch  het  stille  vertrouwen  uit,  dat  de  jonge  kinderen  der  geloovigen,  die 
uit  de  wieg  naar  de  eeuwigheid  worden  afgeroepen,  zoo  al  niet  allen,  dan 
toch  voor  verreweg  het  grooter  deel  tot  Gods  uitverkorenen  behooren. 
Er    wordt   dan  ook  in  de  gansche  Heilige  Schrift  nergens  één  hard  of 

■<  onbarmhartig  woord  over  zulke  jonge  kinderen  der  geloovigen  uitgespro- 
ken. Eer  integendeel  wordt  ons  gezegd,  dat  God  de  Heere  zich  reeds  uit 
den  mond  der  zuigelingen  lof  heeft  bereid,  en  met  name  wordt  ons  van 

.r-  één  nog  ongeboren  kindeke  letterlijk  gezegd,  dat  het  reeds  met  den  Hei- 
ligen Geest  vervuld  was  van  zijn  moeders  lijf  aan.  Dit  nu  is  een  lichtstraal 
dien  we  hebben  op  te  vangen.  Er  volgt  toch  uit,  dat  een  kindeke,  in  zonde 
ontvangen,  reeds  eer  het  geboren  wordt,  den  Heiligen  Geest  kan  ontvan- 
gen, en  heel  de  Doop  der  jonge  kinderen  drukt  hier  het  zegel  op. 

Dan  echter  vloeit  hier  ook  rechtstreeks  voort,  dat  ge  aan  de  waarheid 
tekort   doet,    zoo    ge    de    wedergeboorte    voorstelt  als  een  feit,  dat  alleen 

^op  later  leeftijd  plaats  grijpt,  en  bij  een  jong  kind  niet  plaats  grijpen 
kan.  Het  gaat  toch  niet  aan,  te  zeggen  dat  de  nog  ongeboren  vrucht  van 
Elizabeth  reeds  in  haar  schoot  vervuld  was  met  den  Heiligen  Geest,  en 
dit  nog  ongeboren  kindeke  toch  voor  te  stellen  als  nog  niet  iveder geboren. 
Men  kan  toch  niet  tegelijk  alzoo  den  Heiligen  Geest  hebben,  en  toch  nog- 
onwedergeboren  zijn.  Het  ééne  sluit  het  andere  immers  uit.  Ge  loopt  dan 
ook  groot  gevaar,  zoo  ge  deze  daad  der  wedergeboorte  in  de  kleine  kinde- 
ren   loochent,   in    de    dwaling    der   Mennisten    te  vervallen,  die  de  jonge 

V  kinderen  „onnoozel"  noemden,  bijna  evenals  Rome  dit  doet.  En  dit  nu 
mag  niet,  want  zoodoende  loochent  ge  alle  erfschuld  en  het  geboren  zijn 
in  dood  en  misdaden;  iets  wat  geldt  en  gelden  moet  voor  een  iegelijk  die 
uit  een  vrouwe  geboren  wordt.  En  geeft  ge  nu  toe,  gelijk  ge  wel  moet, 
dat   God    de    Heere  deze  wondere  daad  der  wedergeboorte  bij  die  uitver- 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   IV.  421 

korenen,  die  jong  sterven,  stellig  nog  in  de  wieg  volbrengt,  of  ook  reeds 
in  moeders  lijf,  dan  is  er  geen  enkele  reden  denkbaar,  waarom  ge  deze 
daad  der  wedergeboorte  bij  die  andere  uitverkorenen,  die  nog  jarenlang  ) 
op  aarde  leven  blijven,  later  zoudt  stellen.  En  dat  te  minder,  daar  toch 
een  ieder  die  wedergeboren  wordt,  bij  die  wedergeboorte  geheel  lijdelijk 
verkeert,  er  niets  van  merkt,  en  er  ook  aan  hem  niets  is  te  merken  voor 
anderen.  Toen  Zacharias  zijn  kindeke  Johannes  in  de  wieg  zag  liggen, 
heeft  hij  niets  hoegenaamd  aan  dit  zijn  kindeke  kunnen  ontdekken  van 
de  wedergeboorte  die  had  plaats  gegrepen.  Op  dien  grond  wil  dan  ook 
onze  kerk,  dat  de  kinderen  der  geloovigen  van  de  kinderen  der  ongeloo- 
vigen  door  den  heiligen  Doop  zullen  worden  afgezonderd,  en  zulks  op 
grond  O.at  hun  de  Heilige  Geest  toekomt  zoowel  als  den  volwassenen.  Een 
uitdrukking,  die  Voetius,  onze  grootste  theoloog,  in  zijn  catechisatie  op 
den  Catechismus  alzoo  verklaart,  dat  zij  ondersteld  worden  wedergeboren  ) 
te  zijn,  en  dus  nog  wel  niet  het  dadelijk  geloof,  maar  wel  het  geloofsi^er- 
mogen  te  bezitten. 

Over   de  wedergeboorte  in  engeren  zin  genomen,    is  hiermee  genoeg  ge- 
zegd;   en  verreweg  belangrijker  voor  Gods  volk  is  de  vraag,  hoe  G-od  de 
Heere  nu  die  uitverkorenen,  die  niet  vroeg  sterven,  maar  nog  eenige  jaren   /: 
op    aarde   leven    blijven,    uit  deze  wedergeboorte  tot  geloof  en  bekeering 
brengt. 

Slechts   zij    men  op  zijn  hoede,    dat  men  nooit  deze  wedergeboorte  op- 
vatte, gelijk  de  Dooperschen  hiertoe  neigden,  als  bestond  de  wedergeboorte 
in  het  inbrengen  in  de  ziel  van  zeker  nieuw  iets.     Want  wel  spreekt  de 
Heihge  Schrift  van  een  zaad  Gods,  dat  in  ons  daalt  en  eeuwiglijk  in  ons  7 
blijft,  maar  dit  is  uiteraard  een  beeldspreukige  uitdrukking,  om  de  geeste- 
lijke ontvangenis   uit   te    drukken,    waarvan    de    geestelijke  geboorte  het 
resultaat   is.     Het   is   en    moet  altoos  blijven:   tveder geboorte,   zoodat  het  y 
dezelfde  persoon,  hetzelfde  ik  blijft,  maar  nu  herboren.  Wel  komt  er  dan 
met   de  wedergeboorte  iets  in  den  mensch  dat  vroeger  niet  in  hem  was, 
maar    dat  nieuwe  is  God  de  Heilige  Geest.    Een  onwedergeboren  persoon  ^ 
mist   den    Heiligen    Geest;    een    wedergeborene    heeft  den  Heiligen  G-eest. 
Doch    deze    Heilige    Geest   is  niet  een  kracht,    niet  een  levenskorrel,  niet 
een  geestelijke  stof,  maar  God  zelf.  Was  nu  de  mensch  in  zijn  schepping 
niet   op  de  inwoning    van    den    Heiligen  Geest  aangelegd,    zoo  zou  in  de  '' 
wedergeboorte  zijn  wezen  moeten  veranderd  worden,  of  liever  nog  hij  zou 
voor  alle  wedergeboorte  onvatbaar  zijn.  Maar  dit  is  niet  zoo.    De  mensch 
Is  in  zijn  schepping  naar  den  beelde  Gods  geschapen,  en  dus  zóó  gescha- 
pen,   dat  God  de  Heilige  Geest  woning  bij  hem  kan  maken.     Is  nu  door 


422  ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   IV. 

de  zonde  deze  Heilige  G-eest  van  hem  gebannen,  en  ligt  een  onwederge- 
boren  zondaar  daardoor  in  den  dood,  dan  spreekt  het  vanzelf,  dat  de 
wedergeboorte  in  niets  minder  bestaan  kan  dan  daarin  dat  God  de  Heilige 
Geest  weer  tot  hem  inkeert  en  woning  bij  hem  maakt. 

Nu  kan  de  Heilige  Geest  intusschen  óók  op  allerlei  uitwendige  wijze 
met  den  zondaar  in  gemeenschap  treden.  Zoo  was  het  een  tijdlang  bij 
"  Saul.  Zoo  was  het  bij  de  kunstgaven  van  Ahóliab  en  Bézaleël.  Zoo  was 
het  en  is  het  alle  eeuwen  door  met  alle  ambtelijke  gaven  en  charismata. 
Dit  zijn  ook  gaven  of  werkingen  van  den  Heiligen  Geest,  die  aan  een 
persoon,  hij  zij  dan  bekeerd  of  onbekeerd,  worden  medegedeeld  niet  om 
hem  te  zaligen,  niet  om  hem  van  dood  levend  te  maken,  maar  om  hem 
■^  te  bekwamen  voor  's  Heeren  dienst  en  hem  tot  een  instrument  in'sHee- 
ren  hand  te  stellen. 

Doch  natuurlijk  met  deze  uitwendige  gaven  en  werkingen  van  den 
Heiligen  Geest  heeft  de  wedergeboorte  niets  uitstaande.  De  wedergeboorte 
is  heel  iets  anders.  In  de  wedergeboorte  huwt  de  Heilige  Geest  zich  voor 
eeuwig  aan  de  ziel  des  menschen.  De  Heilige  Geest  keert  bij  haar  in  om 
eeuwig  bij  haar  te  wonen.  En  wel  niet  lijdelijk  bij  haar  in  te  wonen^ 
maar  bij  haar  In  te  wonen  als  haar  Schepper  en  haar  God.  Vandaar  dat 
de  Heilige  Geest,  waar  Hij  alzoo  wederbarend  tot  de  ziel  inkeert,  om 
r  eeuwiglijk  bij  haar  te  blijven,  die  ziel  niet  aan  zichzelf  overlaat,  maar  d^ 
teugels  aangrijpt  om  die  ziel  te  leiden  en  te  beheerschen;  en  wel  haar 
alzoo  aangrijpt,  dat  er  een  geheele  ommekeer  tot  stand  komt  in  haar 
neiging  en  aandrift,  in  haar  innerlijke  roerselen,  in  haar  vermogens  en 
eigenschappen.  Want  wel  blijft  dit  alles  in  aard  on  wezen  wat  het  vroe- 
ger was,  maar  de  richting  waarin  ze  zich  bewegen,  wordt  in  haar  irtegen- 
deel  omgezet.  Wat  drong,  dreef  en  neigde  ten  kivade,  dringt,  drijft  en 
"^  neigt  onder  deze  inwerking  van  den  Heiligen  Geest  ten  goede.  Wat  van 
God  afging,  neigt  nu  naar  Hem  toe.  Wat  drong  naar  zonde  en  Satan^ 
dringt  en  perst  nu  van  zonde  en  Satan  af.  En  deze  ommekeer  grijpt, 
plaats  zoowel  in  den  wortel  van  ons  leven,  als  in  onze  vermogens,  zoo- 
dat de  werking  van  den  Heiligen  Geest  tegelijk  onze  diepste  levensvezel 
raakt,  en  tegelijk  een  ommekeer  tot  stand  brengt  in  het  bewustzijn  van 
onze  ziel. 

Was  nu  de  mensch  zoo  aangelegd,  dat  wat  in  den  wortel  van  zijn 
wezen  plaats  grijpt  ook  terstond  volgroeid  en  rijp  naar  buiten  trad,  zoo 
zou  elk  wedergeborene  op  hetzelfde  oogenblik  gelooven,  zich  bekeeren  en 
belijden.  Maar  aldus  is  de  aard  des  menschen  niet.  In  het  kindeke  Calvijn 
scholen  reeds  toen  hij  in  de  wieg  lag  al  de  uitmuntende  gaven  en  ver- 
mogens, die  later  in  zijn  geheiligde  denkkracht  en  onweerstaanbare  kracht 


ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK   V.  423 


van  wil  zijn  uitgekomen;  maar  aan  het  kindeke  Calvijn  was  van  dit  alles 
nog  niets  te  bespeuren.  Het  kindeke  Calvijn  kon  nog  niet  eens  spreken, 
laat  staan  denken  of  wilskracht  oefenen.  Gods  weg  met  den  mensch  is 
dus  veeleer  alzoo,  dat  hij  in  het  ontvangen  en  geboren  kindeke  wel  de  ? 
kiem,  het  zaad  of  den  wortel  van  al  deze  gaven  en  vermogens  inlegt, 
maar  dat  Hij  deze  gaven  en  vermogens  nog  lange  jaren  schuil  laat  blijven, 
om  eerst  later  bij  het  opgroeien  te  laten  uitkomen,  wat  Hij  in  het  ver- 
borgene, in  's  moeders  schoot,  in  zulk  een  kindeke  wrocht.  En  zoo  nu 
ook  gaat  het  bij  de  wedergeboorte  toe.  Ook  daarbij  houdt  de  Heere  zich 
aan  de  ordinantie  die  Hy  voor  den  mensch  in  de  schepping  gegeven  had. 
Een  ordinantie  hierin  bestaande,  dat  Hij  eerst  in  het  verborgene  de  gaven 
des  Heiligen  Geestes  toebedeelt,  en  in  die  gave  de  kiem  van  het  geloof; 
maar  dat  Hij  hetgeen  in  het  verborgene  gewrocht  werdt,  eerst  nog  schui- 
len laat,  om  het  eerst  later  te  doen  uitkomen.  Dit  is  geen  afwijking  van 
de  Scheppingsordinantie,  maar  juist  in  overeenstemming  met  de  ordinan- 
tie, die  God  in  de  schepping  voor  zijn  menschenkind  gaf.  Juist  dit  echter 
dwingt  ons,  om  ook  naar  tijdsorde  de  bekeering  van  de  wedergeboorte  af 
te  scheiden.  Wie  niet  wedergeboren  is,  kan  zich  niet  bekeeren ;  maar  wel 
kan  het  zaad  der  wedergeboorte  lange  jaren  in  uwe  ziel  schuilen,  zonder 
dat  het  in  de  bekeering  opbloeit. 


VIJFDE  HOOFDSTUK. 


Bekeer  mij,  zoo  zal  ik  bekeerd  zijn,  want  Gij  zijt 
de  Heere,  mijn  God. 

Jeremia  31:  186. 


Bij  den  overgang,  waardoor  de  iveder geborene  voortschrijdt  tot  zijn  he- 
keering  moet  onderscheidenlijk  gelet  op  de  twee  hierbij  handelende  per-^ 
sonen.  Eenerzijds  toch  handelt  hierin  God  de  Heere  in  den  wedergeborene, 
en  anderzijds  handelt  hierin  de  wedergeborene  zelf.  En  overmits  nu  door 
de  wedergeboorte  God  de  Heilige  Geest  tot  zulk  een  persoon  ingekeerd 
is,  en  alsnu  woning  in  het  verborgene  zyner  ziel  maakte,  om  hem  nim- 
mermeer te  verlaten,  zoo  kan  nog  korter  en  nog  juister  gezegd,  dat  de  > 
twee  handelende  personen  in  den  wedergeborene  God  de  Heilige  Geest 
en  het  wedergeborene  kind  van  God  zijn.  Alle  helderheid  moet  dus  teloor 
gaan   zoo  men  de  handelingen  dezer  beide  die  geheel  onderscheiden  zijn, 


424  ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   V. 

dooreenmengt  en  verwart;  en  erger  nog  wordt  het,  zoo  men  de  fout  be- 
gaat, om  alleen  op  de  handeling  van  één  dezer  twee  te  letten,  door  óf  in 
de  bekeering  alleen  een  werk  van  den  Heiligen  Geest  te  zien,  of  ook  ze 
op  te  vatten  als  ware  ze  uitsluitend  een  werk  van  den  mensch.  Want 
wel  spreekt  de  Heilige  Schrift  bij  de  bekeering  bijna  uitsluitend  van  de 
handeling  van  den  wedergeborene,  en  niet  dan  een  enkele  maal  van   de 

^  handeling  Gods;  maar  niettemin  staat  het  vast,  dat  de  Heilige  Sch  rift  ons 
toch  ook  deze  handeling  Gods  in  de  bekeering  wel  terdege  aanwijst.  Als  Jere- 
mia  uitroept:  „Ephraim  zegt:  Bekeer  mij,  zoo  zal  ik  bekeerd  zijn"  (Jerem. 
XXXI :  18,)  dan  is  hier  wel  meer^sprake  van  het  volksverbond  dan  van  persoon- 
lijke bekeering,  maar    wordt   desniettemin  het  algemeen  karakter  der  be^ 

"<,  keering  ons  voorgesteld  als  zonder  een  handeling  van  Gods  zijde  ondenk- 
baar. Hetzelfde  komt  uit  in  Paulus'  zeggen,  Rom.  II:  4,  dat  „de  goeder- 
tierenheid   Gods   ons  tot  bekeering  leidt;"  in  zyn  bede,  2  Tim.  II:  25,  „of 

j  hun  God  te  eeniger  tijd  de  bekeering  gave;"  en  evenzoo  in  Petrus'  betui- 
ging voor  den  hoogepriester  (Hand.  V:  31:)  „Dezen  heeft  God  door  zyn 
rechterhand  verhoogd  tot  een  Vorst  en  Zaligmaker,  om  Israël  te  geven 
bekeering  en  vergeving  der  zonden.'"  Wel  mag  dus  een  kind  Gods  nooit 
voorbijzien,  en  mag  een  prediker  nooit  verzwijgen,  dat  de  Heilige  Schrift 

<; minstens  tienmaal  den  zondaar  persoonlijk  oproept  om  zich  zelf  te  be- 
keeren,  tegen  éénmaal,  dat  hij  op  God  den  Heere  als  den  werker  in  de 
bekeering  wijst;  maar  dit  neemt  niet  weg,  dat  ook  op  die  werking  Gods 
toch  zeer  nadrukkelijk  gewezen  wordt,  en  dat  we  ons  dus  geen  echte  be- 
keering zonder  deze  inwerking  Gods  denken  mogen.  De  Canones  van 
Dordrecht  hebben  ook  op  dit  punt  de  volle  en  zuivere  waarheid  beleden, 
toen  ze  in  Hoofdstuk  III  en  IV  §  12  verklaarden:  „Van  God  bewogen 
zijnde,  werkt  de  wedergeborene  vanzelf,  waarom  ook  terecht  gezegd  wordt, 
dat  de  mensch  door  de  genade  die  hij  ontvangen  heeft,  gelooft  en  zich 
bekeert." 

Bespreken  we  daarom  afzonderlijk  en  achtereenvolgens  eerst  hetgeen 
in  de  bekeering  de  daad  G-ods  is,  en  daarna  wat  in  de  bekeering  de  daad 
is  van  den  wedergeborene. 

Bekeering  is  een  denkbeeld  en  begrip,  dat  nooit  op  het  wezen  van  den 
persoon  ziet,  maar  uitsluitend  op  de  richting  waarin  hij  zich  met  zijn 
wezen  beweegt.  Letterlijk  staat  er  in  de  Heilige  Schrift  van  het  Oude  Ver- 
bond, waar  het  veelvuldigst  over  dit  onderwerp  gehandeld  wordt,  een 
woord,  dat  zich  omkeeren  beteekent.  Ge  wordt  beschouwd  als  een  persoon 
die  op  een  weg  loopt,  maar  op  dien  weg  in  de  verkeerde  richting  zijt  ge- 
jaakt,    en  nu    wordt  u  toegeroepen,  dat  ge  op  dien  weg  u  om  zult  keeren 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   Y.  425 

met  dat  gevolg  dat  ge. nu  al  meer  afraakt  van  het  punt  w^aar  ge  vroeger, 
op  toeliept,  en  nu  al  nader  komt  aan  het  punt,  waar  ge  dusver  u  steeds  ^ 
verder  van  verwijderdet.  Ge  liept  al  meer  naar  Satan  en  de  hel  toe,  en 
al  verder  van  God  en  zijn  volzaligheid  af.  En  nu  v^^ordt  u  geboden,  u  om 
te  keeren,  en  dus  met  eiken  stap  weer  van  Satan  terug  te  komen  en  u 
steeds  meer  naar  God  toe  te  bewegen.  Vandaar  de  gedurige  uitroep:  Be- 
keer u  tot  Mij.  Hieruit  ziet  men  terstond,  dat  men  ora  voor  bekeering  vat- 
baar te  zijn,  vooraf  wedergeboren  moet  wezen.  Immers,  wie  niet  weder- 
geboren is,  wil  niet  van  Satan  af  en  wil  niet  naar  God  toe.  En  eerst  als, 
door  de  wedergeboorte  de  wil  in  ons  is  omgebogen  en  omgezet  in  zijn 
tegendeel,  begint  ge  weer  naar  God  te  willen  toegaan,  en  te  lüillen  dat  ge 
van  Satan  afraakt.  Juist  wat  de  Catechismus  zegt:  Van  de  zonde  hoe  lan- 
ger hoe  meer  wegvlieden,  en  daartegenover  een  lust  en  liefdein  ons  laten 
werken  naar  den  wille  Gods. 

Deze  bekeering  nu  is  in  den  mensch  een  tiveeledige,  en  het  is  zeer  jam- 
mer   dat  onze  Statenoverzetters  de  twee  onderscheidene  woorden,  die  de 
Schrift,      des    Nieuwen     Testaments    hiervoor    bezigt,    niet    ook     door 
twee    onderscheidene    woorden     hebben    uitgedrukt.    Er   is    namelijk    in 
het  geheele  Oude  Testament  nog  nergens  van  iets  anders  dan  van  bekee-  t 
ring  in  algemeenen  zin  sprake,  zonder  eenige  nadere  onderscheiding.  Maar 
dit  is  anders  in  het  Nieuwe  Testament.  Daar  toch  vixiden  we  de  woorden  : 
„zich  bekeeren"  en  „bekeering"  in  den  oorspronkelijken  tekst  door  twee 
geheel   verschillende   woorden    weergegeven,    die    elk    op  een  eigen  stuk  > 
van  de  bekeering  wijzen.  Het  eene  woord,  en  wel  het  meest  gebruikte  is 
metanoia,  en  het  tweede,  dat  minder  voorkomt,  is  epistrophee.  terwijl  alleen  in  > 
Hand.  III:  19  deze  beide  woorden  bijeen  worden  gevoegd,  om  alzoo  saam  het 
volle  begrip  van  de  bekeering  uit  te  drukken.  Nu  beteekent  metanoia,  het 
geven  van  een  andere  richting  aan  onze  overleggingen,  en  epistrophee  het 
geven    van  eene  andere  richting  aan  onzen  ivandel.  Metanoia  ziet  dus  op 
hetgeen  omgaat  in  ons  bewustzijn,  en  epistrophee  op  hetgeen  ge  volg  is  van 
onze  wilsdaad.  Eerst  moet  er  alzoo  een  andere  beweging  komen  in  onzen 
zin,    in    onze  overlegging  in  ons  bewustzijn,  en  als  gevolg  daarvan  moet 
er  een  andere  beweging  komen  in  onzen  wil.  We  moeten  eerst  tot  andere 
gedachten  komen,  om  daarna  te   komen  tot  een  andere  uiting  van  onzen  ^ 
wil.  En  nu  zegge  men  niet,  dat  dit  op  hetzelfde  neerkomt;  dan  toch  zou 
Petrus  in  Hand.  III:  19  niet  beide  uitdrukkingen  tegelijk  gebezigd  hebben. 
En    toch    doet    hij    dit,  want  wat  er  in  onze  overzetting  staat:  „Betert  u 
en    bekeert   u,"   heet   in  het  Grieksch:  Komt  eerst  tot  metanoia,  d.  w.  z.  ?> 
tot  andere  gedachten,  en  dan  tot  epistrophee,  d.  w.  z.  tot  een  andere  uit- 
werking van  uwen  wil. 


426  ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   V. 


Gemakshalve  zij  hierbij  voor  dengeen  die  geen  Grieksch  verstaat  bij 
aangeteekend,  dat  het  woord  epistrophee  voorkomt  in  Matth.  XIII:  15; 
Mare.  IV:  12,  Luc.  I:  16,  17;  Luc.  XXII:  32,  Joh.  XII:  40; Hand.  III:  19; 
IX:  35;  XI:  21;  XIV:  15;  XV:  19;  XXVI:  18,  20;  XXVIII:  27;  2Cor.  III: 
16;  1  Thess.  I:  9;  Jac.  V:  19,  20;  1  Petr.  II:  25  en  Hand.  XV:  3;  samen 
dus  twintigmalen;  terwijl  in  alle  overige  (39)  plaatsen  van  het  Xieuwe 
Testament  het  woord  metcmoia  wordt  gebezigd.  Vraagt  men  nu,  waaruit 
het  te  verklaren  is,  dat  onze  Stateno verzetters  dit  keurig  verschil  hebben 
laten  glippen,  dan  antwoordt  men  het  best,  dat  onze  taal  voordezetwee 
deelen  van  het  stuk  der  bekeering  niet  zoo  juiste  woorden  oplevert  als 
het  Grieksch  En  ook  dat,  met  uitzondering  van  Hand.  III :  19.  telkens 
't  zij  door  het  ééne,  hetzij  door  het  andere  woord  de  yoZZe  daad  der  bekee- 
ring bedoeld  is.  Staat  er  metanoia,  d.  i.  bekeering  in  uw  zin  en  gedachten 
dan  is  er  altoos  onder  bij  verstaan,  dat  de  bekeering  van  den  ivü  hieruit 
volge;  en  staat  er  epistrophee  d.  i.  bekeering  van  den  ivü,  dan  is  hierbij 
altoos  bij  ondersteld  de  bekeering  van  den  zin  die  er  achter  ligt.  En  dat 
ze  nu  veiligheidshalve  eenvoudig  overal  het  ééne  woord  bekeering  bezig- 
den, was  zeer  stellig  ook  om  Arminiaansch  en  Sociniaansch  misverstand 
.  te  ontgaan.  Hadden  ze  toch  metanoia  door  zinsverandering  vertaald,  dan 
ware  hierdoor  voet  gegeven  aan  de  dwaling,  alsof  de  bekeering  ook  bij 
den  onwedergeborene  kon  plaats  grijpen,  alleen  zoo  hij  maar  tot  andere 
gedachten  kwam. 

Uw  zin  en  uw  ivil  zijn  wel  de  twee  machtige  instrumenten  die  uw 
wezen  bezit,  om  zichzelven  bewust  te  worden  en  zich  te  uiten,  maar  ze 
zijn  uw  toezen  zelf  niet.  Nu  heeft  de  zonde  niet  enkel  die  vermogens, 
maar  ons  wezen  zelf  aangegrepen.  Vandaar  dat,  zult  ge  gered  worden, 
eerst  de  zonde  in  uw  wezen  moet  aangetast,  en  dit  in  de  wedergeboorte, 
doordien  God  u  van  dood  levend  maakt.  Maar  nu  moet  voorts  ook  die  zin 
en  die  ivil  tot  een  tegenovergestelde  uiting  gebracht  en  dit  geschiedt  in 
de  bekeering.  Doch  juist  omdat  de  bekeering  onderscheidenlijk  met  uw  zin 
"^en  onderscheidenlijk  met  uw  ivil  te  maken  heeft,  moet  dan  ook  op  die 
beide  gelet.  Uw  zin  moet  anders  worden  door  de  metcmoia  of  omzetting 
van  uw  bewustzijn;  en  uw  wil  moet  anders  gaan  werken  door  de  epis^ro- 
phee  of  omzetting  van  de  richting  waarin  ge  u  beweegt. 

Feitelijk  krijgen  we  dus  vier  stukken  ter  overweging.  Er  is  te  letten  op 
wat  God  werkt  en  op  wat  de  tveder geborene  werkt,  en  bij  beide  dient 
onderscheidenlijk  besproken  de  werking  op  den  zin  en  de  werking  op 
den  wil. 


ZOND.     XXXIII.    HOOFDSTUK   V.  427 

Deze  werking  nu,  waardoor  God  de  Heere  zelf  in  den  wedergeborene  de 
bekeering  in  zooverre  tot  stand  brengt,  dat  Hij  hem  beweegt  om  zichzelf 
te  bekeeren,  is  deels  een  inwendige  in  het  verborgene  zieleleven  van 
den  wedergeborene,  deels  een  uitwendige  die  zich  richt  op  zijn  zin  en 
zijn  wil. 

Bedenk    nu    wel,    en  verlies  nimmer  uit  het  oog,  dat  ge,  als  er  sprake  ^ 

is  van  iemand  te  bekeeren,  altoos  onderstellen  moet,  dat  de  wedergeboorte  X^-^  *f^ 
in  hem  reeds  tot  stand  kwam.  Zoo  lang  toch  de  wedergeboorte  nog  niet y^^^**^'*'^^'*» 
in  hem  gewrocht  werd,  heeft  hij  nog  geen  oor  om  te  hooren,  noch  zelfs 
een  oog  om  het  Koninkrijk  der  hemelen  te  zien.  Of  ge  tot  een  onweder- 
geborene   al    duizendmaal    zegt:    „Bekeer    u,"  dit  baat  noch  helpt  u  ooit 
iets.    Wie    niet  wedergeboren  is,  wil  zich  niet  bekeeren  en  kan  zich  niet 
bekeeren,    en    verstaat  niet  eens  wat  de  bekeering  is.  Wel  kunt  ge  naar 
plicht  en  roeping  den  eisch  tot  bekeering,  die  tot  eiken  zondaar  moet  uit- 
gaan,   ook  in  het  midden  der  wereld  uitroepen;  maar  dit  kan  hoogstens 
tot    een    berouw    als  van  Ezau  en  een  bekeering  als  van  Nineve  leiden ; 
maar  nooit  die  ware  bekeering  tot  stand  brengen,  waardoor  ge  de  zonde 
in    plaats  van  God  gaat  haten  en  God  in  plaats  van  de  zonde  gaat  lief-  / 
hebben.    Voor  de  mogelijkheid  van  alle  echte  bekeering  is  alzoo  wederge- 
boorte   de   vaste  en  onmisbare  onderstelling.  Alleen  wie  wedergeboren  is 
kayi  er  toe  gebracht  en  komt  er  toe. 

Dit  nu  wel  vaststaande,  moet  in  de  tweede  plaats  de  dwaling  bestreden, 
alsof  een  mensch,  nu  eenmaal  wedergeboren  zijnde,  uit  de  hem  inwonende 
krachten,  zelf  tot  bekeering  geraken  kon.  Dit  is  niet  zoo.  De  akker  die  7 
in  zijn  schoot  de  tarwekorrel  opving,  is  onmachtig  om  zelf  die  tarwekor- 
rel tot  ontkieming  te  brengen.  Dat  kan  die  akker  dan  eerst,  zoo  de  zon 
hem  van  boven  beschijnt  en  de  regen  van  boven  op  hem  neerdruppelt. 
Anders  niet.  Wel  doet  de  zon  en  de  regen  het  niet  zonder  den  akker  en 
is  het  ten  slotte  de  akker  waaruit  de  aire  opkomt;  maar  toch  is  die  akker 
op  zich  zelf  onbekwaam  om  vrucht  te  telen.  Hij  kan  dit  alleen  onderde 
bewerking  die  van  boven  komt.  En  zoo  nu  ook  is  het  met  de  wederge- 
borene ziel.  Zij  draagt  het  zaad  Gods  in  zich;  maar  ook  zoo  is  ze  onmach- 
tig en  onbekwaam  om  dit  zaad  Gods  tot  ontwikkeling  te  brengen  tenzy 
de  Zonne  der  gerechtigheid  haar  bestraalt  en  de  dauwdruppen  des  Geestes 
haar  bevochtigen  en  in  haar  doordringen.  Of  wilt  ge  zonder  beeldspraak, 
dan  zeggen  we:  Als  dan  nu  God  de  Heere  den  wortel  des  levens  in  ons  t 
van  dood  levend  heeft  gemaakt,  dan  kan  toch  uit  dien  vernieuwden 
levenswortel  geen  nieuw  leven  tot  bekeering  uitspruiten,  tenzij  God  de 
Heere  dezen  levenswortel  daartoe  verwekke.  Dat  dit  nu  op  tweeërlei  wijs 
kan    geschieden    t.    w.    bij  wie  als  jong  kind  wegsterft  op  een  kemelsche 


428  ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   V. 

wijze,   en   bij    wie  op  aarde  leven  blijft  op  een  aardsche  wijze,   doet  hier 
niets   ter   zake.    In    geen    van    beide  gevallen  is  de  uitspruiting  van   het 

"*>  leven  uit  den  vernieuwden  levenswortel  iets  dat  vanzelf  tot  stand  komt 
en  buiten  God  omgaat. 

Dit  te  beweren  ware  in  den  grond  der  zaak  feitelijk  niets  anders  dan 
een  loochening  van  de  wedergeboorte.  Immers  wat  in  de  wedergeboorte 
tot  stand  komt  is  juist  dat  G-od  de  Heilige  Geest  in  zulk  een  zondaar 
woning  maakt,  om  nimmermeer  van  hem  te  wijken,  en  alsnu  hem  in  wen- 

j  dig  te  beheerschen.  Door  de  wedergeboorte  treedt  God  de  Heere  dus  weer 
in  huwelijk  met  uwe  ziele.  Ook  zonder  dat  gij  er  nog  iets  van  merkt 
heft  Hij  de  scheiding  tusschen  zichzelven  en  den  wortel  van  uw  zieleleven 
op,  en  van  het  oogenblik  uwer  wedergeboorte  af,  is  er  geen  andere  wer- 
king of  uiting  van  het  nieuwe  leven  in  u  denkbaar,  dan  die  haar  diepste 
oorzaak  in  God  heeft  en  slechts  haar  tweede  oorzaak  in  u.  Elk  werk  van 
den  wedergeborene  is  en  blijft  eeuwiglijk  nooit  iets  anders  dan  vracht 
daarvan  dat  hij  bewerkt  werd  door  God. 

Wat  nu  het  intvendig  werk  des  Heeren  hierbij  aangaat,  dit  is  uiteraard 
geheel  verborgen  en  dus  voor  geen  ontleding  vatbaar.  Want  wel  noemt 
men  het  vaak  de  imvendige  roeping,  maar  ook  deze  naam  is  immers  over- 
drachtelijk en  wijst  slechts  op  een  enkel  bestanddeel  van  deze  inwendige 
werking.  Slechts  zooveel  weten  we  desaangaande,  b.  v.  uit  het  voorbeeld 
van  Johannes  den  Dooper,  het  zaad  der  wedergeboorte  lange  dagen  in 
iemands  ziel  schuilen  kan,  zonder  dat  hij  zelf  of  iemand  anders  ook  maar 
iets  van  een  verdere  werking  Gods  in  zijn  binnenste  gewaar  wordt.  Dan 
waakt  de  Heilige  Geest  in  zulk  een  ziel  wel  over  dit  zaad  Gods,  houdt 
het  levendig  en  weert  alle  gevaar  er  van  af;  maar  het  is  voor  ons  althans 
niet  merkbaar,  dat  er  een  bepaalde  werking  op  uitgaat.  Veeleer  maakt 
het  op  ons  den  indruk,  alsof  het  soms  jaren  lang  in  denzelfden  toestand 
blijft.  Dit  zal  nu  wel  zoo  niet  zijn,  en  veeleer  moet  ondersteld  dat  de 
-werking  des  Heiligen  Geestes  altijd  doorgaat,  maar  dit  is  dan  louter  voor- 
bereidend, een  werking  die  pas  later  uit  kan  komen.  Doch  daarna  komt 
het  vroeg  of  laat  in  de  wedergeborene  ziel  tot  een  meer  rechtstreeksche 
en  bepaalde  aangrijping  van  den  wedergeborene  door  den  Heiligen  Geest, 
zoodat  de  kiem  begint  te  ontkiemen  en  er  zekere  ritseling  des  levens 
ontstaat,  en  het  is  meer  uitsluitend  die  daad,  die  we  als  inwendige  roeping 
kennen,  en  die  altoos  met  de  uitwendige  roeping  in  verband  staat. 
Juist  daarom  echter  mag  die  uitwendige  roeping  nooit  anders  dan  als 
<  een  daad  Gods  verstaan  worden.  Diezelfde  God  die  hem  wederbaarde  is 
ook    de   God    die    zijn  heilige  Opsnbaring  heeft    gegeven!  die  zijn  Woord 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK    V.  429 

heeft  doen  uitgaan;  die  .een  Dienst  zijns  Woords  en  der  Sacramenten  heeft 
ingesteld;  die  alzoo  zijn  kerk  heeft  laten  optreden;  die  u  in  die  kerk 
heeft  doen  geboren  worden;  en  nu  op  allerlei  wijze  stemmen  van  vermaan 
en  oproeping  tot  bekeering  naar  u  doet  uitgaan.  Feitelijk  bewerkt  dus  de 
Heilige  Geest  den  wedergeborene  van  twee  zijden,  van  binnen  en  van  buiten 
en  wel  beide  tegelijk,  en  in  verband.  De  uitwendige  roeping  baat  niet 
zonder  de  inwendige,  en  ook  de  inwendige  is  ondenkbaar  zonder  de  uit- 
wendige. Het  is  dezelfde  God  de  Heilige  Geest  die  uitwendig  het  y 
Woord  schiep  en  inwendig  het  doode  in  uw  ziel  herschiep.  Omdat  nu  beide 
werkingen  één  Auteur  hebben,  zijn  beide  ook  op  elkander  aangelegd.  God 
de  Heilige  Geest  heeft  het  Woord  zoo  ingericht  dat  het  passen  zou  op 
het  Woord.  Zoo  ontmoet  dan  de  inwendige  roeping,  de  uitwendige  roeping , 
en  door  beider  ineenstrengeling  en  dooreenvlechting  komt  eerst  de  kracht- 
dadige roeping  tot  stand. 

Dit  echter  mag  nooit  buiten  verband  met  de  providentieele  leiding  van 
uw  leven  beschouwd.  Alle  uitgaande  werk  van  het  Eeuwige  Wezen  is 
altoos  aan  de  drie  Goddelijke  Personen  gemeen,  en  zoo  is  er  in  geheel 
dat  werk  van  den  Heiligen  Geest,  zoo  bij  de  inwendige  roeping,  tevens 
altoos  een  gelijktijdige  en  saamstemmende  werking  van  den  Vader  en  van 
den  Zoon.  Al  wat  de  Heilige  Geest  in  u  werkt,  wordt  in  u  gewrocht, 
omdat  ge  den  Zoon  toehoort ;  omdat  de  Middelaar  u  door  zijn  Middelaarsbloed 
gekocht  heeft;  en  omdat  hij,  uw  Hoofd,  thans  in  u  als  in  een  zijner 
leden  den  Heiligen  Geest  uitzendt.  Alles  vrucht  van  het  kruis.  En  zoo  ook  7 
moet  van  den  Vader  beleden:  „Nochtans  hebben  wij  maar  éénen  God  en 
Vader,  uit  wien  alle  dingen  zijn  en  wij  tot  Hem;"  en  zoo  ligt  dus  in  de 
praedestinatie  niet  enkel  het  bestel  van  genade  om  onze  ziel  te  zaligen, 
maar  ook  het  providentieel  bestel  om  ons  leven  te  leiden.  Deze  leiding 
van  ons  gewone  leven  is  dus  niet  iets,  dat  los  naast  onze  bewerking  tot 
zaligheid  ligt,  maar  beide  werkingen  vormen  stralenbundels,  die  saam  in 
de  ééne  hand  van  God  Drieënig  liggen.  Alzoo  is  uw  geboorte,  uw  opvoe- 
ding, de  school  waar  ge  verkeert,  de  menschen  met  wie  ge  in  aanraking  ) 
komt,  de  ontmoetingen  die  ge  hebt,  de  kerkstaat  waarin  ge  opgroeit,  het 
lief  en  leed  dat  u  weervaart,  en  wat  ge  meer  wilt,  tot  zelfs  het  boek  dat 
u  in  handen  komt,  alles  saam  in  dat  ééne  bestel  over  uw  eeuwig  bestaan 
saamgevat.  Door  dat  alles  toch  ondergaat  ge  bewerkingen,  ontvangt  ge 
indrukken,  ondervindt  ge  gewaarwordingen,  en  hebt  ge  ervaringen,  die 
op  allerlei  wijs  in  verband  met  het  AVoord  en  met  de  verborgen  werking 
des  Heiligen  Geestes  in  uw  ziel,  saam  op  uw  persoon  inwerken,  en  de 
kiem  der  wedergeboorte  in  u  tot  ontkieming  brengen. 

En  dit  alles  nu  doet  de  Heere  uw  God  voor  u,  aan  u  en  in  u,  om  alzoo 


430  ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK   VI. 

het  zaad  Gods  in  u  allengs  voor  de  Bekeering  te  doen  rijpen.  Slechts  hoiide 
men  wel  in  het  oog,  dat  God  de  Heere  hierin  niet  op  eenzelfde  wijze  bij 
allen  te  werk  gaat.  Integendeel,  Hij  is  een  rijk  God,  en  gelijk  Hij  in  het 
leven  der  natuur  de  verheerlijking  van  zijn  naam  zoekt  niet  in  de  een- 
vormigheid van  het  vaste  model,  maar  in  de  oneindige  verscheidenheid 
van  alle  vorm  en  kleur  en  geur  en  vrucht,  zoo  ook  is  het  in  het  leven 
•  des  geestes.  De  wijsheid  Gods  is,  zooals  de  apostel  roemt,  een  veelvuldige. 
En  vandaar  zien  we  dan  ook,  dat  God  de  ééne  maal  deze  aandryving 
tot  de  bekeering  reeds  in  de  vroege  jeugd  doet  uitgaan  en  de  bekeering 
bijna  zonder  schokken  doet  tot  stand  komen:  terwijl  Hij  een  andermaal 
deze  aandrijving  wachten  laat  soms  tot  op  zeer  laten  leeftijd,  en  dan  vaak 
de  bekeering  tot  stand  laat  komen  met  een  aangrijping  der  ziel,  die  het 
best  met  de  beving  der  aardkorst  wordt  vergeleken.  Ge  behoeft  maar  de 
toebrenging  van  een  Johannes  den  Doojjer  met  de  toebrenging  en  omzet- 
ting van  een  Pauliis  te  vergelijken  om  aanstonds  dit  machtig  verschil  in 
te  zien. 

Hierin  laat  de  Heere  God  zich  dan  ook  geen  wet  stellen  door  mensche- 
lijke  vonden.  Daarin  blijft  Hij  de  vrijmachtige  en  souvereine  God,  die 
ook  met  zijn  wedergeborenen  doet  naar  zijn  welbehagen.  Slechts  dit  ééne 
staat  vast,  dat  Hij  niet  één  enkele  zijner  wedergeborenen  weer  terug  laat 
zinken  in  den  eeuwigen  dood,  maar  elk  hunner  te  zijner  tijd  uitbrengt 
in  het  volle  licht,  't  zij,  zoo  ze  tot  volwassen  leeftijd  opgroeien,  reeds  hier 
op  aarde,  't  zij  zoo  Hij  ze  uit  de  wieg  wegneemt,  in  zijn  eeuwig  konink- 
rijk. 


ZESDE  HOOFDSTUK. 


Van  toen  aan  heeft  Jezus  begonnen  de  prediken, 
en  te  zeggen:  Bekeert^  u,  want  het  koninkrijk  der 
hemelen  is  nabij  gekomen. 

Matth.  4  :  17. 


Over   de  verborgene   zijde    van   het  werk  Gods  in  het  tot  stand  komen 

der   bekeering   is   ons   verder    niets   gopenbaard.    Ook  dit    werk  van  den 

Heiligen  Geest  behoort  tot  die  heilige  mystiek,  die  geen  verdere  ontleding 

noch  uitlegging  toelaat.  We  kunnen  dus  niet  verder  gaan,  dan  te  consta- 

^teeren:    1"   dat   de  bekeering  niet  vanzelf  uit  de  wedergeboorte  opbloeit; 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   VI.  431 

maar  dat  dezelfde  Heilige  Geest  die  door  wedergeboorte  wat  dood  was 
levend  maakte,  een  tweede  daad  hierin  verricht,  dat  Hij  te  zijner  tijd, 
den  levendgemaakte  nu  ook  opwekt  uit  zijn  sluimering  en  in  de  bekeering 
doet  opstaan.  En  2\  dat  de  Heilige  Geest  deze  ontwaking  van  het 
sluimerend  leven  tot  stand  brengt  door  wat  de  Heilige  Schrift  noemt 
een  roepen;  en  dat  deze  roeping  die  de  natuurlijke  schakel  tusschen  de"^ 
wedergeboorte  en  de  bekeering  vormt,  niet  voldongen  kan  worden  alleen 
door  de  uitwendige  roeping,  die  in  de  predicatie  des  Woords  op  alle 
manier  uitgaat,  maar  dan  slechts  tot  het  wezenlijk  opstaan  en  zich  be- 
keeren  van  den  sluimerende  leidt,  zoo  deze  uitwendige  roeping  van  een 
inwendige  aanprikkeling  en  drijving  van  den  Heiligen  Geest  verzeld  gaat.  • 
Dit  heet  dan  gemeenlijk  de  inwendige  roeping  en  door  haar  bereikt  de  Hei- 
lige Geest  zijn  oogmerk. 

Doch  hieruit  volgt  dan  ook  dat  de  uitwendige  roeping  hierbij  ondersteld 
wordt.  Nu  wel  niet  bij  die  uitverkorenen,  die  sterven  voor  ze  tot  bewust- 
zijn komen;  overmits  de  Heere  deze  opgeheel  andere  wijze  bewerkt;  maar  " 
wel  bij  hen  die  van  kind  tot  volwassener  leeftijd  opgroeien.  Ook  in  deze 
uitwendige  roeping  nu  hebt  ge  een  werk  niet  van  menschen,  maar  van 
den  Heere  uw  God  te  eeren.  Hij  toch  is  het  die  het  Woord  in  de  wereld  indroeg ; 
die  dit  AVoord  in  Schrift  liet  brengen;  en  die  in  zijn  kerk  den  Dienst  des 
Woords  instelde,  om  de  roepstem  des  Evangelies  rusteloos  door  alle  eeuwen 
en  onder  alle  volken  te  doen  opgaan.  Het  is  dan  ook  niet  menschelijke 
kunst  of  overleg,  die  de  Heilige  Schrift  hierop  heeft  aangelegd,  maar  God- 
delijk welbehagen  en  Goddelijke  genade,  die  de  Heilige  Schrift  en 
den  Dienst  des  Woords  die  haar  verzelt,  zóó  heeft  ingericht,  dat  ze 
bij  den  wedergeboren  zondaar  het  doel  der  bekeering  verwezenlijken 
kunnen. 

De  dienst  dien  deze  Schrift,  gelijk  ze  in  den  Dienst  des  Woords  wordt 
uitgedragen,  hierbij  vervult,  bestaat  dan  ook  volstrekt  niet  alleen,  gelijk 
zoo  menigeen  zich  inbeeldt  in  de  opzettelijke  roepstem  tot  bekeering,  die 
telkens  uit  haar  bladzijden  u  tegenklinkt;  maar  minstens  evenzeer  in  de  ^ 
aanwijzing  van  de  ware  gestalte  des  zondaars  en  in  de  afschildering  van 
wat  God  de  Heere  voor  de  redding  van  den  zondaar  deed  en  nog  doet. 
Van  nature  wandelt  de  zondaar  in  de  leugen  wat  zeggen  wil,  dat  hij  zich 
een  voorstelling  van  zichzelven,  van  zijn  medemensch,  van  de  wereld  om 
hem  heen,  en  van  God  in  den  hemel  maakt,  die  niet  waar  is,  die  op  pure  7 
verzinning  berust,  en  waarmee  hij  bedrogen  moet  uitkomen.  Het  is  daarom 
noodig,  dat  God  de  Heere  hem  voor  die  onware  en  logenachtige  voorstel- 
ling de  toaarheid  in  de  plaats  geve.  En  de  waarheid  wil  hier  dan  zeggen 
dat    God  de  Heere  hun  naar  ivaarheid  zien  doet,  wie  hij  zelfs  is,  wat  de 


432  ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK    VI. 

~  wereld  is,  welke  waardij  het  eeuwige  leven  bezit  en  wat  zijn  God  voor 
hem  was,  voor  hem  is  en  voor  hem  zyn  wil.  Ziet  hij  dat  alles  in,  dan  is 
hij  uit  zijn  zondigen  droom  geholpen;  dan  wijkt  alle  valsche  voorstelling; 
een  geheel  andere  wereld  ontsluit  zich  voor  hem;  zijn  leven  krijgt  een 
andere  richting;  zijn  zielsarbeid  een  ander  doel;  en  voor  de  schijngestalte 
van  den  onbekenden  God  treedt  nu  het  uitgedrukte  Beeld  van  de  zelfstan- 
digheid des  Heeren  in  de  plaats. 

Toch  zou  het  geen  doel  hebben  getroffen,  zoo  God  de  Heere  alleen  dit 
Woord  in  deze  wereld  had  neergelegd,  in  afwachting  of  het  den  zondaar 
belang  genoeg  zou  inboezemen,  om  het  te  gaan  onderzoeken.  Dat  doet 
nauwlijks  wie  bekeerd  is,  maar  de  onbekeerde  stellig  niet.  Zou  dus  die 
Heilige  Schrift,  zou  het  Woord  doel  treffen,  dan  moest  bij  dit  Woord  eene 
ordening  gevoegd,  waardoor  in  den  naam  des  Heeren  dat  Woord  tot  den 
zondaar   zou  gebracht   worden.    De    zondaar  zoekt  het  niet;  ontloopt  het 

"  veeleer;  en  dan  eerst  kan  het  hem  aangrijpen,  zoo  God  de  Heere  niet 
alleen  den  pijl  voor  zijn  hart  snijdt,  maar  ook  den  boogschutter  bestelt, 
die  hem  op  de  pees  leggen  en  er  mee  op  zijn  hart  mikken  zal.  Hierin 
nu  is  God  de  Heere  vrij  machtig  al  naar  gelang  van  de  gelegenheden  der 
tijden  en  personen,  zoodat  zeer  dikwijls  dit  brengen  van  de  roeping  Gods 
tot  den  zondaar  niet  door  de  predicatie  des  Woords,  maar  door  particulier 
gesprek  door  een  oefenaar,  of  soms  zelfs  door  een  spotter  geschiedt.  Maar, 

/ook  al  wordt  dit  toegestemd,  toch  blijft  het  öreu;owe  verordende  middel,  dat 
het  geschiede  door  den  Dienst  des  Woords,  en  slechts  dan  pleegt  de  Heere 
tot  buitengewone  middelen  de  toevlucht  te  nemen,  zoo  de  Dienst  des  Woords 
door  gebrek  of  verbastering  te  kort  schiet. 

Doch  op  wat  wijs  dit  bij  u  ook  hebbe  plaatsgegrepen,  toch  blijft  het 
middel  altoos  middel,  en  gelijk  de  Syrische  man  in  zijn  eenvoudigheid 
schoot,    en  toch  koning  Achab  tusschen  het  pantsier  en  den  gordel  trof, 

\  niet  omdat  hij  dit  zoo  mikte,  maar  omdat  God  de  Heere  alzoo  den  pijl 
richtte,  zoo  ook  is  het  bij  den  Dienst  des  Woords.  Tien,  en  twintig  malen 
zult  ge  de  roerendste  predicatie  hebben  aangehoord,  en  de  roepstem  tot 
bekeering  door  uw  ziel  hebben  voelen  dreunen,  zonder  dat  het  u  in  de 
ziel  trof.  Het  ééne  oor  in  het  andere  oor  uit.  Nog  altoos  bezaaid  als  op 
een  steenachtige  plek  in  uw  binnenste.  En  toen  was  er,  zonder  dat  ge  er 
vermoeden  van  hadt,  plotseling  een  oogenblik,  dat  diezelfde  roepstem 
misschien   veel    minder    welsprekend  en  doordringend  uitging,  en  dat  ze 

.  '  toch  als  met  een  weerhaak  zich  in  uw  consciëntie  hechtte,  u  niet  weer 
losliet  en  u  geen  ruste  gunde,  eer  ge  u  bekeerd  hadt.  Ge  moet  u  daarom 
den  Dienaar  des  Woords  altoos  in  het  beeld  van  Syrischen  boogschutter 
voorstellen.  Hij  doet  eenvoudig  zijn  plicht  en  schiet  zijn  pijl  af  in  de  hem 


ZOND.    XXXIJI.    HOOFDSTUK   VI.  433 


aangewezen  richting,  maar  wien  hij  treft  of  niet  treft  weet  hij  niet.  De  pijl    -^ 
wordt  op  den  boog  gelegd,  maar  God  stuurt  zijn  gang.  En  zoo  blijft  dus 
ook  de  prcdicatie  des  Woords  altoos  middel;  middel  in  Gods  /icmcZ/enhet 
is   God    de  Heere  en  Hij  alleen,  die  ook  in  de  predicatie  des  Woords  elk 
schot    van    den    boog    richt    en  den  pijl  leidt  naar  het  hart  dat  Hij  tref- ' 
fen  wil. 

Slechts  zij  men  hierbij  tegen  één  verkeerde  voorstelling  op  zijn  hoede. 
Er   zijn    er   namelijk,    die   zich   inbeelden,    dat    zoo  iemand  duizendmaal 
een    predicatie  heeft  aangehoord  zonder  getroffen  te  worden,  en  er  komt 
dan    eindelijk    een  predicatie  die  hem  schokt,  roert  en  treft,  dat  dan  die 
andere  predicatiën  geheel  doelloos  bij  hem  zijn  voorbijgegaan,  en  dat  hij, 
wat  hem  betreft,  even  veilig  die  andere  duizend  niet  had  kunnen  hoeren, 
zoo    hij    bij    die   ééne   maar  tegenwoordig  was  geweest.  Dit  toch  is  niets 
dan    zelfbedrog.    Zeker,    ook    bij  het  water  dat  ge  op  het  vuur  zet,  is  er 
een  bepaald  oogenblik  waarop  het  koken  gaat,  maar  ge  zult  daarom  toch 
niet  zeggen,  dat  de  gestadige  verwarming  die  aan  het  koken  voorafging, 
doelloos   was.    Er  is  een  bepaald  oogenblik,  dat  de  zon,  bij  haar  opgaan, 
de    gouden    stralen  door  het  waas  van  nevelen  schiet,  maar  dan  zult  ge 
toch  niet  zeggen,  dat  de  ommeloop  der  zon  in  het  duister  van  den  nacht 
met   haar   opgang  in  geen  verband  staat.  Er  was  bij  wie  elkaar  minnen 
een   bepaald   oogenblik  dat  de  eerste  liefde  het  hart  vermeesterde,  maar 
dan  zult  ge  toch  niet  zeggen,  dat  alle  vroegere  wederzijdsche  ontmoeting 
en    kennismaking   op    het   ontvonken  dier  liefde  niet  inwerkte.  Aan  alle 
uitslaan  van  de  vlam  gaat  een  langzaam  smeulen  vooraf;  en  zoo  ook  zou 
de    vlam   der  liefde  voor  uw  God  nooit  in  uw  ziel  met  volle  kracht  zijn 
opgeslagen,   zoo    die    langzame    bewerkingen    van    uw  gemoed  niet  ware 
voorafgegaan.    Niet    natuurlijk    bij  den  omvedergeborefie.  Diens  is  nog  het 
steenen   hart   en    hoe    zou   in    het   steenen    hart   ooit   een   ritselen    van 
de  liefde  Gods  worden  vernomen?  Tot  een  onwedergeborene  kunt  ge  jaar 
in  jaar  uit  prediken,  en  het  baat  hem  niets.  Hij  heeft  geen  ooren,  en  kan  - 
deswege  niet  hooren  wat  de  Geest  tot  de  gemeente  zegt.  Al  wat  de  pre- 
dicatie  bij    een  onwedergeborene  kan  uitwerken  is  tweeërlei:  lo.  dat  het 
hem   in    de  banden  der  algemeene  genade  klemme  en  tot  een  uitwendig 
berouw  als  van  Ezau  en  Judas  brenge ;  en  20.  dat  het  hem  de  historische 
kennis  en  de  uitwendige  voorstelling  aanbrenge  van  de  waarheid;  welke  "^ 
laatste,    zoo    hij    dan  later  wedergeboren  wordt,  hem  ja,  den  inhoud  der 
waarheid  gereed  doet  hebben ;  maar  zóó,  dat  hij,  vóór  zijn  wedergeboorte 
er  als  natuurlijk  mensch  nooit  den  geestelijken  smaak  van  proeven  kan. 
Doch   hierover   zwijgen    we   verder.    We    handelen    thans   alleen  van  de 

E   VOTO    DORDR.    III.  2  8 


434  ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   VI. 


wedergeborenen,  omdat  alleen  zij  zich  bekeeren  kunnen,  en  dan  zeggen 
we,  dat  God  de  Heere  bij  zijn  wedergeborenen,  soms  lange  jaren  door  ge- 
stadige predicatie  de  welaangename  ure  der  bekeering  voorbereidt,  ook 
al  is  het  dat  de  tik  in  het  hart,  die  hen  eindelijk  op  doet  staan  en  tot 
hun  Vader  gaan,  niet  dan  op  een  later  tijdstip  volgt.  Wedergeboorte  heeft 
nooit  voorbereiding;  bekeering  heeft  ze  altoos.  Zelfs  is  die  voorbereiding 
een  gebodene,  in  zooverre  alle  opvoeding,  met  name  ook  op  de  catechisatie, 
en  zoo  ook  in  de  predicatie,  steeds  gericht  moet  zijn  op  het  doel,  dat 
eerst  in  de  bekeering  tot  God  bereikt  wordt.  Wat  de  Methodist  wil,  dat 
men  iemand  zoo  midden  uit  de  wereld,  die  nooit  iets  van  Gods  Woord 
hoorde,  zoo  op  staanden  voet,  door  te  zeggen:  „Bekeer  m,"  tot  bekeering 
zal  uitdrijven,  is  onwaar;  het  berust  op  misverstand;  en  is  in  strijd  met 
Gods  Woord.  Wel  mogen  wij  menschen  geen  bepalingen  hiervoor  maken, 

V  en  is  God  de  Heere  vrijmachtig,  om  deze  voorbereiding  bij  den  éénbree- 
der  bij  den  ander  korter  te  maken,  maar  voorbereiding  is  er  altoos.  Aan 
elke  bekeering  moet  altoos  zelfontdekking  van  den  zondaar  en  ontdek- 
kino-  van  den  Christus  Gods  aan  den  zondaar  voorafgaan.  Het  bedoelde 
misverstand  spruit  dan  ook  hieruit  voort,  of  dat,  gelijk  bij  den  stokbe- 
waarder te  Philippi  de  voorbereiding  een  kortere  was,  of  wel,  dat  de 
'  Methodist  voor  bekeering  aanziet  en  uitgeeft,  wat  feitelijk  niets  anders 
is  dan  een  aangrijpend  berouw,  gelijk  het  ook  onder  de  lieden  der  wereld 
zoo  vaak  voorkomt. 

Voorbereiding  dus,  maar  niet  voorbereiding  in  dien  zin,  alsof  ze  eerst 
een  kwart  bekeering,  en  daarna  een  halve  bekeering,  en  dan  driekwart 
bekeering,  en  zoo  eindelijk  volle  bekeering  zijn  zou.  Dit  kan  niet.  Er  is 
altoos   een   bepaald    moment,    een  stip  des  tijds,  een  enkele  ademhaling, 

'■  zoo  ge  zoo  wilt,  waarin  de  overgang  over  de  schreef  plaats  grijpt.  Tus- 
schen  rechts  en  links  ligt  altoos  een  scherpe  scheidslijn.  Stel  nu,  ge  staat 
eerst  dertig  graden  links,  en  ge  moet  minstens  op  één  graad  rechts  zijn, 
dan  spreekt  het  toch  vanzelf,  dat  ge  nog  altijd  links  blijft  ook  al  zijtge 
negen  en  twintig  en  negen  tienden  graad  naar  rechts  gegaan.  De  overgang 
komt  eerst  en  kan  eerst  komen  bij  dat  laatste  tiende,  en  eerst  die  overgang 
over    de  streep,  die  links  en  rechts  scheidt,  is  in  waarheid  de  bekeering. 

^  Zie  het  maar  aan  den  evenaar.  Eerst  met  dat  allerlaatste  tikje  slaat  de 
ballans  over;  en  toch  juist  op  dat  overslaan  komt  het  aan. 

De  preparatie  door  den  Dienst  des  Woords  strekt  daarom  voornamelijk, 
om  u  van  Godswege  twee  schilderijen  te  laten  voorhouden,  en  u  telkens 
weer  op  die  twee  schilderijen  te  doen  staren,  en  u  almeer  al  de  bijzondere 
trekken  van  die  schilderijen  te  laten  uitleggen.  Twee  schilderijen  waarop 
eigenlijk  in  hoofdzaak  slechts  twee  afbeeldingen  staan,  het  ééne  het  uit- 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   VI.  435 


'gedrukte  beeld  van  een  Zondaar,  en  het  andere  het  uitgedrukte  beeld  van  ] 
den  God  van  alle  genade.  Maar  nu  weet  ge  óók  wel,  hoe  het  bij  het  zien 
op  een  portret  u  gebeuren  kan,  dat  ge  er  eerst  lang  op  tuurt  en 
het  toch  niet  herkent,  tot  er  eindelijk  een  oogenblik  komt,  ge  weet  zelf 
niet  hoe,  noch  waardoor,  dat  ge  uitroept:  „Nu  zie  ik  het.  Nu  herken  ik 
het.  o,  Hoe  sprekend !",  en  dat  ge  ter  wereld  niet  begrijpt,  dat  ge  het 
eerst  niet  gezien  hebt.  Welnu,  zoo  gaat  het  nu  ook  bij  de  voorbereiding  7 
tot  de  bekeering  en  bij  de  bekeering  zelve. 

Eerst  hebt  ge,  soms  lange  jaren  op  die  beeltenis  van  den  zondaar  gezien 
en  gestaard  en  getuurd,  en  evenzoo  gezien  en  gestaard  en  getuurd, 
op  dat  uitgedrukte  beeld  van  uw  Vader  die  in  de  hemelen  is.  Alleen 
maar,  ge  hadt  ze  niet  herkend.  Ge  zaagt  niet  wie  het  waren.  Tot 
•er  eindelijk,  op  een  oogenblik,  plotseling  een  gedachte  door  uw  ziel  vaart : 
„Die  zondaar  dat  ben  ik,  dat  is  mijn  beeld,  dat  is  mijn  gelijkenis !"  en  dat  ^ 
ge  nu  nog  eens  op  die  andere  beeltenis  starende,  in  een  kreet  van  dank- 
baarheid uitroept:  „Die  andere  dat  is  mijn  Vader!" 

Wat  nu  daarbenevens  door  God  den  Heere  als  middel  en  instrument  ter 
voorbereiding  en  tot  het  doen  doorbreken  van  de  bekeering  gebezigd  wordt, 
strekt  alleen  om  invloeden  op  u  uit  te  oefenen;  nooit  om  het  Woord  te 
vervangen.  De  pijl  blijft  de  pijl.  en  al  het  andere  is  hoogstens  een  min-, 
dere  of  sterkere  spanning  van  de  pees,  een  forscher  of  zachter  handgreep, 
die  den  pijl  op  de  pees  legt,  of  ook  een  wind  die  van  achteren  opkomt, 
om  de  vlucht  van  den  pijl  te  bevorderen.  Hiertoe  hoort  dan  in  de  eerste 
plaats  het  geslacht  waaruit  en  het  gezin  waarin  ge  geboren  zijt,  met  die  , 
tallooze  invloeden  van  algemeene  genade  die  in  zulk  een  kring  werken. 
De  één  groeit  op  in  een  gezin  waarin  gevloekt,  geraasd  en  gespot  wordt, 
de  ander  in  een  gezin  waarin  men  bidt  en  Gode  lofzingt.  Die  invloeden 
gaan  dan  voort  en  voort  op  de  school,  die  ge  als  kind  of  op  de  hoog eschool 
die  ge  als  jongeling  bezoekt.  Ze  breiden  zich  uit  in  uw  omgeving  en 
verkeer  en  levensontmoetingen ;  ontmoetingen  die  de  ééne  maal  lokkend 
naar  God  zullen  zijn,  en  een  ander  maal  trekkend  naar  Satan.  Die  invloe- 
den zullen  zich  voortzetten  door  het  boek  of  het  blad  dat  ge  leest ;  de  ééne 
maal  lectuur  die  u  opleidt  naar  hooger  en  edeler  gedachten  en  diedean-- 
dere  maal  in  u  prikkelt  wat  voor  God  gevloekt  is.  Die  invloeden  zullen  merk- 
baar zijn  tot  in  de  werking  van  uiv  lichaam,  bij  den  één  overvloed  van 
gezondheid,  bij  den  ander  ziekelijke  neiging,  en  beurtelings  én  in  die  prach- 
tige gezondheid  én  in  die  kranke  waggeling  u  verleiding  of  bewaring 
biedende.  Ja,  eigenlyk  kunt  ge  zeggen,  dat  er  niets  met  u  en  niets  aan  u 
gebeurt,  alle  de  dagen  uws  levens,  dat  niet  zekeren  invloed  op  uw  stem 


436  ZOND.    XXXIII   HOOFDSTUK    VT. 

iïiing  op  uw  gemoed,  op  uw  hart  en  op  uw  karakter  oefent,  en  dat  al  die 
invloeden,  't  zij  ten  goede  't  zij  ten  kwade  op  u  werken,  en  beide  malen 
in  Gods  hand  middelen  en  instrumenten  zijn,  om  ons  te  brengen,  waar 
Hij  ons  hebben  wil.  Het  is  zoo  ten  volle  waar,  dat  alle  dingen  medewer- 
ken ten  goede  voor  hen  die  naar  zijn  voornemen  geroepen  zijn.  Zelfs 
^  weet  elk  kind  van  God  uit  bittere  zielservaring,  hoe  tot  zijn  zonden  toe 
door  God  gebruikt  zijn,  om  eindelijk  zijn  hart  te  breken,  hem  te  vermur- 
wen en  hem  eindelijk  in  stof  en  assche  neder  te  werpen  voor  zijn  heilig- 
aangezicht. 

Die  nu  is  het  bestel  der  bijzonderste  Voorzienigheid,  gelijk  onze  vaderen 
dit  plachten  te  noemen.  Een  algemeene  Voorzienigheid  Gods,  die  over  alle 
schepsel  gaat.  In  deze  algemeene  Voorzienigheid  een  bijzondere  Voorzienig- 

'  heid  Gods  voor  elk  mensch,  waardoor  het  telkens  is  alsof  God  de  Heere 
het  lot  van  heel  het  aardrijk  zóó  schikte,  om  óns  lot  daardoor  te  regelen. 
En  eindelijk  in  die  bijzondt^re  Voorzienigheid  nog  weer  een  allerbijzonderste 
Voorzienigheid,  waardoor  Hij  alle  ding  doet  uitloopen  op  het  eenig  heil 
van  zijn  kind.  Vandaar  dan  ook,  dat  God  de  Heere  wel  in  den  regel  zijn 
kind  lokt  en  trekt  door  een  geboorte  uit  ouders,  en  het  verkeer  in  een 
gezin  en  in  een  omgeving,  die  hem  steunden  in  zyn  gaan  naar  Christus  ^ 
maar  dat  diezelfde  God  even  vrijmachtig  wil  blijven  en  telkens  toont  het 
te  zijn,  om  ook  door  tegenstelling  te  lokken  en  te  trekken.  Dan  plaatst 
Hij  zijn  kind  in  een  öoose  omgeving,  laat  bijna  niets  dan  owMZig'e  invloeden 

.  op  hem  werken,  en  laat  hem  soms  tot  op  het  diepste  ziyiken,  maar  om 
dan  te  zijner  tijd  als  door  goddelijke  reactie  de  vuurvonk  uit  dezen  steen 
te  slaan.  Denk  maar  aan  een  kind  Gods  als  Aagustinas.  En  dit  verbaze 
u  niet.  Ge  weet  toch  dat  ook  lichamelijke  warmte  op  twee  wijzen  ont- 
staat; óf  door  het  aanbrengen  van  warmte,  óf  door  het  bloot  stellen  aan 
zeer  vinnige  koude.  En  als  ge  dan  na  aan  zoo  barre  koude  te  zijn  bloot- 
gesteld geweest,  eindelijk  tot  reactie  komt,  dan  gaan  hand  en  aangezicht 
u  zoo  ontzettend  gloeien,  dat  de  gloed  u  bijna  te  veel  wordt.  En  zoo  nu 
ook  gaat  het  in  dit  heerlijk  werk  toe.  Tweeërlei  soort  van  invloeden  staan 
Gode  ten  dienste.  Eenerzijds  de  stille  koestering  van  een  warm  gezin,  en 

■'"  eene  voor  Christus  warme  omgeving;  en  anderzijds  de  snerpende  koude 
van  een  omgeving  en  een  omgang  waarin  niets  voor  Jezus,  en  alles  voor 
de  wereld  gevoeld  wordt.  En  nu  is  de  uitwerking  van  die  tweeërlei  be- 
werking soms  zoo  verrassend,  dat  personen  die  levenslang  in  zulk  een 
koesterende  omgeving  verkeerd  hebben,  soms  ten  einde  toe  lauw  en  koud 
voor  Jezus  blijven;  terwijl  omgekeerd  uit  die  kille  koude  omgeving  soms- 
•mannen    en    vrouwen   opstaan,  die  een  gloed  voor  Jezus  gevoelen,  die  u 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   VIL  437 

verbaast.    Zoo    als    ge  .iemand  wiens  voet  of  hand  bevroren  is,  niet  met ., 
warme    doeken,  maar  met  ijskoude  sneemv  moet  wrijven,  zoo  bezigt  God 
de   Heere    keer   op    keer   de  ijskoude  sneeuwvlokken  der  wereld  om  het 
•bevroren  hart  van  zijn  geroepenen  te  doen  ontdooien. 

Hierin  nu  zult  gij  den  Heere  vrij  laten,  en  al  wie  hierin  het  doen  des 
Heeren  bedillen  wil,  moet  met  gestrenge  hand  afgewezen.  En  daarom  af- 
gewezen de  Methodist,  die  slechts  van  ééne  bewerking  weten  wil,  en  geen  ƒ 
andere  werking  ook  door  strenge  reactie  kent.  Maar  ook  afgewezen  de 
principieele  paedagoog,  die  acht  dat  al  die  sterksprekende  bekeeringen  7 
maar  mystiek  geknutsel  zijn,  en  dat  er  geen  heil  steekt  dan  in  zijn  vader- 
lijke opvoeding  of  in  zijn  rijke  catechisatie. 

Zoo  ooit  dan  zal  in  dat  heilig  werk  de  mensch  niets.  God  alles  zijn. 
En  daarom  roept  God  de  ééne  maal  zijn  uitverkorenen  midden  uit  de 
ijskoude  wereld,  om  alle  inbeelding  van  de  vaderlijke  opvoeding  en  van  i 
den  Dienaar  des  Woords  te  beschamen,  alsof  't  zij  vader  en  moeder,  'tzij 
■die  Dienaar  de  bekeering  van  hun  kind  en  van  hun  gemeenteleden  in  hun 
macht  hadden.  Maar  daarom  legt  Hij  als  onze  God  tegelijk  aan  elk  vader  en 
aan  eiken  Dienaar  de  verplichting  op,  om  van  zijn  Naam  te  getuigen  en 
in  zijn  Naam  aan  de  zaligheid  der  hem  toevertrouwde  zielen  te  arbeiden, 
opdat  de  minnaar  der  zonde  niet  zeggen  zou,  dat  de  bekeering  uit  de  " 
zonde  komt,  maar  alle  tong  belijden  zou,  dat  alle  macht  op  de  ziel  uit- 
straalt uit  Gods  voorzienig  bestel  en  uit  den  gloed  van  zijn  heilig  Woord. 


ZEVENDE  HOOFDSTUK. 


Nu  verblijd  ik  mij,  niet  omdat  gij  bedroefd  zijt 
geweest,  maar  omdat  gij  bedroefd  zijt  geweest  tot 
bekeering;  want  gij  zijt  bedroefd  geweest  naar  God 
zoodat  gij  in  geen  ding  schade  van  ons  geleden  hebt. 

2  Cor.  7  :  9. 


Thans  rest  ons  nog  het  laatste  punt  te  bespreken,  de  vraag  namelijk, 
wat  in  de  bekeering  door  den  ivedergeborene  zelven  geschiedt.  Dit  toch 
staat  vast,  dat  de  wedergeborene  in  de  bekeering  niet  lydelijk  kan  zijn. 
Integendeel,  Jiij  is  het  die  zich  bekeert.  Want  hoezeer  de  in  hem  inwonende 
Heilige  Geest  hem  ook  prikkele  en  hoe  machtig  ook  de  roeping  tot  hem 
kome,   bekeeren   moet   hij  zich  zelf;  althans  in  dien  zin,  dat  hij  zelf  om 


438  ZOND.   XXXIIL    HOOFDSTUK   VIL 

moet  keeren  op  zijnen  weg.  Paiüus  legt  aan  de  kerk  van  Rome  de  be- 
tuiging op  de  lippen:  ,.De  Geest  getuigt  met  onzen  geest,  dat  wij  kinde- 
ren Gods  zijn".  Dus  niet:  „De  Geest  getuigt  in  onzen  geest"  dat  wij' 
kinderen  Gods  zijn ;  maar  de  Heilige  Geest  getuigt  het,  op  hetzelfde- 
oogenblik  dat  óók  onze  geest  het  getuigt.  Er  is  dus  niet  één  werker  en 
één  doode,  zooals  in  de  wedergeboorte ;  maar  er  zijn  tivee  werkers :  eener- 
zij ds  de  Heilige  Geest,  en  anderzijds  de  wedergeborene  persoon.  Elke 
andere  voorstelling  leidt  tot  de  zonde  van  het  Pantheïsme  of  Algodendom, 
waarbij  de  mensch  niets  wordt  dan  een  kanaal  of  trechter,  waardoor  de 
stroom  henen  vloeit ;  een  besnaarde  harp,  waarop  beurtelings  God  en  Satan 
spelen;  een  soort  electrische  draad  waarlangs  de  geestelijke  electriciteit 
wordt  overgeleid;  een  zenuwweefsel  waar  langs  zekere  geheimzinnige 
kracht  zich  voortplant.  Al  hetwelk  nu  eenmaal  in  onverzoenlijken  strijd 
met  het  Getuigenis  is.  Volgens  de  Heilige  Schrift  schiep  God  den  mensch 
als  een  eigen  persoon,  met  volstrekte  zedelijke  verantwoordelijkheid;  en, 
al  stierf  deze  persoon  nu  door  de  zonde  in  den  dood  weg,  door  de  weder- 
geboorte wierd  deze  dood  in  beginsel  te  niet  gedaan ;  de  dood  vond 
zijn  dood  in  den  dood  van  Christus,  gelijk  O  wen  het  zoo  kernachtig 
uitsprak;  en  het  is  als  vrucht,  van  het  kruis  dat  in  den  uitverkorene 
door  de  wedergeboorte  het  leven  in  kiem  hersteld  werd.  Zoo  onzinnig 
als  het  dus  is,  te  zeggen  dat  een  owwedergeborene  zich  zou  hunnen 
bekeeren,  en  dus  moet.  zoo  onzinnig  is  het  te  beweren,  dat  wie  wel 
wedergeboren  is,  niet  zelf  tot  bekeering  komt. 

Onze  ouden  maakten  daarom  een  scherp  onderscheid  tusschen  hetgeen 
eenerzij  ds  God  de  Heilige  Geest  op  allerlei  wijze  doet,  om  zoo  inwendig 
als  uitwendig  op  den  wedergeborene  te  werken,  teneinde  hem  tot  bekee- 
ring te  prikkelen,  te  lokken  en  te  roepen,  ja,  zóó  te  roepen,  dat  het  een 
trekken  wordt;  en  anderzyds  de  bekeering  zelve,  die  alleen  van  den 
wedergeborene  zelven  kan  uitgaan.  Iets  wat  ze  daarmee  vaak  plachten 
aan  te  dringen,  dat  de  Heilige  Geest  zich  niet  hekeeren  kan,  en  dat  diens- 
volgens  het  onderwerp  der  bekeering  nooit  anders  kan  wezen  dan  de- 
zondaar  zelf,  aan  wien  de  genade  der  wedergeboorte  ten  deel  viel.  In  den 
wedergeborene  ligt  hier  wat  men  noemt  een  tweede  oorzaak.  De  eerste 
oorzaak  kan  uiteraard  ook  bij  de  bekeering  niet  anders  dan  in  God  liggen ; 
maar  de  werking  die  van  deze  eerste  oorzaak  uitgaat,  kan  niet  tot  be- 
keering leiden  indien  niet  tengevolge  dier  werking,  ook  de  tweede  oorzaak  in 
den  mensch  zelven  gaat  werken,  en  deze  alsnu  zelf  handelend  optreedt. 

Vandaar  dat  in  de  Heilige  Schrift  altoos  weer  geroepen  wordt:  „Bekeer 
u  tot  Mij,  gij  afgekeerden" !  Ja,  dat  het  zelfs  heet:  „Bekeer  u  tot  Mij,. 
en   Ik    zal    tot   u    wederkeeren."   Johannes  de  Dooper  treedt  evenzoo  op 


ZOND.   XXXIII.   HOOFDSTUK   VIL  439 

met  de  roepstem,  niet:  „Laat  u  bekeeren,"  maar:  „Bekeert  u."  En  als 
Jezus  zelf  daarna  de  taak  van  Johannes  den  Dooper  overneemt,  heet 
het  ook  van  zijn  lippen,  niet:  „Ik  zal  u  bekeeren,"  noch  ook:  „Laat  u 
bekeeren",  maar  evenals  bij  den  Dooper:  „Bekeert  ii,  v^ant  het  Koninkrijk 
der  hemelen  is  nabij  gekomen." 

De  kerk  zondigt  dus,  en  de  dienst  des  Woords  wordt  ontrouw,  zoo 
men  deze  zelfde  roepstem  niet  rusteloos  laat  uitgaan.  Dan  toch  ontbreekt 
de  uitwendige  roeping,  die  zich  aan  de  inwendige  roeping  paren  moet.  -j 
De  conscientie  slaapt  in.  De  wil  wordt  niet  geprikkeld.  En  er  komt 
slapheid  en  krankheid,  waar  Gods  Woord  ten  leven  bezielen  en  tot  be- 
keeren trekken  moest. 

Staat  het  alzoo  vast,  dat  de  wedergeborene  zich  bekeeren  moet,  toch 
mag  men  niet  zeggen:  „Dan  zal  ik  die  roepstem  tot  bekeering  alleen 
doen  uitgaan  tot  hem,  van  wien  ik  weet  dat  hij  vooraf  de  wedergeboorte 
onderging."  Dit  zou  nog  zin  hebben,  zoo  men  dit  wist,  of  althans  weten 
kon.  Maar  dit  is  onmogelijk.  Men  kan  nooit  met  eenige  zekerheid  zeggen : 
„Die  persoon  is  niet  en  die  persoon  is  wél  wedergeboren,"  dan  7ia  zijn 
bekeering;  en  dus  nooit  eer  hij  tot  bekeering  kwam.  Dit  onderscheid 
valt  hier  dus  volstrekt  weg.  G-e  weet,  dat,  zal  het  tot  bekeering  komen, 
de  wedergeboorte  moet  zijn  voorafgegaan ;  maar  of  dit  al  dan  niet  het 
geval  is,  weet  ge  nooit,  zelfs  niet  met  benaderende  zekerheid.  Vandaar 
dat  de  Heilige  Schrift  dan  ook  nooit  eenige  beperking  maakt,  en  u  nim- 
mer zegt,  dat  ge  de  roepstem  tot  bekeering  alleen  tot  hen  moogt  doen,> 
uitgaan,  van  wier  wedergeboorte  ge  vooraf  verzekerd  zijt.  Johannes  riep 
zijn:  „Bekeert  u!"  uit  voor  een  iegelijk  dien  hij  aan  de  Jordaan  zag 
naderen.  En  zoo  dikwijls  ook  de  apostelen  aan  dit  teedere  punt  toekomen, 
dringen  ze  ons  nooit,  om  eerst  een  onderzoek  naar  de  voorafgegane 
wedergeboorte  in  te  stellen,  maar  zeggen  ze  ons,  dat  we  hierbij  tevreden 
zullen  zijn  met  de  onderstelling  van  wedergeboorte.  De  kinderen  der  , 
geloovigen  zullen  u  heilig  zijn,  zegt  Paulus.  Natuurlijk  niet  om  hiermee 
uit  te  spreken,  dat  alle  kinderen,  geboren  uit  een  geloovigen  vader  of 
een  geloovige  moeder,  daarom  van  den  eerste  tot  den  laatste  zekerlijk 
uitverkoren  zijn;  maar  om  ons  aan  te  zeggen,  dat  de  kerk  kinderen  der 
geloovigen  als  zoodanig  beschouwen  zal;  en  evenzoo  dat  ze  bij  het  heilig 
Avondmaal  een  iegelijk  die  zuiver  in  belijdenis  en  onberispelijk  van 
wandel  is,  zal  aanzien  voor  een  uitverkorene.  Zekerheid  desaangaande 
heeft  alleen  God  de  Heere  en  kan  de  persoon  zelf  hebben.  De  kerk  daar- 
entegen kan  hier  wooiY  verder  komen  dan  een  onderstelhng.  Dit  is  het  perk 
haar  door  God  gesteld,  en  God  wil  dat  ze  hiermee  tevreden  zal  zijn.  Ook  in  de 


440  ZOND.    XXXIII.   HOOFDSTUK   VIL 


Doopspractijk.    Wie    dit  is,  wordt  geestelijk  pretentieus;  wil  indringen  in 
"^dingen    voor    hem  te  wonderbaar;  en  poogt  de  palen  te  verzetten  of  los 
te  wrikken,  die  God  gezet  heeft. 

Waar  dan  nog  bij  komt,  dat  de  roepstem  tot  bekeering  bij  den  niet 
wedergeborene  wel  nimmer  tot  bekeering  kan  leiden,  maar  niettemin  toch 
ook  tot  hem  moet  uit  gaan,  om  zijn  verantwoordelijkheid  en  schuld  voor 
.  God  te  doen  uitkomen.  Naar  Gods  heilig  recht  moet  elk  zondaar  zich 
<bekeeren.  Elk  zondaar  die  zich  niet  op  staanden  voet  bekeert,  schendt 
Gods  recht  en  hoont  zijn  majesteit;  want  zich  niet  bekeeren  is  volharden, 
en  moedwilliglijk  volharden,  in  zijn  ongeloof,  zonde  en  dood.  God  kan  noch 
mag  dus  aflaten,  om  altoos  weer  het:  „Bekeer  u!"  aan  den  zondaar  toe 
te  roepen,  en  de  dienst  des  Woords  moet  die  bazuin  gedurig  laten  uitgaan. 
^  De  redeneering,  dat  dit  mag  en  moet  nagelaten,  omdat  het  toch  niet 
helpt  en  wijl  het  de  schuld  verzwaart,  liefdeloos  zou  zijn,  is  niets  dan  een 
valsche  weekhartigheid,  die  de  liefde  tot  den  naaste  tot  „het  eerste  en 
het  groote  gebod"  maakt,  en  de  liefde  voor  God  den  Heere  achteraan 
stelt.  Eegel  moet  het  daarom  zijn  en  blijven,  dat  de  roepstem  tot  bekeering 
rusteloos  en  tot  allen  uitga ;  maar  dat  ze  in  de  vergadering  der  geloovigen 
een  intiemer  karakter  aanneme,  omdat  men  hier  tot  gedoopten  spreekt, 
en  de  heilige  Doop  het  bad  is  der  wedergeboorte,  zoodat  hier  moet  ge- 
roepen en  gesproken  als  mocht  de  wedergeboorte  reeds  worden  on- 
dersteld. 

Vraagt  men  voorts,  hoe  deze  daad  van  bekeering  in  den  wedergeborene 
toegaat,   dan    wachte    men  zich  hierbij  voor  het  opzetten  van  een  uitge- 

(^ werkt  model;  maar  wachte  zich  evenzeer  voor  de  bespotting  van  al  zulk 
een  model ;  twee  kwaden,  die  beide  onder  ons  voorkomen.  Ge  vindt  toch 
de  eene  maal  een  man  of  vrouw,  die  u  zeggen,  dat  bij  de  bekeering,  zoo 
ze  echt  zal  zijn,  geheel  de  weg  moet  zijn  afgelegd,  dien  ze  u  als  op  een 
geestelijke  reiskaart  voorteekenen;  en  de  andere  maal  ontmoet  ge  een 
broeder  of  zuster  die  u  diets  maken,  dat  al  deze  bevindingen  en  ervarin- 

'  gen  en  innerlyke  gewaarwordingen  op  pure  inbeelding  berusten,  en  dat 
het  er  maar  op  aankomt  of  ge  een  oogenblik  hebt  gehad,  waarin  ge  er  toe 
kwaamt,  om  te  zeggen;  Nu  geloof  ik. 

Van  dit  laatste  nu  is  dit  aan,  dat  de  stokbewaarder  te  Philippi,  die  al- 
leen het  zeggen  kreeg:  „Geloof  in  den  Heere  Jezus  Christus  en  gij  zult 
zalig   worden,"  hieraan    gevolg   gaf  en  geloofde,  en  zalig  werd  met  heel 

^  zijn  huis;  maar  dat  van  den  anderen  kant  achter  deze  schijnbaar  zoo 
eenvoudige  toedracht  toch  een  geheel  zielkundig  proces  lag,  dat,  bij  den 
geestelijken  microscoop  bezien,  u  een  geheele  ontwikkeling  van  toestanden 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   VIL  441 

en  geestelijke  gewaarwordingen  zou  vertoonen,  bijna  in  alles  overeenko- 
mende met  het  model  van  bekeering  onzer  mystieken.  Als  ge  maar  brood 
hebt  en  eet,  zult  ge  verzadigd  worden.  Volkomen  waar.  Maar  vergeet  niet, 
dat  achter  dit  schijnbaar  zoo  uiterst  eenvoudige  verschynsel  van  een  stuk 
brood  hebben,  eten,  en  er  door  verzadigd  worden,  geheel  een  wereld  van 
allerlei  werkingen  ligt.  Om  dat  brood  te  krijgen,  moest  er  zijn  de  akker 
en  de  zaadkorrel,  en  de  ontkieming  en  de  opschieting  van  halm  en  aar,  - 
de  sikkel  en  de  dorschvlegel.  Toen  het  malen  van  de  tarwe,  het  kneden 
van  het  deeg,  het  aanleggen  van  den  oven,  het  bakken  en  toebrengen. 
En  toen  dan  eindelijk  het  brood  voor  u  lag,  was  ook  dat  eten  van  het 
brood  weer  een  even  saamgesteld  verschijnsel,  saamhangende  met  de  ge- 
steldheid van  uw  mond,  en  uw  tanden  en  uw  speeksel,  en  uw  slikorgaan, 
en  het  sap  van  uw  maag  en  heel  uw  digestie-systeem,  om  alzoo  eerst  dit 
brood  in  bloed,  in  uw  bloed  om  te  zetten.  Feitelyk  lijkt  het  eten  van 
brood  dus  een  gebeurtenis,  die  niets  om  het  lijf  heeft,  uiterst  eenvoudig 
Is,  en  waarbij  verder  geen  uitlegging  te  pas  komt;  maar  toch  weet  de 
kenner,  dat  zoowel  achter  dat  ontstaan  van  brood,  als  achter  die  daad 
van  het  eten,  een  geheele  wereld  van  verschijnselen  ligt,  die  op  zichzelf 
uiterst  gewichtig  en  belangrijk  is.  Alleen  maar  de  man  die  zijn  brood  zal 
gaan  eten,  moet  hierin  niet  door  u  verhinderd  worden,  tot  ge  hem  eerst 
geheel  dit  proces  hebt  uitgelegd  en  hij  dit  haarfijn  inziet  en  begrijpt.  En 
omgekeerd,  omdat  gij  maar  toehapt,  zult  ge  den  deskundige,  die  u  uitlegt, 
wat  er  feitelijk  gebeurt,  niet  een  schoolschen  prater  schelden. 

En  zoo  nu  staat  de  zaak  ook  in  de  bekeering.  Feitelyk  grijpt  er  bij 
elke  bekeering  een  geheel  proces  plaats,  dat  uiterst  saamgesteld  en  inge- 
wikkeld is,  en  inzooverre  hebben  de  mystieken  onder  ons,  die  u  zulk  een 
geestelijk  model  van  bekeering  voorhouden,  volkomen  gelijk.  Zoo  gaat  het 
metterdaad  feitelijk  toe  en  al  die  fijn  geschakeerde  werkingen  grijpen  er 
bij  plaats.  Maar  omgekeerd  is  het  ook  waar  dat  er  tal  van  uitnemende  . 
kinderen  G-ods  geweest  zijn  en  nog  zijn,  mannen  als  Augustinus  en  Wic- 
leff,  als  Luther  en  Calvijn,  die  dus  lang  niet  tot  de  minsten  behoorden,  y 
en  die  toch  nooit  het  werk  der  bekeering  bij  anderen,  noch  bij  hun  eigen 
bekeering,  in  dien  uitgewerkten  vorm  geteekend  of  beschreven  hebben. 
Dit  verschil,  deze  schijnbare  tegenstrijdigheid  komt  daar  vandaan,  dat  er 
in  de  meerdere  of  mindere  bewustheid,  waarmee  we  iets  doorleven  of 
doorloopen,  zulk  een  aanmerkelijk  verschil  in  graad  bestaat.  Niet  alle  ' 
menschen  zijn  eender  van  aanleg.  De  een  is  een  veel  denkend  mensch,  die 
er  steeds  op  uit  is  en  er  zich  aan  wende,  om  zichzelven  van  al  wat  hij 
doet  of  ondergaat  rekenschap  te  geven;  terwijl  de  andere  meer  voor  tij 
©n  stroom  pleegt  af  te  drijven,  en  bijna  leeft  als  een  kind.  En  óók  de  één 


442  ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   VIL 

zal  fijner  voelhorens  bezitten  voor  de  waarneming  van  wat  er  innerlijk 
in  hem  omgaat,  en  daardoor  in  staat  zijn  al  zijn  gewaarwordingen  te 
^  ontleden  en  bij  name  te  noemen;  terwijl  de  ander  het  wel  ondergaat,  en 
het  wel  in  hem  omgaat,  maar  zonder  dat  hij  het  gevoelig  onderscheidt. 
Zoo  nu  kunnen  er  twee  zijn,  beiden  waarlijk  wedergeboren,  en  na  hun  we- 
dergeboorte, op  de  roeping,  tot  den  levenden  God  bekeerd,  waarvan  de 
een  volstaan  zal  met  te  zeggen:  „Ik  weet  dat  ik  dood  was  en  nu  leef;" 
terwijl  de  ander  u  een  breede  beschrijving  zal  geven  van  allerlei 
gewaarwordingen,  die  in  hem  omgingen,  van  allerlei  toestanden 
die  hij  doorworstelde,  en  van  allerlei  geestelijke  momenten  die  hij 
doorliep.  En  als  ge  nu  vraagt:  Wie  van  die  twee  had  het  bij  het  rechte 
einde?  dan  moet  geantwoord:  Bij  beiden  greep  plaats,  wat  alleen  de  laatste 
wist  uit  te  spreken;  althans  voor  zooverre  zijn  uitlegging  zuiver  was. 
Alleen  maar  de  eerste  hield  zich  meer  aan  het  feit  van  zijn  bekeering,  en 
bezat  minder  de  gave,  om  dit  feit  in  al  zijn  deelen  te  ontleden  en  uit  te 
leggen. 

De  beperkende  bepaling:  voorzoover  zijn  uitlegging  zuiver  ivas,  mocht 
hier  intusschen  niet  uitblijven.  Immers  niet  ons  gevoel  onderwijst  ons; 
wat  ons  onderwijst,  is  Gods  Woord;  en  of  ons  gevoel  zuiver  en  onze  ge- 
waarwording onberispelijk  is,  moet  uitgemaakt,  door  èn  dat  gevoel  én  die 
gewaarwording  aan  Gods  Woord  te  toetsen.  En  dit  nu  is  lang  niet  altoos 
het  geval.  Niet  zelden  laten  personen,  aan  wie  in  groote  mate  deze  gave 
der  geestelijke  ontleding  gegeven  is,  zich  verleiden,  om  de  soberheid  der 
Schriftuur  te  verlaten;  er  allerlei  bij  te  doen,  wat  er  niet  by  hoort,  en  zoo 
een  onware  vermenging  van  Schriftwaarheid  met  eigen  inbeelding  of  ver- 
zinning te  leveren.  En  hiertegen  moet  natuurlijk  streng  gewaakt;  want 
de  ervaring  leert  maar  al  te  schrikkelijk  en  al  te  bang,  tot  wat  gruwelen 
en  tot  wat  zonde  ook  de  mystiek  der  bekeering  kan  komen,  zoodra  ze  het 
door  God  ons  geteekend  spoor  verlaat. 

Toch  (mits  deze  beperking  maar  niet  uit  het  oog  worde  verloren)  schuilt 
er  in  het  geestelijk  model  van  bekeering,  of  wat  men  wel  eens  noemt, 
het  verslag  van  zijn  bekeering  geven,  een  onmiskenbare  waarheid,  die  we 
tegenover  de  oppervlakkigheid  van  vele  schijnbekeerden  en  tegenover  de 
luchthartigheid  van  het  Antinomianisme  met  kracht  en  ernst  hebben  te 
handhaven.  Op  zichzelf  toch  is  het  volkomen  waar,  dat  Israël  het  type 
van  elk  geloovige  is,  en  dat  zich  feitelijk  in  de  geestelijke  levensge- 
schiedenis van  elk  kind  van  God  herhaalt  wat  Israël  doorleefde. 
De  zaak  der  bekeering  is  wel  verre  van  eenvoudig,  veeleer  een  uiterst 
saamgestelde ;  nog  veel  meer  saamgesteld  zelfs  dan  de  meeste  mystieke  n 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   VII.  443 


meenen.  Er  grijpen  bij  .de  bekeering  een  reeks  van  ervaringen,  gewaar- 
wordingen en  geestelijke  worstelingen  plaats,  die,  wierden  ze  volkomen 
juist  beschreven,  verre  boven  ons  begrip  zouden  blijken  uit  te  gaan.  Fei- 
telijk begrijpt  zelfs  de  geestelijk  meest  helder  levende  nog  nooit  anders,  ' 
dan  een  stukske  der  zake.  .En  juist  daarom  vergeleken  we  de  bekeering 
met  het  eenvoudige  eten  van  brood,  omdat  ook  daarbij  de  gewone  brood- 
eter schier  nimmer  vermoedt,  wat  eindelooze  uitlegging  er  eigenlijk  noo- 
dig  zou  zijn,  om  dit  eenvoudige  broodeten  volledig  te  verklaren  en  uit  te 
leggen.  Het  is  dus  alleszins  billijk  en  naar  recht,  dat  men  ook  dit  won- 
dere verschijnsel  der  bekeering,  dat  zich  uiterlijk  zoo  eenvoudig  voordoet, 
innerlijk  zoeke  te  verstaan;  het  is  ontegenzeggelijk,  dat  het  de  ziel  ver- 
rijkt, zoo  men  dit  geestelijke  proces  met  eenigszins  heldere  bewustheid 
mag  doorleven. 

Reeds  de  gemeene  tegenstelling  van  Wet  en  Evangelie,  en  Zonde  en  ; 
Genade  dwingt  hiertoe.  Reeds  daaruit  toch  blijkt,  dat  het  proces  der  be- 
keering in  twee  groote  stukken  uiteenvalt,  het  ééne  waarbij  de  Wet  ons 
doodt,  en  het  andere  waarbij  het  Evangelie  ons  opwekt  en  levend  maakt; 
wat  dan  de  Catechismus  noemt:  het  afsterven  van  den  ouden  mensch, 
en  het  opstaan  van  den  nieuwen  mensch.  Want  wel  is  reeds  in  de  we- 
dergeboorte de  dood  overwonnen  en  het  leven  ons  ingeplant;  maar  zon- 
der dat  ive  het  ivisten  of  merkten;  en  merken  gaan  we  dit  eerst  in  onze  ^ 
bekeering.  Vandaar  dat  bij  een  heldere  bekeering,  die  in  klare  bewustheid 
plaats  grijpt,  geheel  het  proces  der  wedergeboorte  in  de  bekeering  weer 
naar  boven  komt,  en  nu  eerst  als  door  ons  zalven  ondergaan  wordt.  Iets 
wat  dan  bij  veel  mystieken  tot  de  zeer  ernstige  vergissing  leidde,  dat  zo 
zich  gingen  inbeelden,  alsof  nu  pas  de  wedergeboorte  in  hen  plaats  greep 
omdat  zij  er  zich  mt  eerst  van  bewust  werden.  Zelfverbrijzeling  en  geloof 
zijn  dus  de  twee  groote  stadiën,  waar  de  bekeering  door  heengaat,  en  de 
man  van  het  Heilsleger,  die  evenals  de  Antinomiaan,  u  leert  (zy  het  ook 
op  verschillenden  grond)  dat  geloof  alleen  toereikend  is,  werpt  geheel  de 
ordening  Gods  omver.  Met  minder  of  meerder  bewustheid  moet  altoos  de  > 
Wet  vooropgaan,  om  onze  Tuchtmeester  tot  Christus  te  worden.  Wie  door 
de  Wet  niet  gedood  en  niet  verbrijzeld  is,  kan  door  het  Evangelie  niet  op- 
gericht en  gezaligd  worden. 

Doch  ook  met  deze  algemeene  tegenstelling  tusschen  Wet  en  Evangelie, 
zonde   en  genade,  afsterving  en  opstanding,  verbryzeling  en  geloof  is  de 
zaak  nog  op  verre  na  niet  uit.  De  kennisse   onzer  zonde  eenerzijdsen  de    ~ 
kennisse,  de  aangrijping  en  de  toepassing  van  den  Middelaar  en  zijn  werk 
anderzijds,   houdt,   zoo  ge  het  juist  ontleden  en  geheel  bewust  doorleven 


444  ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   VIL 

wil,  nog  zooveel  meer  in.  Het  over  stelpende  gevoel  van  verbrijzeling 
toch,  waarin  we  dan  eindelijk  ons  eigen  ik  in  den  dood  overgeven,  is 
zoo  diep  opkomend,  zoo  breed  zich  uitstrekkend,  zoo  ver  in  de  historie 
yan  ons  leven  en  van  ons  geslacht  terruggaande,  en  zoo  hoog  tot  den 
rechterstoel  van  Gods  majesteit  opklimmend,  dat  het  nooit  aan  een  éénig 
mensch  gelukte,  deze  diepe  ontroering  volkomen  naar  waarheid  te  be- 
schrijven.   Maar   dit   staat   toch    vast,    dat  dit  gevoel  van  onze  bepaalde 

"^  zonden  zich  verdiepen  moet  in  het  zondig  bestand  van  heel  ons  ivezen,  tot 
in  onze  ontvangenis  en  geboorte  toe;  dat  het  van  daar  uit  terug  moet 
gaan  tot  in  de  zonde  van  heel  ons  geslacht  en  de  erfschuld  van  Adam; 
en  dat  het  alzoo  moet  worden  een  ontwaren  van  den  toorn  Gods  die  over 
heel  ons  geslacht  zich  uitbreidt  en  tegen  onze  zonden,  onze  zondige  natuur 
en  heel  onzen  persoon  brandt.  Het  gevoel  van  doemwaardigheid,  verloren- 
heid en  hulpeloosheid  moet  niet  alleen  een  gevoel  van  behoefte  aan  red- 
ding zijn,  maar  een  gevoel  dat  God  rechtvaardig  is  in  zijn  toorn.  Niet 
als  een  ongelukkige,  maar  als  een  rechtvaardiglijk  verdoemde  moet 
ge  u  gevoelen,  om  de  waarachtige  verbrijzeling  van  uw  ziel  te  ont- 
waren. 

En  daartegenover  moet  dan  de  Middelaar  u  verschijnen  in  al  zijn  rijk- 
dom en  volheid.  Hij  moet  niet  maar  een  naam  voor  u  zijn,  een  klank, 
een  persoon,  maar  zijn  rijke  Middelaarsvolheid  moet  zich  in  u  ontdekken. 
Hij  God  en  mensch.  Hij  de  Zone  Gods  en  de  Zoon  des  menschen.  Tot 
er  ten  slotte  niets  aan  hem  noch  in  hem  is,  dat  ge  niet  voelt  passen  op 

Z  uw  toestand.  En  als  ge  dan  toekomt  aan  zijn  Middelaarswerk,  moet  elk 
deeltje  en  elk  stukske  van  dat  werk  als  een  diamant  voor  u  schitteren, 
zoodat  ook  dat  werk  van  den  Middelaar  in  al  de  volheid  en  den  rijkdom 
der  Goddelijke  ontferming  voor  u  blinken  ga,  en  bltjke  te  passen  bij  uw 
zonden  en  uw  ellende.  En  staan  zoo  zond  en  geneade  tegenover  elkander 
in  uw  zielsblik  dan  moet  ge  ten  leste  van  deze  beide  opklimmen  tot  het 
Eeuwige  Wezen,  de  Bron  en  Springader  van  alle  genade  en  ontferming, 
tegen  wiens  glorie  deze  uwe  zonde  vloekt,  en  uit  wiens  Vaderhart  deze 
goudstroom  van  genade  u  toevloeit;  om  nu,  als  waart  ge  in  de  vierschaar 
des  Eeuwigen  opgeheven,  de  goddelijke  worstehng  tusschen  toorn  en  ont- 
ferming zoo  te  doorleven,  alsof  het  geheele  heilswerk  alleen  voor  u  ge- 
schied ware,  tot  ge  eindelijk  de  u  zaligende  roepstem  des  Zoons  verneemt: 
Ik  heb  verzoening  ook  voor  hem  gevonden. 

Zoo  heeft  het  dan  ook  feitelijk  plaats;  alleen  maar  de  één  zal  dit  alles 
van  stadie  tot  stadie  met  heldere  bewustheid  doorleven;  een  tweede  zal 
er  slechts  een  vagen  indruk  van  ontvangen;  en  een  derde  alleen  weten, 
dat  er  iets  ontzaglijks  in  zijn  ziel  omging,  maar  zonder  dat  hij  de  kennisse 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   VIII.  445 

of   de    gave   bezat,  om  er  zichzelf  rekenschap  van    te  geven,  of  het  aan 
anderen  zoo  uit  te  leggen. 

Een  arts  als  hij  ziek  is,  doodelijk  ziek  wordt,  en  toch  uit  zijn  lijden 
weer  opkomt,  ondergaat  feitelijk  hetzelfde  als  een  gewoon  landbouwer 
die  dezelfde  ziekte  krijgt  en  genezen  wordt.  Maar  terwijl  die  arts  van 
oogenblik  tot  oogenblik  zich  rekenshhap  kon  geven  van  wat  hij  doorleefde 
en  hoe  hij  genas,  weet  de  landbouwer  u  alleen  te  zeggen:  „Ik  was  ziek, 
doodelijk  ziek  en  leed  vreeselijk,  en  toen  nam  ik  het  medicijn  in,  en  zie, 
nu  ben  ik  door  Gods  genade  genezen." 


ACHTSTE  HOOFDSTUK 


Ik  ben  met  Christus  gekruist ;  en  ik  leef  doch 
niet  meer  ik,  maar  Christus  leeft  in  mij  ;  en  het- 
geen ik  nu  in  het  vleesch  leef,  dat  leef  ik  dcor  het 
geloof  des  Zoons  van  God,  die  mij  liefgehad  heeft, 
en  zichzelven  voor  mij  overgegeven  heeft. 

Gal.  2:  20. 


De   laatste   vraag,  die  ons  ter  bespreking  overblijft,  is  die  der  al  door- 
gaande en  voortdurende,  of  wil  men,  telkens  herhaalde  en  voortstrijdende     > 
bekeering.    Het   spraakgebruik  van  den  Catechismus  dwingt  hiertoe.  Het 
is  toch  duidelijk,  dat  noch  het  afsterven  van  den  ouden  mensch  noch  de 
opstanding  van  den  nieuwen  mensch  (de  twee  stukken  die  saam  immers, 
naar   luid   van    den   Catechismus  de  bekeering  uitmaken)  door  den  Cate-    ?- 
chismus   genomen  worden,  als  in  één  oogenblik  afgeloopen  en  ten  einde 
toe  voltooid.  Afgezien  van  de  hier  gekozen  bewoordingen,  herinnere  men 
zich   slechts,    hoe  de  Catechismus  in  Vraag  43  als  één  der  vruchten  van 
het   kruis    o.    a.  dit  had  aangegeven :  „dat  ome  oude  mensch  met  hem  ge- 
kruist,  gedood,  en  hegraven  ivordt."  De  apostel  zegt  het  dan  ook  zoo  dui- 
delijk tot  reeds  bekeerde  personen  :  „Doodt  dan  uw  leden,  welke  op  aar-  r 
de  zijn." 

Hierbij  sta  echter  de  waarschuwing  op  den  voorgrond,  dat  men,  om 
deze  al  voortgaande  bekeering,  toch  nooit  de  eerste  en  principieele  be- 
keering van  haar  geheel  buitengemeen  karakter  beroove.  Integendeel  blijft 
die  eerste  en  principieele  bekeering  altoos  het  beslissende,  en  het  uitgans- 
punt  van  alle  daarop  volgende  bekeering.  Nooit  mag  dus  die  eerste  be- 
keering  met   de   daarop    volgende  bekeering  op  één  lijn  worden  gesteld. 


446  ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK    VUL 

In  de  eerste  bekeering  is  het  een  zondaar,  die  nog  geen  bewust  geloof 
had,  en  nu  tot  bewust  geloof  komt;  terwijl  in  alle  volgende  bekeering, 
niet  de  van  geloof  ontbloote  zondaar,  maar  het  weer  ingestorte  kind  van 
God  zich  naar  de  vrucht  van  Golgotha  uitstrekt.  Ook  al  hebt  ge  dus  te 
doen  met  een  uitverkorene,  die  van  der  jeugd  af  door  den  Heere  bewaard 
en  in  zijn  heilgeheira  ingeleid  is,  zoodat  hij  bijna  zonder  schok  of  mach- 
tige aangrijping  uit  zijn  geloofloos  bestaan  in  de  zaligheid  van  het  geloof 
is  overgegaan,  toch  was  er  ook  bij  hem  een  oogenblik,  waarin  de  vlam 
des  geloofs  het  eerste  in  zijn  hart  ontvonkte ;  en  dit  eerste  opwaken  van 
het  geloof  in  zijn  hart  blijft  altoos  het  toongevende  en  beslissende ;  ter- 
/  wijl  alle  latere  bekeeringen  nooit  iets  anders  zijn,  dan  of  een  weeropne- 
men  van,  of  een  voortspinnen  aan  den  levensdraad,  die  in  deze  eerste 
bekeering  en  geloofsontwaking  werd  aangevangen. 

Doch  staat  dit  eenmaal  onwrikbaar  voor  aller  overtuiging  vast,  dan, 
zeker,  kan  er  niet  ernstig  genoeg  op  telkens  vernieuwde  en  altoos  voort- 
gaande bekeering  worden  aangedrongen,  en  heeft  men  hierbij  drieërlei  te 
onderscheiden  :  1'^.  het  terugkeeren  tot  de  eerste  bekeering ;  2o.  het  zich 
bekeeren  na  een  val  in  de  zonde ;  en  30.  het  zich  voortdurend  meer  af- 
keeren  van  de  zonde  en  meer  toekeeren  tot  zijn  God. 

Over  elk  dezer  drie  sta  hier  een  kort  woord. 

Vooreerst  kan  men  zijn  eerste  liefde  verlaten  hebben.  Dan  is  men  uitge- 
"^  vallen  van  hetgeen  waartoe  men  gekomen  was,  en  geraakt  men  almeer 
in  dien  jammerlijken  toestand,  waarin  de  Schrift  ons  toeroept:  „Zie  dan 
van  waar  gij  uitgevallen  zijt  en  doe  de  eerste  werken."  Dit  nu  komt  bij 
elk  geloovige  voor ;  althans  in  die  beperkte  mate,  dat  de  heihge  geest- 
drift, die  hem  in  de  dagen  zijner  eerste  bekeering  aangreep,  allengs  ver- 
flauwt; dat  het  vuur  der  liefde  minder  sterk  in  hem  brandt;  en  dat  de 
ijver  voor  den  Naam  des  Heeren  niet  meer  dat  warme  karakter  van 
'  vroeger  bij  hem  draagt.  Ten  deele  ligt  hierin  nu  iets  natuurlijks,  en  wat 
zoo  zijn  moet.  Er  is  toch  in  die  eerste  liefde  altoos  een  spanning,  die  in 
die  mate  niet  kon  voortduren ;  en  allengs  in  gematigder  vorm  moest  over- 
"^  gaan.  Op  zich  zelf  ligt  er  dus  nog  geen  achteruitgang  in,  dat  die  sterke, 
heftige,  ons  geheel  verterende  spanning  afneemt ;  en  men  kwelt  zich  ten 
onrechte,  zoo  men  over  het  verlies  van  deze  eerste  vurige  liefde  bedroefd 
is.  Veeleer  ontstaat  het  zondige  eerst  dan,  als  deze  onze  liefde,  deze  geest- 
drift, deze  ijver,  omdat  ze  niet  meer  dit  sterke  en  heftige  karakter  kan 
dragen,  geheel  ophoudt  en  in  onverschilligheid  omslaat.  Ge  voelt  dit  bij 
de  liefde  van  een  moeder  voor  haar  kind.  Vooral  wie  voor  het  eerst  moe- 
der werd,  mint  haar  kind  veelal  de  eerste  maanden  zoo  hartstochtelijk, 
dat   ze  buiten  haar  kind  niet  kan  en  niet  van  haar  kind  af  kan  blijven. 


ZOND.    XXXIII.   HOOFDSTUK    VIII.  447 

Dit  nu  is  overspanning.  Dat  kan  en  mag  zoo  niet  blijven.  En  allengs 
mindert  het  dan  ook.  Maar  nu  ziet  men  by  de  eene  moeder,  dat  die  harts-  - 
tochtelijke  verkleefdheid  allengs  overgaat  in  gematigder  en  toch  dieper 
liefde,  terwijl  ze  bij  een  andere  moeder  plaats  maakt  voor  een  onver-  ., 
schilligheid  die  u  soms  ergert.  Dat  laatste  nu  is  zondig ;  het  eerste  niet. 
En  zoo  nu  ook  is  het  bij  het  kind  van  God  niet  slechts  natuurlijk,  maar 
zelfs  goed,  dat  de  liefde  voor  het  Eeuwige  Wezen  allengs  een  kalmer, 
«en  heiliger,  en  daardoor  dieper  karakter  aanneemt,  zoodat  het  hartstoch- 
telijke er  uit  weggaat;  maar  wat  niet  mag,  en  een  uitvallen  en  een  ver- 
laten van  de  eerste  liefde  zou  zijn,  is,  zoo  iemand  na  eerst  van  liefde 
voor  zijn  God  in  sterke  spanning  en  overdrijving  verteerd  te  zijn,  nu  om- 
sloeg in  koude  onverschilligheid  en  voor  zijn  Vader  die  in  de  hemelen 
is  niets  meer  voelde  kloppen  of  trillen  in  zijn  hart.  Zoodra  dit  u  over- 
komt, is  er  grootelijks  zonde,  en  het  is  in  deze  zonde,  dat  we  niet  mogen  ^,- 
blijven  liggen,  maar  dat  we  door  God  en  zijn  Woord  worden  opgeroepen, 
om  terug  te  keeren  tot  onze  eerste  liefde,  te  zien  waarvan  we  uitgevallen 
zijn,  en  de  eerste  werken  te  doen.  Soms  komt  zulk  een  tweede  bekeering 
voor  onder  den  naam  van  Verbondsvernieuwing,  omdat  feitelijk  toch  elke  ^ 
bekeering  een  treden  in  het  verbond  met  den  Drieëenigen  God  is ;  elk 
ontvallen  aan  onze  bekeering  een  verbreken  van  dit  verbond  was ;  en  in 
zooverre  elke  vernieuwing  van  onze  eerste  bekeering  een  vernieuwing 
van  het  verbond  met  onzen  God  mag  heeten.  Hiertoe  nu  hebben  Gods 
kinderen  elkander  ernstig  en  gedurig  op  te  wekken,  en  gelukkig  mag  het 
gezin  heeten,  waarin  veel  kinderen  Gods  samenleven,  die  na  een  tijdlang  -y 
te  zijn  afgeweken  en  verflauwd,  zich  weer  door  den  Geest  des  Heeren 
voelen  aangegrepen,  om  weer  saam  door  verbondsvernieuwing  terug  te 
keeren  tot  den  Heere  hun  God. 

Onderscheiden  hiervan  is,  wat  niet  zoozeer  vernieuwing  van  bekeering 
als  wel  een  tweede  bekeering  is.  Met  natuurlijk,  alsof  men  zich  ten  twee- 
den male  bekeeren  kon,  in  den  zin,  waarin  men  zich  de  eerste  maal  tot 
zijn  God  keerde.  Dit  toch  is,  gelijk  we  zagen,  volstrekt  ondenkbaar.  Maar 
wat  wel  voorkomt  is,  dat  een  tweede  bekeering  aanvullend  en  voltooiend 
op  de  eerste  principieele  bekeering  volgt.  Dit  is  met  name  het  geval  bij 
zulke  personen,  die,  vóór  ze  tot  hun  eerste  bekeering  kwamen,  verslaafd 
waren  aan  een  sterk  uitgebarsten  zonde ;  en  voor  wie  daardoor  de  eerste 
hekeering  al  te  zeer  het  bepaalde  karakter  aannam  van  met  die  ééne  be- 
paalde zonde  te  breken.  Men  heeft  dit  gezien  met  personen,  die  zich  aan 
2onde  van  dronken.schap,  aan  zonde  van  wellust,  aan  zonde  van  wraak- 
zucht,  van   schandelijke    logen  en  zooveel  meer  hadden  overgegeven    en 


448  zo^D.  XXXIII.  hoofdstuk  VIII. 


nu,  hetzij  door  een  jammerlijk  gevolg  van  hun  zonde  of  door  een  schrik- 
kelijke uitbarsting  er  van,  of  ook  door  een  onverhoedsche  ontdekking  van 
hun  zonde,  diep  in  de  consciëntie  aangegrepen,  werkelijk  tot  ommekeer, 
tot  zielsverbrijzeling  en  tot  oprecht  toevlucht  nemen  tot  het  kruis  van 
Christus  gekomen  waren.  Want  wel  moet  men  met  deze  plotselinge  be- 
-*  keering  van  verharde  zondaren  altoos  zeer  voorzichtig  zijn,  en  is  er  bij 
deze  lieden  heel  wat  Ezausberouw  voor  echt  berouw  aangezien ;  maar  toch 
toont  de  ondervinding,  dat  er  ook  onder  deze  plotseling  bekeerde  zondaars 
wel   waarlijk    goud    van    het   echte    soort  is.  Alleen  maar  hun  bekeering 

^  blijft  altoos  een  hoogst  eenzijdig  karakter  dragen.  Die  ééne  zonde  was  zoo 
altoos  hun  booze  vijand  geweest,  dat  ze  voor  de  overige  zonden  van  hun 
hart  bijna  geen  oog  hadden. 

Vandaar  dat  ze  in  hun  bekeering  zich  met  alle  kracht  tegen  dien  éénen 
boozen  vijand  hebben  gekeerd,  maar  het  dan  ook  niet  zoo  spoedig  ver- 
stonden, hoe  de  dienst  des  Heeren  bestaat  in  een  liefde  van  al  zijn  gebo- 
den, in  een  haten  van  alle  zonden,  en  in  een  lust  om  naar  de  wet  Gods 
in  alle  goede  werken  te  leven. 

En  toch  is  dit  geen  punt,  waarover  heen  mag  worden  geloopen,  omdat . 
het   onderscheid   tusschen  een  waarachtige  en  een  eigengemaakte  bekee- 
ring  ten   slotte   altoos   weer  op  dit  eene  punt  neerkomt.  Eigengemaakte 

-  bekeering  besnoeit  enkele  waterloten,  maar  laat  den  boom  wild ;  terwijl 
omgekeerd  de  waarachtige  bekeering  misschien  nog  enkele  waterloten 
zitten  laat,  maar  den  boom  van  wild  tam  maakt.  iJc/i^e  bekeering  is  daarom 

<  nooit  een  afsterven  van  enkele  zonden,  maar  een  afsterven  van  heel  on- 
zen ouden  mensch,  d.  w.  z.  van  alle  zondigen  roerselen,  hoegenaamd  ook. 
ons  bekend,  of  alleen  Gode;  heimelijk  en  in  het  openbaar.  Het  beginsel 
van  onze  gehoorzaamheid  moge  nog  klein  wezen,  maar  in  elk  geval  moet 
het  een  begin  van  den  heelen  nieuwen  mensch  zijn,  en  daarom  zich  uit- 

"^  strekken  naar  alle  geboden  en  alle  goed  werk  te  gelijk.  Vóór  en  na  de 
Wet  legt  de  Catechismus  hier  dan  ook  zoo  vollen  nadruk  op.  In  Vraag 
90   heet:    „Een  hartelijke  vreugde  in  God  door  Christus  en  lust  en  liefde 

<  om  naar  den  wille  Gods  in  alle  goed  werk  te  leven."  En,  na  de  Wet,  zegt 
de  Catechismus  nog  eens  in  Vraag  114:  „Zelfs  de  allerheiligsten  hebben 
in  dit  leven  maar  een  klein  beginsel  der  ware  gehoorzaamheid,  doch  alzoo 
dat  zij  met  een  ernstig  voornemen,  7iiet  alleen  naar  sommige,  maar  naar 
alle  Gods  geboden,  beginnen  te  leven." 

Dit  nu  verstaat  een  bekeerde  niet  altoos  dadelijk,  en  dan  gebeurt  het 
zoo  vaak,  dat  wie  sterk  in  één  zonde  verzonken  lag,  tegen  die  ééne  zon- 
de al  zijn  macht  uitput,  en  daardoor  te  lichter  in  andere  zonden,  vooral 
hoogmoedszonden,   zonden    van   inbeelding,  lichtgeraaktheid,  en  wast  dies 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   VIII.  449 

meer  zij,  vervalt.  Dit  wreekt  zich  dan  door  geestelijke  dorheid ;  dit  straft  -, 
God  door  gemis  aan  geestelyke  sappigheid.  Zoo  komt  men  weer  in  de 
woestijn ;  en  het  is  in  deze  woestijn,  dat  God  de  Heere  dan  zulk  een  ver- 
doolde weer  opzoekt  en  terecht  brengt ;  alsnu  zijn  geestelijk  oog  voor  de 
oneindigheid  van  zijn  wet  ontsluit,  en  hem  alsdan  eerst  door  een  aan- 
vullende bekeering,  met  al  Gods  heiligen  leert  verstaan,  welke  de  breedte 
en  diepte,  de  hoogte  en  lengte  zij  van  de  liefde  Gods  die  in  Christus  Je- 
zus is. 

Of  ook  komt  het  voor,  dat  een  kind  van  God,  juist  ten  gevolge  van  dit 
eenzijdig  karakter  zijner  eerste  bekeering  in  zijn  zonde  terugvalt,  weer  > 
bezwijkt  voor  den  vijand,  dien  hij  overwonnen  waande,  en  nu  opeens 
ontwaakt  in  een  toestand  van  geestelijke  ellende,  die  hem  als  de  verlo- 
ren zoon  weer  doet  opstaan,  en  tot  zijn  Vader  gaan,  om  te  zeggen  :  „Va- 
der, ik  heb  gezondigd  tegen  den  hemel  en  tegen  U  en  ben  niet  meer 
waard,  uw  zoon  genaamd  te  worden."  Maar  ook  dan  blijft  deze  tweede 
of  aanvullende  bekeering  altoos  een  ondergeschikt  karakter  dragen.  Ook 
al  durfde  deze  verloren  zoon  geen  zoon  meer  zijn,  en  al  bad  hij  slechts 
om  een  dienstknechtsplaats,  toch  was  zijn  eerste  woord  „vader",  en  wierd 
hij  niet  nu  eerst,  maar  ivas  hij  zelfs  te  midden  van  zijn  afdeling,  toen. 
hij  het  draf  der  zwijnen  at,  een  kind  van  zijn  God. 

En  eindelijk  komt  hier  dan  nog  bij  de  derde  soort  van  latere  en  nadere 
bekeering,  die  slechts  in  oneigenlijken  zin  dezen  naam  draagt,  en  daarom 
meestal  onze  heiluj  making  wordt  genoemd.  Dit  ziet  op  de  dagelijksche  ) 
bekeering;  op  onze  gestadige  roeping,  om  altoos  weer  den  ouden  mensch 
en  onze  leden  die  op  aarde  zijn  te  dooden,  en  altoos  weer  den  nieuwen 
•mensch  rijker  en  voller  in  zijn  God  te  laten  opleven.  Een  voortdurend 
werken  met  ons  geloof,  om  in  het  kruis  van  Jezus  te  sterven  en  uit  zijn 
opstanding  op  te  staan.  Eigenlijk  heeft  men  hierbij  dus  niet  met  een 
nieuwe  of  tweede  bekeering  te  doen.  Bij  zijn  bekeering  keert  men  zich  > 
om  op  zijn  weg  en  keert  zich  nu  van  de  zonde  af  en  naar  zijn  God  toe; 
maar  daarom  is  men  nog  vlak  bij  zijn  zonde,  ook  al  staat  men  er  nu  met 
zijn  rug  naar  toegekeerd,  en  kan  men,  o,  nog  zoo  verre  van  zijn  God  af  * 
zijn,  ook  al  staat  men  naar  Hem  toegekeerd  met  het  aangezicht.  Hier 
mag  dus  geen  stilstand  wezen.  Ge  staat  dan  nu  goed,  van  de  zonde  af 
en  naar  uw  God  toegekeerd;  maar  nu  moet  ge,  in  dien  goeden  stand  bly- 
vende,  voort  en  verder,  al  meer  van  de  zonde  af,  en  al  dichter  naar  God 
tot  binnen  in  zijn  Tente  en  ingeleid  in  zijn  verborgen  omgang.  Bij  het 
licht  des  Woords  ontdekt  uw  geloof  dan  telkens  beter  en  juister  het  on- 
reine, het  zondige,  het  vuile  van  uw  innerlijk  zielsbestaan ;  en  in  gelijken 

E    VOTO     DORDR.    III.  29 


450  ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK   VIII. 

tred  hiermee  neemt  uw  kennisse  toe  van  de  vrucht  van  Golgotha ;  en  het 
is  door  die  dubbele  geloofs verrijking  dat  ge  dagelijks  u  bekeert  en  dagelijks 
rijker  en  voller  ontdekt,  dat  's  Heeren  verborgenheid  over  uw  tente  is. 
Daar  zullen  dan  wel  dagen  van  stilstand,  soms  maanden  van  winterkoude 
en  dorheid  tusschenin  komen ;  maar  met  dien  verdorrenden  toestand  hebt 
ge  dan  geen  vrede,  daar  worstelt  en  smeekt  ge  tegen,  en  het  einde  is 
altoos  weer,  dat  de  eeuwige  armen  der  ontferming  die  onder  u  zijn,  u  weer 
verder  door  de  golven  dragen,  altoos  het  „Jeruzalem  dat  boven  is"  meer  nabij. 
Wil  men  dit  geestelijk  proces  nu  met  den  naam  van  „heiligmaking" 
bestempelen,  gelijk  de  Cateshismus  dit  in  Vraag  24  doet,  ons  is  dat  wel, 
mits  men  wel  in  het  oog  houde,  dat  de  „heiligmaking"  dan  niet  uitdrukt 
wat  gij  doet,  maar  alleen  wat  God  in  u  doet.  „Heiligmaking"  wil  nooit 
zeggen,  dat  gij  uzelven  heilig  maakt,  maar  duidt  altoos  aan,  dat  de  heilig- 
heid van  Christus,  die  u  toegerekend  werd,  u  ook  wordt  geschonken. 
Daarentegen  van  uw  zijde  bezien,  en  voorzooverre  gijzelt  handelend  op- 
treedt, draagt  uw  daad  altoos  en  onveranderlijk  het  ééne  zelfde  karakter 
van  dooding  van  den  ouden  mensch,  en  dus  van  bekeering.  Want  wel 
wordt  in  de  Schrift  gedurig  er  op  aangedrongen,  dat  Gods  kinderen  zich- 
zelven  reinigen  en  heiligen  zullen,  maar,  waar  het  zoo  wordt  uitgedrukt, 
is  hiermee  altoos  de  tweeledige  daad  bedoeld,  die  eenerzijds  de  Heere  in 
u,  en  anderzijds  gij  in  Christus  volbrengt.  Een  verschil  waarop  daarom  te 
ernstiger  moet  gewezen,  omdat  de  valsche  voorstelling,  alsof  wij  ons 
zelven  allengs  heiliger  konden  maken  veel  vrome  kinderen  Gods  weer 
onder  het  werkverbond  heeft  teruggeleid;  en  dientengevolge  weer  de  be- 
keering heeft  verzwakt  tot  een  eerste  daad  van  zelfheiliging.  Dit  alles  nu 
gaat  buiten  het  geloof  om,  want  het  onderscheidende  kenmerk  van  de 
Christelijke  leer  der  zaligheid  bestaat  toch  immers  juist  hierin,  dat  wij 
"^  alleen  door  het  geloof  gerechtvaardigd  zijn,  en  evenzoo  alleen  door  het 
geloof  kunnen  doorbreken  tot  onze  eerste  en  kunnen  voortgaan  tot  onze 
dagelijksclie  bekeering. 

Wat  onze  Catechismus  nu  in  Vraag  91  hier  nog  aan  toevoegt  over  de 
goede  iverken,  strekt  meer  om  een  overgang  van  de  bekeering  op  de  Wet 
des  Heeren  te  verkrijgen,  dan  om  het  stuk  der  goede  werken  nogmaals 
zelfstandig  te  behandelen.  Dit  toch  zou  slechts  'geleid  hebben  tot  ecne 
herhaling  van  wat  in  Vraag  86  reeds  behandeld  was.  Toch  is  het  schoon, 
zoo  kort  en  kernachtig  als  hier  de  drie  onmisbare  kenmerken  van  alle 
i  goed  werk  aldus  worden  saamgevoegd :  Ze  moeten  het  geloof  tot  wortel, 
Gods  wet  tot  richtsnoer  en  de  eere  des  Heeren  tot  doeleinde  hebben.  Een 
omschrijving   die  alle  werkheiligheid  afsnijdt,  alle  pharizeesche  eigendun- 


ZOND.    XXXIII.    HOOFDSTUK   VIII.  451 

kelijklieid    onherroepelijk    veroordeelt;    en  alle  valsche  en   onoprechte  be- 
weegreden   van   ons  hart  schuldig  stelt.  Zoo  schuldig  zelfs,  dat  de  vraag  •* 
rijst,    of   eenig   kind   Gods   ooit    van  een   eenige  zijner  daden  zal  durven 
zeggen,  dat  hij  hierin  nu  althans  eea  waarlijk  goed   werk  heeft  volbracht. 
Wie   toch    leeft   zoo,  dat  er  nooit  in  het  drijven  van    zijn  geloof  een  on-  ; 
heilig  bijmengsel,  van  het  richtsnoer  van  Gods  wet  een  kleine  afwijking, 
in  het  bedoelen  van  zijn  eer  eeninvlechting  van  eigenbelang  plaatsgrijpt? 
Ons  hart  is  zoo  arglistig,  dat  het  de  besten  telkens  verraadt :  en  wie  nog  ,.. 
het    verste    voortschreed    klaagt   nog    het  diepst  over  verborgen  zonden  ; 
niet  als  over  zonden  die  hij  voor  menschen  verborg,  maar  die  verborgen  - 
bleven    voor    hemzelven.  Hoe  dikwijls  toch  zien  we  van  achteren  zelven 
niet   zonde    in   hetgeen  toen  we  er  aan  toe  waren,  ons  óf  onschuldig  óf 
zelfs  braaf  leek !  Metterdaad  zou  er  aan  onze  goede  werken  dan  ook  nooit 
eenige  bevestiging  voor  onze  geloofsverzekerdheid  te  ontleenen  zijn,  indien    ' 
dit  moest  toegaan  op  uitwendige  wijze,  en  als  bij  logische  gevolgtrekking. 
De  man  die  met  zijn  geloofsverzekerdheid  wacht  tot  hij  zeggen  kan :  „Zie, 
deze  reeks  van  dagen  heb  ik  nu  deze  goede  werken  verricht,  en  daaruit 
weet   ik    dus,    dat  ik  een  kind  van  God  ben",  sterft  zonder  ooit  het  zoet' 
der   geloofsverzekering   gesmaakt  te  hebben.  Gelukkig  staat  de  zaak  dan 
ook  anders.  In  de  natuur  van  het  geloof  zit  vanzelf  de  geloofsverzekering 
in.  Hoe  meer  het  geloof  wast,  hoe  meer  met  het  geloof  zelf  die  zekerheid  , 
toeneemt.  En  het  is  nooit  anders  dan  uit  den  wortel  zelf  van  het  geloof, 
dat    de  geloofsverzekerdheid  opkomt.  Nu  wordt  echter  deze  geloofszeker- 
heid,  die  uit  den  wortel  van  het  geloof,  krachtens  zijn  aard,  vanzelf  op- 
spruit,  door  den  wind  des  daags  aangevochten  en  door  allerlei  geestelijk   , 
beletsel  onderdrukt.  En  waar  nu  deze  geloofszekerheid  stuiting  ondervindt, 
heeft    God    de  Heere  ons  in  de  „goede  werken"  een  tegenwicht  geboden, 
waardoor    de  noodlottige  uitwerking  van  deze  stuiting  verhinderd  wordt. 
Wel  brengen  deze  goede  werken  dan  de  geloofszekerheid  niet  aan,  maar 
ze  helpen  haar  in  het  uitkomen.  Ze  zijn  als  droppels  op  het  nagras,  dat  dreig-    > 
de  te  verschroeien.  En  zoo  nu  opgevat,  ligt  hierin  niets  raadselachtigs.  Xu 
toch  zal' men  bij  deze  goede  werken  niet  in  de  eerste  plaats  denken  aan 
zoo-  en  zooveel  daden  van  zelfopoffering  en  aan  zoo- en  zooveel  grootsche 
stukken  waar  men  op  roemen  kan,  maar  zal  het  zoekend  oog  zich  aller- 
eerst richten  op  die  innerlijke  verbrijzehng  der  ziel,  op  de  verootmoediging 
voor    's  Heeren  majesteit,  op  het  dorsten  en  hongeren  naar  de  gerechtig- 
heid, en  op  al  die  innerlijke  daden,  die  juist,  omdat  ze  buiten  de  kennis 
der    menschen    omgaan,    altoos    veel  zekerder  waarborg  van  oprechtheid 
in  zich  dragen,  dan  wat  men  doet  voor  der  menschen  oog. 
De    hoof  Jzaak  is  maar,  dat  er  tweeërlei  goed  werk  is.  het  dooden  van 


452  ZOND.   XXXIII.    HOOFDSTUK    VIII. 

den  ouden  en  het  doen  opstaan  van  den  nieuwen  mensch,  en  deze  beide 
door  de  ééne  daad  des  geloofs. 

Wie  dit  nu  voorbijziet,  en  enkel  onderzoek  naar  zijn  daden  van  heilig- 
heid, komt  altoos  teleurgesteld  uit  en  blijft  slingeren  op  en  neer.  Maar 
wie  de  zaak  dieper  opvat,  en  van  zijn  zondige  daden  op  zijn  ouden  menschf 
<<.en  evenzoo  van  zijn  heilige  daden  op  zijn  nieuwen  mensch  ziet,  die  rekent 
niet  meest  met  wat  de  menschen  merken,  maar  bijna  eeniglijk  met  wat 
Gods  oog  in  zijn  binnenste  ziet;  en  in  dien  verborgen  mensch  des  harten 
daar  bespeurt  hij  dan  daden  van  geloof  om  af  te  breken,  en  daden  van. 
geloof  om  op  te  bouwen,  die  hem  enkel  genade  zijn,  en,  omdat  ze  uit 
het  geloof  opsproten,  hem  de  overtuiging  schenken,  dat  de  wortel  van 
zijn  geloof  nog  gezond  is  en  leeft. 


ZONDAGSAFDEELINGXXXIV 


▼raAg  93.     Hoe  luidt  de  Wet  des  Heeren? 

Antwoord.     Ik  ben  de  HEERE  lav  God,  die  u  xdt  Eg]jpteland,uitden  diensthuize,uHgeleid  heb. 

Het  eerste  gebod. 
Gij  zult  geene  andere  goden  voor  mijn  aangezichte  hebben. 

Het  tweede  gebod. 
Gij  zult  u  geen  gesneden  beeld,  noch  eenige  gelijkenis  maken  Ivan  hetgene]  dat  boven  in 
den  hemel  is,  noch  \yan  hetgene']  dat  onder  op  de  aarde  is,  noch  \van  hetgene]  dat  in  de 
wateren  onder  de  aarde  is.  Gij  zult  u  voor  die  niet  buigen,  noch  hen  dienen.  Wa7it  Ik, 
de  HEERE  uw  God,  ben  een  ijverig  God,  die  de  misdaad  der  vaderen  bezoeke  aan  de  kin- 
deren, aan  het  derde,  en  aan  het  vierde  lid  dergenen,  die  3Iij  haten;  endoeharmharligheid 
aan  duizenden  dergenen,  die  Mij  liefhébben  en  mijne  geboden  onderhouden. 

Het  derde  gebod. 
Gij  zult  den  name  des  HEEREN  uws  Gods  niet  ijdellijk  gebruiken;  want  de  HEERE  zal 
niet  onschuldig  houden,  die  zijnen  name  ijdellijk  gebruikt. 

Het  vierde  gebod. 
Gedenkt  des  Sabbathdags,  dat  gij  dien  heiligt.  Zes  dagen  zult  gij  arbeiden  en  al  uw  werk 
doen;  maar  de  zevende  dag  is  de  Sabbath  des  HEEREN  uws  Gods.  Dan  zult  gij  geen  werk 
doen,  gij,  noch  uw  zoon,  \iwch]  uive  dochter,  \;noch]  uw  dienstknecht,  noch  uwe  dieiistmaagd, 
noch  iiw  vee,  noch  uw  vreemdeling,  die  in  inve  poorten  is.  Want  in  zes  dagen  heeft  de 
HEERE  den  hemel  en  de  aarde  gemaakt,  de  zee  en  alles  wat  daarin  is,  en  Hij  rustte  ten 
zevenden  dage.  Daarom  zegende  de  HEERE  den  Sabbathdag,  en  heiligde  denzelven. 

Het  vijfde  gebod. 
Eer    uwen   vader    en    uwe  moeder,  opdat  uwe  dagen  verlengd  worden  in  het  land  dat   u 
de  HEERE  uw  God  geeft. 

Het  zesde  gebod. 


Gij  zult  niet  doodslaan. 
Gij  zult  niet  echtbreken. 
Gij  zult  niet  stele». 


Het  zevende  gebod. 
Het  achtste  gebod. 


Het  negende  gebod. 
Gij  zult  geen  valsche  getuigenis  spreken  tegen  uwen  naaste. 

Het  tiende  gebod. 
Gij  zult  niet  begeeren  uws  naasten   huis;  g\j  zult  niet  Icgeeren  uws  naasten  vrouwe,  noch 
zijnen  dienstknecht,  noch  zijne  dienstmaagd,  noch  zijnen  os,  noch  zijnen  ezel,    noch  iets  dat 
uwes  naasten  ia. 
Vraag  93.     Hoe  worden  deze  tien  geboden  gedeeld? 

Antwroord.     In    twee   tafelen:    waarvan    de    eerste    leert,  hoe  wij  ons  jegens  God  zullen 
houden.  De  andere,  wat  wij  onzen  naaste  schuldig  zijn. 


454  zoxD.  XXXIVa.  hoofdstuk  I. 


Vraa^  94.     Wat  gebiedt  God  in  het  eerste  gebod? 

Antwoord.  Dat  ik,  zoo  lief  als  mij  mijner  ziele  zaligheid  is,  alle  afgoderij,  tooverij, 
waarzegginge,  bijgeloof,  aanroepinge  der  heiligen  of  andere  schepselen  mijde  en 
vliede,  en  den  eenigen  waren  God  recht  leere  kennen.  Hem  alleen  vertrouwe,  in 
alle  ootmoedigheid  en  lijdzaamheid  mij  Hem  alleen  onderwerpe,  van  Hem  alleen 
alles  goeds  verwachte.  Hem  van  ganscher  harte  liefhebbe,  vreeze  en  eere :  alzoo, 
dat  ik  eer  van  alle  creaturen  afga  en  die  varen  late,  dan  dat  ik  in  het  allerminste 
tegen  zijnen  wil  doe. 

Vraa^  95.     "Wat  is  afgoderij? 

Antwoord.  Afgoderij  is  ,in  de  plaats  des  eenigen  waren  Gods,  die  zich,  in  zijn  Woord 
geopenbaard  heeft,  of,  benevens  Hem,  iets  anders  versieren  1)  of  hebben,  waarop  de 
mensch  zijn  vertrouwen  zet. 


EERSTE  HOOFDSTUK. 


Uwe  gerechtigheid  is  gerechtigheid  in  eeuwigheid, 
en  uwe  wet  is  de  waarheid. 

Ps.  119:  142. 


Onze  goede  werken  moeten  niet  alleen  hun  ivortel  vinden  in  ons  geloof, 
en  hun  strekking  in  de  bedoeling  van  Gods  eere,  maar  om  waarachtiglijk 
goed  voor  God  te  zijn,  moeten  ze  bovendien  nog  voldoen  aan  deze  derde 

■•  voorwaarde,  dat  ze  conform  de  Wet  Gods  zijn;  en  alzoo,  gelijk  de  Cate- 
chismus'- het  nog  nader  uitdrukkelijk  bepaalt,  „niet  op  ons  goeddunken 
of  op  menschen-inzettingen  gegrond  zijn." 

Het  is  deze  bepaling  van  de  goede  werken,  die  den  Catechismus  onge- 
zochte  aanleiding    geeft,    om  alsnu  over  te  gaan  tot  de  behandeling  van 

<  de  Wet  des  Heeren;  en  overmits  de  tegenstelling  tusschen  's  Heeren  We^ 
eu  ons  menschelyk  goeddunken  bijna  uitsluitend  dienst  doet,  om  het 
karakter  van  de  Wet  Gods  in  het  licht  te  stellen,  scheen  het  raadzaam 
deze  nadere  toelichting  in  ons  vorig  hoofdstuk  slechts  even  aan  te  stippen, 
en  thans  in  onze  inleidende  hoofdstukken  op  de  Wet  des  Heeren  breeder 
uiteen  te  zetten. 
Er  is  toch  geen  punt,  dat  de  laatste  anderhalve  eeuw  zoo  smadelijk  en 

''  deerlijk  onder  ons  verwaarloosd  is,  als  de  leer  van  de  Wet  des  Heeren. 
Wel  is  nog  langen  tyd,  op  geregelde  wijze,  de  Wet  des  Heeren  gepredikt, 
zoo    dikwijls  men  in  de  Catechismus-predicatie  aan  de  Tien  geboden  toe- 


l)  „Versieren"  beteekent:  uitdenken. 


ZOND.    XXXIVrt.    HOOFDSTUK  I.  455 


kwam;  maar  bij  die  oppervlakkige  behandeling  bleef  het  dan  ook  meest. 
Men  besprak  de  enkele  geboden,  en  deed  zijn  best,  om,  naar  aanleiding 
van  deze  geboden,  enkele  goede  en  nuttige  zedelijke  wenken  te  geven,  en 
ook  soms  enkele  zedelyke  misstanden  te  bestraffen;  maar  dit  had  plaats 
in  een  toon  en  op  grond  van  een  redeiieering,  die  evengoed  gepast  zou 
hebben  in  de  school  van  een  Brahmaan  of  Turk.  Het  was  of  men  uit- 
sluitend de  natuurlijke  zedeleer  wilde  inprenten,  en  zich  geen  oogenblik 
rekenschap  gaf  van  de  positie  waarin  men  als  belijder  van  den  Christus 
tegenover  de  Wet  Gods  als  zoodanig  stond.  Over  die  Wet  in  haar  geheel, 
over  die  Wet  Gods  als  zedelijke  macht  in  het  leven  werd  dan  ook  gan- 
schelijk  niet  gesproken;  en  men  kan  veilig  zeggen,  dat  ons  Gereformeerd 
publiek  de  laatste  anderhalve  eeuw  zijn  eigen  zedelijke  onderwijzing  kwijt 
was.  Wel  teerde  het  nog  op  den  schat  van  het  verleden,  en  zette  men 
in  de  beste  kringen  de  lectuur  van  onze  oude  moralisten  voort,  zooda-t 
zelfs  Perkins  en  Teelinck  niet  geheel  in  onbruik  raakten;  maar  toch  ' 
reikte  de  invloed  van  deze  lectuur  niet  ver.  Ze  vond  geen  den  minsten 
steun  in  onze  catechisatie,  die  zich  almeer  uitsluitend  tot  de  dogmatiek 
in  engeren  zin,  en  voorts  tot  de  Bijbelsche  geschiedenis,  bepaalde.  Ze 
vond  evenmin  weerklank  in  de  gewone  predicatie,  die  zich  bijna  uitslui-  ^ 
tend  bezig  hield  met  den  weg  der  zaligheid.  En  ze  werd  evenmin  gesteund 
door  het  onderwijs  in  de  zedeleer  op  onze  universiteiten,  naardien  dit 
onderwijs  lange  jaren  buiten  elk  beginsel  omging,  en  even  dor  als  een- 
tonig was;  zoo  eentonig  dat  het  collegie  over  de  moraal  schier  door  nie-  -, 
mand  werd  bijgewoond;  en  later  wel  sterker  gekruid  en  daardoor  aange- 
namer werd,  maar  toen  ook  zoo  ten  eenemale  elk  Gereformeerd  karakter 
inboette,  dat  men  ten  leste  voor  pure  philosophie  stond.  En  wel  moet 
toegestemd,  dat  hierin  de  laatste  tien  a  twintig  jaren  eenige  verbetering 
kwam.  doordien  de  Ethische  godgeleerden  van  de  moraal  zelfs  hoofdzaak 
maakten,  en  haar  verre  boven  de  dogmatiek  in  waardij  verhieven;  maar 
hierin  slaagden  ze  alleen  door  in  deze  hun  zoogenaamde  Ethiek  geheel 
iets  anders  te  bieden,  dan  wat  onze  ouden  onder  Moraal  verstonden,  en 
hiermee  een  macht  te  scheppen,  die  bestemd  was,  om  allengs  alle  gezag 
van  de  leerstellige  godgeleerdheid  te  ondermijnen. 

Feitelijk  kan  men  dan  ook  zeggen,  dat  ons  Gereformeerde  volk  althans 
de  laatste  honderd  jaar  geheel  gedreven  heeft  op  eigen  denkbeelden  en 
aan  zich  zelf  is  overgelaten  geweest.  Men  ge/oelde  natuurlijk  in  alle 
goed  Gereformeerde  kringen  zeer  wel,  dat  men  zekere  positie  noodig  had, 
waarin  men  zich  tegenover  de  Wet  des  Heeren  moest  plaatsen.  Allerlei 
klippen  moesten  op  dit  punt  gemeden ;  allerlei  gevaar  voor  werkheiligheid  . 
eenerzijds   en    voor  Antinomianisme  anderzijds  moest  afgewend;  en  men 


456  ZOND.  XXXIVa.  hoofdstuk  I. 

mocht  noch  kon  rusten  eer  men  deze  beide:  vooreerst  de  behjdenis 
dat  Christus  de  Wet  voor  ons  volbracht  heeft,  en  ten  tweede,  dat  de  Wet 
des  Heeren  voor  ons  regel  voor  onzen  wandel  blijft,  met  elkaar  vereenigd 
had.  Maar  al  slaagde  men  er  bij  die  worsteling  meestal  tamelijk  wel  in, 
om  deze  klippen  te  ontzeilen,  en  in  een  gezonden  Calvinistischen  levens- 
stroom te  blijven,  toch  verloor  men  almeer  het  vaste  inzicht  in  de  weder' 
zijdsche  verhouding  tusschen  den  weg  der  zaligheid  en  den  weg  dien  we 
in  dit  leven  te  bewandelen  hadden.  Xog  half  door  de  nawerking  van  wat 
men  vroeger  had  geleerd,  en  half  op  een  gezond  tastgevoel  afgaande, 
bleef  men  nog  wel  op  het  goede  pad,  maar  toch  ging  •dlmeev  die  vastheid 
van  tred  te  loor,  die  alleen  vrucht  is  van  helder  inzicht.  En  zoo  kon  het 
dan  niet  anders,  of  het  gevaar  kwam  steeds  nader,  dat  men  ook  in  onze 
Gereformeerde  kringen  zich  verstrikte  in  allerlei  verkeerde  denkbeelden, 
dat  de  traditie  almeer  uitsleet,  dat  de  zedelijke  intuïtie  almeer  "afstompte, 
en  dat  de  tijd  rijp  werd  voor  een  dier  machtige  zedelijke  dwalingen,  die  zoo 
dikwijls  reeds  in  Jezus'  kerk  een  geheelen  afval  van  het  geloof  na  zich 
hebben  gesleept. 

Het  is  daarom  hoognoodig,  dat  het  derde  deel  van  den  Catechismus, 
zoowel  wat  de  Wet  des  Heeren,  als  wat  het  G-ebed  betreft,  in  onze  toe- 
lichting niet  korter  worde  afgedaan,  dan  de  Zondags-afdeelingen  over  het 
Geloof  en  de  Sacramenten;  en  vooral  dient,  eer  we  aan  de  enkele  geboden 
toekomen,  het  algemeen  standpunt  waarop  we  ons  tegenover  de  Wet  des 
Heeren  hebben  te  plaatsen,  duidelijk  in  het  licht  gesteld. 

Hierbij  gaan  we  uit  van  het  zeer  concrete  feit,  dat  God  zelf  op  den 
berg  Horeb  niet  enkel  zijn  Wet  gegeven,  maar  zelfs  een  deel  van  die 
Wet  met  eigen  vinger  op  twee  steenen  tafelen  geschreven  heeft.  We  zeg- 
gen een  deel  van  de  Wet,  en  niet  de  geheele  Wet;  want  al  aanstonds 
dient  opgemerkt,  dat  de  Tien  geboden  nergens  in  de  Heilige  Schrift  ,,de 
Wet  des  Heeren"  als  zoodanig  heeten.  De  Wet  des  Heeren  is  van  veel 
grooter  omvang,  en  omvat  niet  enkel  de  Tien  geboden,  maar  de  geheele 
wetgeving  die  van  Godswege  door  Mozes  aan  het  volk  van  Israël  is  ge- 
geven. Niet  enkel  de  dusgenaamde  zedewet,  maar  ook  de  ceremonieele 
en  de  politieke  wet;  en  voor  wat  de  zedewet  aangaat  volstrekt  niet  enkel 
de  „Tien  Woorden,"  gelijk  de  Heilige  Schrift  ze  gewoonlijk  noemt,  maar 
bovendien  nog  allerlei  bepalingen  van  louter  zedelij  ken  aard,  die  tusschen 
allerlei  andere  wetten  staan  ingelascht.  Dit  nu  dient  daarom  te  duiderlijker 
op  den  voorgrond  gesteld,  omdat  men  anders  zoo  licht  de  fout  begaat, 
om  het  zeer  speciaal  karakter  van  geheel  deze  wetgeving,  en  dus  ook 
van  de  Tien  geboden  voorbij  te  zien.  Niet  weinigen  beelden  zich  dan  ook 


ZOND.    XXXIVa.    HOOFDSTUK   I.  45' 


ter  goeder  trouw  in,  dat  de  Tien  geboden  een  soort  wet  vormen,  die,  ge- 
lijk ze  daar  ligt,  voor  alle  volken  en  tijden  en  personen  geldt.  En  toch 
toont  reeds  de  inhoud  dat  dit  niet  waar  zijn  kan.  Wat  boven  de  Wet 
staat:  „Ik  ben  de  Heere  uw  God,  die  u  uitEgypteland,  uit  den  diensthuize, 
uitgeleid  heb,"  geldt  toch  immers  niet  voor  de  Romeinen  en  niet  voor  de 
Grieken,  en  evenmin  voor  u  en  mij,  maar  geldt  uitsluitend  voor  de  toen- 
malige schare  van  Israëlieten,  die  feitelijk  in  Egypte  geboren  waren,  en 
door  Gods  wonderdaden  aan  de  Roode  Zee,  uit  de  dienstbaarheid  van  den 
Pharao  van  Egypte  verlost  waren.  En  nu  kan  men  wel  zeggen,  dat  in 
deze  Egyptische  dienstbaarheid  de  slavernij  der  zonde,  in  dezen  Pharao 
de  Duivel,  en  in  den  uittocht  door  de  Roode  Zee,  de  verlossing  door  het 
bloed  van  Christus  is  afgeschaduwd  (iets  wat  we  van  harte  toestemmen), 
maar  dit  neemt  niet  weg,  dat  het  zoo  voor  Israël  niet  bedoeld  was.  Toen 
God  van  Horeb  tot  Israël  sprak:  „Ik  ben  de  Heere  uw  God,  die  u  uit 
Egypteland,  uit  den  diensthuize,  uitgeleid  heb,"  bedoelde  de  Heere  met  deze 
woorden  niets  geestelijks,  maar  wel  wezenlijk  het  klare,  nuchtere  feit^ 
dat  heel  dit  volk  door  zijn  wondermacht  uit  den  toestand  van  Egyptische 
slavernij  in  dien  van  een  vrij  volk  was  overgebracht.  Geldt  het  nu  reeds 
onder  menschen,  dat  men  met  de  woorden  van  een  wet  nooit  willekeurig 
mag  omspringen,  zoo  geldt  dit  natuurlijk  in  nog  veel  sterker  mate  van 
de  wet  des  Heeren.  Hier  vooral  zult  ge  met  stillen  eerbied  elk  woord 
nemen  gelijk  het  er  staat,  en  niet  in  geestelijke  overprikkeling  uw  denk- 
beelden onder  de  woorden  des  Heeren  onderschuiven.  Bovendien  toont  ook 
het  vervolg  van  deze  Wet,  dat  ze  een  geheel  speciaal  Joodsch  karakter 
draagt.  In  ons  land  b.  v.  kan  het  eerste  gebod :  ,Gij  zult  geen  andere  goden 
voor  mijn  aangezicht  hebben,"  slechts  in  overdrachtelij  ken  zin  zijn  toe- 
passing vinden.  Het  gebod  over  den  Sabbath,  als  bepaalde  viering  van  den 
zevenden,  en  niet  van  den  eersten  dag,  gold  voor  Israël  in  vollen  zin, 
maar  is  op  ons  in  dier  voege  niet  toepasselijk.  De  bijvoeging  van  het 
vijfde  gebod:  „dat  de  Heere  de  dagen  zou  verlengen  in  het  land  dat  de 
Heere  God  hun  geven  zou,"  gold  toen  letterlijk,  want  ze  waren  in  de 
woestijn,  en  togen  naar  Kanaan,  het  land  der  belofte,  op.  Wij  daarentegen 
wonen  nu  reeds  in  ons  vaderland,  en  bij  ons  kan  er  alzoo  geen  sprake 
zijn,  van  een  land  dat  ons  door  den  Heere  zal  gegeven  worden.  En  zelfs 
in  het  tiende  gebod,  heeft  het  voor  óns  eigenlijk  geen  zin  meer,  dat  we 
niet  onzes  naasten  os  noch  zijn  ezel  zullen  begeeren,  eenvoudig  omdat 
bijna  geen  enkel  buurman  meer  een  ezel  heeft.  Dit  alles  zijn  uitdrukkin- 
gen, die  genomen  zijn  uit  het  toenmalige  leven  van  het  volk  van  Israël. 
Israël  had  pakezels,  die  de  bagage  vervoerden,  en  ook  later  was  in  Israël  niet 
het   paard,   maar  de  ezel  het  gewone  trekdier.  Bij  ons  daarentegen  is  de 


458  ZOMD.  XXXIVa,  hoofdstuk  L 

behoefte  om  zulk  een  lastdier  te  hebben  bijna  geheel  vervallen;  en  voor 
zoover  ook  wij  nog  trekdieren  gebruiken,  bezigt  men  daarvoor  bijna  uit- 
sluitend het  paard,  of  soms  ook  den  hond,  en  niet  dan  bij  hooge  uitzon- 
dering den  os  of  den  ezel.  Dit  nu  zijn  schijnbaar  kleinigheden,  maar  die 
we  toch  helder  onder  de  oogen  moeten  zien,  omdat  juist  uit  die  kleinig- 
heden blijkt,  hoe  ganschelijk  verkeerd  men  doet,  zoo  men  de  Tien  geboden 
opvat  als  een  algemeene  menschelijke  wet,  die  van  den  Horeb  aan  alle 
volk  en  natie  zou  gegeven  zijn.  We  betwisten  daarom  natuurlijk  in  geenen 
Y<leele,  dat  deze  Tien  geboden  ook  nu  nog,  en  ook  thans  nog  voor  alle  vol- 
ken, gelden;  maar  stellen  toch  den  eisch,  dat  men  eerst  beginnen  zal  met 
ook  deze  Wet  te  bezien,  als  uitsluitend  en  speciaal  aan  Israël  gegeven, 
om  eerst  daarna  de  vraag  te  stellen,  hoe  het  komt,  dat  deze  speciaal 
Israëlietische  wet  óók  ons  aangaat. 

Men  ga  alzoo  uit  van  het  eenig  ware  en  geschiedkundige  standpunt,  dat 
de  Heere  God  op  Horeb  tot  Israël,  tot  dat  bepaalde  volk,  en  tot  dat  volk 
in  zijn  toenmahge  positie  sprak.  Immers  de  bepaling  uit  het  vijfde  gebod 
aangaande  het  land  „dat  de  Heere  hun  geven  zou",  was  in  den  letterlijken 
zin  zelfs  reeds  vervallen,  toen  Israël  door  Jozua  in  Kanaan  ivas  binnen 
geleid.  Woordelijke  opvatting  van  de  Wet  zou  er  dus  ook  reeds  destijds 
toe  geleid  hebben,  dat  men  in  dit  gebod  een  wijziging  had  aangebracht, 
en  voor  de  bedoelde  woorden  deze  andere  geschreven  had :  in  het  land  dat 
Ik  H  gegeven  heb.  Dat  dit  niet  geschied  is,  en  dat  de  wet  der  Tien  geboden 
onveranderd  en  ongewijzigd  van  geslacht  tot  geslacht  is  overgeleverd, 
toont  alzoo  genoegzaam,  dat  Israël  zelf  de  oorspronkelijke  wet  in  haar 
speciaal  karakter  geëerbiedigd  heeft,  en  het  historisch  uitgangspunt  van 
^ijn  volksbestaan  geen  oogenblik  uit  het  oog  verloor. 

Vraagt  men  nu  welk  karakter  deze  Tien  geboden  dan  oorspronkelijk 
droegen,  zoo  komen  we  alleerst  terug  op  het  feit,  dat  deze  Tien  geboden 
niet  op  zich  zelf  stonden,  maar  slechts  een  deel  vormden  van  een  breede 
en  zeer  uitvoerige  wetgeving.  Immers  de  Tien  geboden  waren  als  ware 
het  geëncadreerd  in  een  breede  ceremonieele  en  politieke  lijst.  De  Tien 
geboden  stonden  niet  geïsoleerd,  maar  komen  voor  in  rechtstreeksch 
verband  met  de  offeranden  voor  de  vergeving  der  zonden.  Reeds  hieruit  blykt 
derhalve  dat  ze  in  het  minst  geen  bloote  herhaling  waren  van  hetgeen 
door  God  voor  het  Werkverbond  was  bepaald,  maar  dat  ze  deel  uitmaak- 
ten van  een  der  vormen  van  het  Genadeverbond.  In  het  Paradijs  had  de 
wet  van  het  Werkverbond  te  doen  met  onnoozele  of  nog  onzondige 
^  menschen;  hier  daarentegen  in  de  Tien  geboden  zijn  het  zondaren  die 
God  toespreekt,  van  wie  Hij  weet  dat  ze  tot  allerlei  zonden  geneigd  zijn, 
en  in  allerlei  zonden  bevangen  hggen,  en  wien  Hij  daarom  in  verbiedenden 


ZOND.    XXXIV(^    HOOFDSTUK    I.  459 

vorm  aanzegt,  dat  ze  geen  andere  goden  zullen  dienen,  )iiet  zullen  echt- 
breken, niet  zullen  stelen  enz.  Maar  tegelijk  weet  de  Heere,  dat  ze  deze 
geboden  in  den  geestelijk  diepen  zin,  waarin  ze  gegeven  zijn,  toch  niet 
kunnen  en  toch  niet  zullen  houden,  en  daarom  bluscht  Hij  den  gloed 
van  zijn  wet  terstond  in  het  bloed  der  offeranden,  dat  krachtens  een 
ander  deel  van  dezelfde  wetgeving  eiken  morgen  en  eiken  avond  moest 
vergoten  worden. 

Er   is   dus  geen  twijfel,  of  de  wet  der  Tien  geboden,  gelijk  ze  hier  als 
speciale  wetgeving  aan  Israël  voorkomt,  maakt  een  deel  uit  niet  van  het  ^ 
Werkverbond,    maar   van    het    Genadeverbond.  G-een  oogenblik  wordt  de 
gedachte    gevoed,   alsof  Israël    door    volbrenging  van  deze  Tien  geboden 
het   eeuwige  leven  zal  verwerven.  Veeleer  onderstelt  de  geheele  priester- 
lijke dienst,  die  terstond  na  de  afkondiging  der  Tien  geboden  wordt  inge- 
steld, dat  Israël  uit  genade  leven  zal,  en  alleen  door  goddelijke  verzoening  "» 
kan  worden  verlost.  Iets  wat  echter  niet  wegneemt,  dat  in  deze  Israëlie- 
tische  wetgeving  deze  Tien  geboden  een  geheel  eigen  plaats,  ja,  de  hoofd-   ' 
plaats   blijven   innemen,   en    in    zeker    opzicht  een  geheel  eenig  karakter 
dragen,    dat  stand  blijft  houden,  ook  als  de  cerimonieele  dienst  in  Israël 
geheel  is  ondergegaan. 

Dit  geheel  eigenaardig  karakter  der  Tien  geboden  blijkt  uit  de  geheel 
afzonderlijke  wijze,  waarop  deze  geboden  zijn  afgekondigd.  De  overige 
geboden  verordineert  de  Heere  door  Mozes,  de  Tien  geboden  kondigt 
Hij  zelf  af.  Iets  wat  natuurlijk  geen  het  minste  verschil  maakt  voor  het  > 
goddelijk  gezag  waarmee  deze  geboden  bekleed  zijn;  want  of  God  zelf 
u  zijn  wil  openbaart,  of  wel  u  dien  wil  kennen  doet  door  zijn  gezant^ 
dit  is  voor  u  geheel  hetzelfde  en  bindt  u  op  even  strenge  en  onverbidde- 
lijke wijze.  Maar  wel  maakt  het  onderscheid  voor  de  plaats,  die  zulk 
een  stuk  der  wetgeving  in  het  geheel  der  wetgeving  inneemt.  En  dan 
zij  in  de  eerste  plaats  opgemerkt,  dat  de  wetgeving  aan  Israël  met  de 
Tien  geboden  begint.  Er  gaat  niets  vooraf.  Heel  het  volk  wordt  saamge- 
roepen om  zich  te  legeren  om  den  Horeb,  en  nu,  nu  de  wetgeving  een 
aanvang  zal  nemen,  is  het  de  grondwet  der  Tien  geboden,  die  aan  al 
het  overige  voorafgaat.  En  was  reeds  hiermee  het  geheel  eenig  karakter 
dezer  Tien  geboden  duidelijk  aangewezen,  nog  duidelijker  sprak  dit  in 
het  feit,  dat  de  Heere  zelf  deze  Tien  geboden  voor  het  oor  van  al  het 
volk  uitriep,  zoodat  heel  Israël  de  stemme  des  Heeren  hoorde.  Ja  meer 
nog,  dat  de  Heere  zelf,  als  met  eigen  vinger  deze  Tien  geboden  ingrifte 
in  stukken  rotssteen  van  den  Horeb,  en  Mozes  met  deze  steenen  platen 
naar  het  volk  omlaag  zond. 


460  zoxD.  XXXlVa.  hoofdstuk  I. 

Deze  feiten  moet  men  niet  wegcijferen.  Men  mag  niet  zeggen,  dat  dit 
alles  slechts  beeldspraak  is,  en  dat  Mozes  het  slechts  op  die  wijze  heeft 
voorgesteld,  om  een  te  heiliger  karakter  aan  zijn  wetgeving  te  verleenen. 
"Wie  zoo  spreekt  heeft  het  geloof  verzaakt  en  met  de  Heilige  Schrift  ge- 
broken. Immers  het  spreken  Gods  van  den  Horeb  betrof  een  feit,  dat 
heel  het  volk  had  bijgewoond,  en  waarvan  elk  Israëliet,  klein  en  groot 
getuige  was  geweest.  Stel  dus  al  dat  dit  feit  niet  had  plaats  gegrepen, 
en  dat  Mozes  zelf  deze  Tien  geboden  gegeven  had,  dan  zou  hij  toch 
immers  nooit  dom  genoeg  zijn  geweest,  om  het  zoo  te  gaan  voorstellen, 
alsof  heel  het  volk  het  met  eigen  oor  gehoord  had.  Zoo  bedriegt  geen 
bedrieger.  Wie  de  menigte  misleiden  wil,  moge  geheimzinnige  feiten 
verdichten,  maar  zal  nooit  zoo  dwaas  zijn,  om  te  gaan  zeggen,  dat  heel 
het  volk  liet  zelf  gehoord  had.  Dan  toch  zou  een  ieder,  zoo  het  niet  alzoo 
geschied  ware,  onverwijld  tegen  deze  brutale  leugen  zijn  opgekomen,  en 
de  bedrieger  en  misleider  van  het  volk  zou  zijn  uitgeworpen.  Het  feit 
zelf  dus,  dat  Mozes  zich  herhaaldelijk  bij  zijn  toespraak  tot  het  volk  op 
dit  feit  beroept,  en  alzoo  honderdduizenden  personen  tot  getuigen  neemt, 
Is  het  meest  afdoende  bewijs,  dat  de  zaak  zich  alzoo  en  niet  anders  heeft 
toegedragen.  Wat  Israël  bij  den  Horeb  gehoord  heeft  kan  niet  de  stem  vaneen 
mensch  geweest  zijn,  want  hoe  ver  ook  soms  de  stem  van  een  mensch 
moge  klinken,  hierover  behoeft  toch  wel  niet  getwist,  dat  geen  mensche- 
lijke  stem  ooit  machtig  genoeg  zou  kunnen  worden,  om  zich  door  een 
geheel  volk  van  twee  millioen  zielen  te  laten  verstaan,  Hoe  zich  nu  dit 
spreken  Gods  heeft  toedragen,  is  en  blijft  een  mysterie.  God  is  een  geest 
en  heeft  geen  spraakorganen;  en  alzoo  blijft  ons  hier  geen  andere  oplos- 
sing dan  het  woord  van  den  Psalminst:  „Zou  Hij  die  het  oor  geplant 
heeft,  niet  hooren"?  wat  op  ons  geval  toegepast,  dan  heeten  zou:  „Zou 
Hij  die  de  spraak  voor  den  mensch  uitgedacht  heeft,  zelf  niet  spreken 
kunnen  ?"  Lang  eer  één  eenig  mensch  het  eerste  menschelijke  woord 
stamelde,  had  God  de  Heere  de  spraak  voor  den  mensch  uitgedacht,  de 
menschentaal  voorverordineerd,  en  de  wet  voor  's  menschen  taal  vastge- 
steld. Alle  menschelijke  spraak  en  taal  is  alzoo  in  God  geweest,  eer  ze 
in  den  mensch  uitkwam.  En  waarom  zou  die  zelfde  almachtige  God, 
die  in  den  mensch  het  instrument  wist  te  scheppen,  waardoor  deze  taal 
uit  zou  komen,  dan  ook  niet  zelf,  zonder  instrument,  deze  taal  in 's  men- 
schen oor  kunnen  laten  weerklinken? 

En  even  feitelijk  versta  men  het  schrijven  van  de  wet  der  Tien  gebo- 
den op  de  steenen  platen.  Ook  dit  is  geen  fictie,  noch  zelfbedrog.  Borg 
staat  ons  hiervoor  de  zoo  telkens  herhaalde  mededeeling,  dat  de  Heere 
met   zijn  eigen  vinger  de  Tien  geboden  op  de  steenen  platen  gegraveerd 


ZOND.    XXXIVa.    HOOFDSTUK    II.  461 


had.  Want  wel  geldt  h-et  ook  hierbij,  dat  God  een  geest  is,  en  dat  alzoo 
slechts  overdrachtelijk  bij  God  den  Heere  van  een  hand,  van  een  rechter- 
hand, van  den  arm  zijner  sterkte  en  van  een  vinger  sprake  kan  zijn; 
maar  hieruit  volgt  in  het  allerminste  niet,  dat  God  de  Heere  daarom  , 
onmachtig  zou  zijn,  om  op  een  steenen  plaat  letterschrift  te  gra veeren. 
Ook  het  letterschrift  toch  is  evenals  de  taal,  een  gave  Gods  aan  ons 
menschelijk  geslacht.  Een  wondere  gave,  waardoor  Hij  alle  schrift  en 
letterdruk  onder  menschen  mogelijk  heeft  gemaakt.  En  al  is  het  nu 
volkomen  waar,  dat  niet  alle  volk  hetzelfde  schrift  heeft,  dit  neemt 
daarom  volstrekt  niet  weg,  dat  bij  elk  volk  de  vorm  van  zijn  schrift  met 
zijn  door  God  gewilde  en  voorverordineerde  ontwikkeling  op  het  nauwste 
samenhangt,  en  in  dien  zin  voor  elk  volk,  in  elke  periode,  van  Godswege 
gepredestineerd  is.  Ook  ons  schrift  is  niet  eerst  bij  ons,  om  eerst  daarna 
tot  de  kennisse  Gods  te  komen,  maar  het  is  eerst  in  de  kennisse  Gods 
en  komt  zoo  eerst  tot  ons.  En  wat  eindelijk  het  graveeren  aangaat,  zoo 
sta  hier  toch  de  vraag,  waarom  God  de  Heere  wel  in  zijn  creaturen  aller- 
lei andere  vormen  zou  kunnen  voortbrengen,  en  waarom  Hem  dan  niet 
de  mogendheid  zou  toekomen,  om  op  een  bepaald  stuk  steen,  dat  van 
oogenblik  tot  oogenblik  én  zijn  substantie  én  zijn  vorm  alleen  aan  den 
wille  Gods  dankt,  zulke  figuren  te  doen  ontstaan,  als  Hem  goeddunkt. 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


En  zoo  er  eenig  ander  gebod  is. 

Rom.  13:  9. 


De  uitkomst  van  ons  eerste  onderzoek  was,  dat  de  Tien  geboden,  gelijk 
ze  daar  liggen,  niet  aan  de  wereld,  maar  bepaaldelijk  aan  het  volk  van 
Israël  gegeven  zijn;  en  bij  Israël  genomen  moeten  worden,  in  verband 
met  de  overige  ceremonieele  en  politieke  wetten,  die  Mozes  van  Godswege 
aan  dit  volk  gaf.  Doch  natuurlijk  kunnen  we  bij  dit  resultaat  niet  blijven 
staan.  Ieder  onzer  gevoelt  toch,  dat  die  Tien  geboden  wel  terdege  ook 
zijn  consciëntie  binden,  ook  al  is  er  geen  sprake  van,  dat  wij  tot  het 
Joodsche  volk  in  zijn  aloude  politieke  organisatie  zouden  behooren,  of 
ook  ons  voornemen  zouden,  de  oude  ceremonieele  en  politieke  wetten  van 
Israël  voor  ons  zelven  verbindend  te  verklaren.  Hier  ontstaat  dus  een 
strijd.  De  Tien  geboden  zijn  niet  aan  ons,  maar  uitsluitend  aan  Israël  ge- 


462  ZOND.  XXXI Va.  hoofdstuk  IL 


geven.  Wij  behooren  niet  tot  Israël  in  zijn  nationale  formatie.  Eilieve, 
hoe  is  het  dan  te  verklaren,  dat  nochtans  deze  Tien  geboden  ook  een 
macht  over  onze  consciëntie  zijn? 

Dit  punt  is  van  het  uiterste  gewicht.  Wie  toch  de  Tien  geboden  gelijk 
ze  daar  liggen,  voetstoots  overneemt  en  op  onze  toestanden  toepast,  komt 
in    de    verzoeking  om    b.  v.  den  zevenden  dag  nog  altoos  als  rustdag  te 
^gaan    vieren,  en  zichzelven  te  gaan  diets  maken,-  dat  het  eeren  van  ziJn 
ouders  een  middel  is,  om  oud  te  worden.  Of  ook,  wie  de  onhoudbaarheid 
van    zulke    stellingen    inziet,    loopt  gevaar,  zich  een  vrijer  uitlegging  ten 
opzichte    van    de    Tien  geboden  te  veroorloven,  die,  bij  de  uitlegging  van 
de   strafwet    in    ons    eigen    land,  door  geen  enkelen  wetgever  of  rechter 
zou    worden    toegelaten.    Men  wordt  dan  of  formalist  öf  maakt  zich  aan 
wilkeur  schuldig;  en  dat  enkel  wijl  men  over  de  verhouding,  waarin  wij 
tot    de    Tien   geboden    staan,  nooit  rustig  heeft  nagedacht.  Juist  daaro  m 
stelden  v/e  zoo  kras  en  zoo  duidelijk  mogelijk  op  den  voorgrond,  dat  de 
Tien  geboden  formeel  en  als  nationaal  bindende  wet  slechts  aan  één  volk 
gegeven  zijn  en  dus  ook  slechts  voor  één  volk  gelden. 

Geheel  zou  zich  echter  vergissen,  wie  hieruit  nu  voorts  af  wilde  leiden, 
dat  derhalve  deze  Tien  geboden  ons  niet  aangaan.  Ze  gaan  ons  wel  terdege 
aan,  en  binden  ons  ongetwijfeld,  alleen  maar  op  een  andere  wijs;  en  dit 
is  het,  wat  we  in  dit  tweede  artikel  in  het  licht  gaan  stellen. 

In  het  antwoord  over  de  „goede  werken"  stelde  de  Catechismus  de 
Wet  des  Heeren  tegenover  „ons  goeddunken  of  menscheninzetting."  Hierin 
nu  ligt  drieërlei  uitgesproken.  Vooreerst  dat  wij  van  nature  geneigd  zijn, 
ons  eigen  goeddunken,  d.  i.  wat  ons  behaagt  of  invalt,  en  het  meest 
strookt  met  onze  wenschen  en  lusten,  als  regel  voor  onze  gedraging  aan 
te  nemen.  Satan  had  in  het  Paradijs  den  mensch  ingefluisterd,  dat  hij 
zelf  moest  kunnen  onderscheiden  wat  goed  en  wat  kwaad  is;  en  van  de 
ure  van  onzen  val  af,  zit  ons  de  neiging  dan  ook  steeds  in  hetbloed,  om 
wat  men  noemt  „uit  eigen  oogen  te  zien,"  rechter  over  zijn  eigen  doen 
en  laten  te  zijn,  en  voor  zich  zelf  vast  te  stellen,  wat  de  beste  en  meest 
gewenschte  regel  van  gedraging  zal  zyn.  Dat  er  zekere  regel  moet  zijn 
voelen  we  meest  nog  wel.  Alleen  wie  zeer  laag  staat,  geeft  in  elk  gege- 
ven geval  eenvoudig  aan  de  opwelling  en  den  lust  van  het  oogenblik  toe. 
Doch  zoo  zijn  de  meeste  menschen  niet.  Voor  de  meesten  staat  het  nog 
vast,  dat  men  sommige  dingen  doen  moet,  en  andere  dingen  niet  doen 
mag.  Alleen  maar,  de  bepaling  van- wat  te  mijden  en  van  wat  te  volbren- 
gen is,  houdt  men  aan  zich  zelf,  en  ook  houdt  men  aan  zich  zelf  het 
recht,  om  naar  den  loop  der  omstandigheden,  zichzelven  dispensatie  te 
geven,  van  wat  anders  nit  den  aangenomen  regel  zou  volgen. 


ZOND.   XXXIVa.   HOOFDSTUK  II.  463 


Want  wel  schijnt  het  alsof  we  voor  de  onderscheiding  tusschen  goed  en  kwaad 
een  algemeenen  regel  volgen,  maar  meer  dan  schijn  is  dit  niet.  We  [leven  niet 
alleen.  Om  ons  heen  zijn  tal  van  menschen  die  ongeveer  gelijke  neigingen 
hebben  als  wy.  Daardoor  komt  het  dan,  dat  er  in  heel  dezen  kring  zeker 
algemeen  gevoelen  ontstaat  voor  wat  gepast  of  ongepast  is.  En  omdat 
deze  stilzwijgende  regel  ook  ons  in  het  hart  opkwam,  ontvingen  we  dan 
den  indruk  alsof  we  niet  eigen  goeddunken  volgden,  maar  een  hooger  wet. 
Toch  is  dit  feitelijk  niet  zoo,  gelijk  duidelijk  blijkt  uit  de  gemakkelijkheid 
waarmee  we  ons  aan  dezen  regel  onttrekken,  zoodra  we  door  verhuizing 
of  anderszins  in  een  anderen  kring  overgaan,  en  daardoor  met  een  ande- 
ren levensregel  in  aanraking  komen;  of  ook  zonder  te  verhuizen  dezen 
levensregel  allerlei  wijziging  laten  ondergaan,  naar  gelang  we  ouder  wor- 
den, of  andere  indrukken  ontvangen.  Zoo  waant  men  dan  nog  aan  zeke- 
ren regel  te  gehoorzamen,  men  verkeert  nog  in  de  meening  dat  men  een 
hooger  beginsel  dient,  terwijl  men  toch  feitelijk  niet  anders  doet,  dan  zijn 
eigen  goeddunken  volgen,  en  nu  aan  dat  eigen  goeddunken  den  eeretitel 
geeft  van  rechtschapen,  eervol  fatsoenlijk,  ideaal  of  ook  eenvoudig  zede- 
lijk te  zijn.  Hierin  wordt  dan  de  zonde  van  het  Paradijs  volkomen.  De 
Wetgever  is  opzij  gezet.  Zelf  is  men  zijn  eigen  wetgever  geworden 
Men  is  nu  als  G-od,  zelf  onderscheidende  tusschen  goed  en  kwaad. 

En  in  de  tweede  plaats  protesteert  de  Catechismus  tegen  het  volgen 
van  menscheninzettingen.  Al  naar  gelang  toch  de  mensch  fier  en  sterk 
van  karakter,  of  slap  en  zwak  van  aard  is,  zal  hij  óf  meer  neigen  om  zijn 
eigen  goeddunken  te  volgen,  óf  meer  leunen  gaan  op  inzettingen  van  zijn 
medeinenschen ;  doch  zoo,  dat  het  in  beide  gevallen  is  en  blijft  het  volgen 
van  een  regel,  die  niet  door  God,  maar  door  den  ynenseh  is  ingezet.  Wat 
hier  over  de  „menschelijke  inzettingen"  gezegd  wordt,  versta  men  intus- 
schen  niet  verkeerd.  Als  door  den  koning  van  een  land  inzettingen  voor 
het  leven  van  zijn  volk  gegeven  zyn,  mogen  deze  op  zich  zelf  niet  met 
wat  men  noemt  „menschelijke  inzettingen"  op  één  lijn  worden  gesteld. 
Voor  zoover  toch  van  Godswege  aan  dezen  koning  volmacht  en  bevoegd- 
heid gegeven  is,  om  voor  zijn  volk  de  wet  te  geven,  bindt  deze  wet  de 
conscientie  wel  waarlijk.  Alleen  maar,  ze  bindt  de  consciëntie  niet  omdat 
een  mensch  het  aldus  inzette,  maar  overmits  God  de  Heere  aan  dezen 
mensch  er  de  bevoegdheid  toe  verleende,  en  overmits  diezelfde  God  den 
onderdanen  den  plicht  oplegde,  om  hun  koning  te  gehoorzamen.  Vandaar 
dan  ook  dat  de  gehoorzaamheid  aan  deze  wet  ophoudt,  zoodra  de  koning- 
in zijn  wetgeving  de  grenzen  overschrijdt,  die  hem  van  Godswege  gesteld 
zijn,  en  het  gehoorzamen  van  den  koning  zelf  in  zonde  overslaat,  zoodra 
zijn  inzetting  iets  gelasten  mocht  tegen  Gods  eere.  Hetzelfde  geldt  natuur- 


464  ZOND.    XXXIVrt.    HOOFDSTUK  II. 

lijk  van  de  inzettingen  die  een  hoofd  van  een  gezin  voor  zijn  huisorde 
maakt;  en  evenzoo  van  de  inzettingen  die  voor  scholen  en  allerlei  stichtin- 
gen zijn  ingezet.  Dit  alles  toch  zijn  inzettingen,  die  rusten  op  een  van 
Godswege  verleend  gezag,  en  die,  binnen  den  kring  van  bevoegdheid  ge- 
geven, nooit  tegen  Gods  wet  overstaan,  maar  haar  uitwerken  en  er  op 
rusten.  Slechts  dan  erlangen  al  deze  inzettingen  een  zondig  en  verkeerd 
karakter,  wanneer  de  mensch  als  mensch  ze  inzet  en  wij,  omdat  de  mensc/t 
ze  heeft  ingezet  ze  opvolgen.  Hierin  toch  ligt  tweeërlei  kwaad :  ten  eerste, 
dat  we  aan  den  mensch  toekennen,  wat  alleen  Gode  toekomt;  enten  an- 
dere, dat  wij  onze  eigen  waardigheid  als  mensch  tegenover  onze  mede- 
menschen  met  voeten  treden.  In  wat  rang  of  staat  de  zondaar  ook  moge 
geplaatst  zijn,  toch  is  en  blijft  hij  evenals  wij  zelven  een  nietig  schepsel, 
wiens  adem  in  zijne  neusgaten  is  en  dat  met  ons  in  een  zelfde  oordeel 
ligt.  Zoomin  nu  als  we  voor  een  mensch  mogen  knielen,  evenmin  mogen 
we  voor  een  zondig  medemensch  een  eerbied  toonen,  die  alleen  toekomt 
aan  wat  goddelijk  en  heilig  is.  Een  zetregel  waar  we  natuurlijk  niet  tegen 
ingaan,  als  we,  om  Gods  wil,  het  door  Hem  op  menschen  gelegde  gezag 
eerbiedigen;  maar  dien  we  onverbiddelijk  schenden,  zoo  dikwijls  we  een 
mensch.  als  mensch,  hetzij  om  zijn  geld,  hetzij  om  zijn  kennis,  hetzij  om 
zijn  brutaliteit,  eerbied  bewijzen.  Dat  mag  nooit  en  loopt  altoos  tegelijk 
y  op  twee  zonden  uit:  op  een  zonde  tegen  God,  wiens  eere  we  aan  geen 
mensch  zullen  geven;  en  op  eene  zonde  tegen  ons  zelven,  omdat  we 
ons  nooit  als  mensch  van  eenig  mensch  als  zoodanig  afhankelijk  mogen 
stellen. 

Daarin  dat  we  God  alleen  als  Wetgever  eeren,  ligt  dus  de  aanbidding 
zelve  van  het  Eeuwige  Wezen  als  God.  Ware  er  geen  God,  er  zou  ook 
geen  gezag  over  ons  bestaan,  er  zou  geen  wet,  die  over  ons  heerschen 
kon,  denkbaar  wezen.  En  alleen  omdat  God  God  is  en  als  God  ons  ztjn 
schepselen  schiep,  in  stand  houdt  en  absoluut  als  zijn  eigendom  kent, 
daarom  heeft  Hij  en  Hij  alleen  ook  in  volstrekten  zin  over  ons  te  zeggen» 
En  dat  wel  in  dezen  drieërlei  zin :  lo.  Dat  er  geen  andere  reden  van  ons 
y  ontstaan  en  bestaan  kan  zijn,  dan  dat  God  ons  voor  zichzelven  schiep.  Hij 
heeft  alle  ding  om  zichzelfs  wil  geschapen,  ook  den  goddelooze  voor  den 
dag  des  kwaads  20.  Dat  dit  doel  Hem  alleen  bekend  was,  en  Hij  dus  ook 
alleen  wist,  op  wat  wijs  ons  bestaan  zijn  moest,  om  Hem  datgene  toe 
te  brengen,  waarvoor  Hij  ons  schiep.  En  3o.  dat  Hij  alleen  het  verband 
kan  leggen  tusschen  het  doel  waartoe  we  geschapen  zijn  en  het  bestaan 
dat  we  van  Hem  ontvingen,  d.  w.  z.  zelf  alleen  den  levensregel  kan  bepalen, 
waarnaai-    we  leven  moeten,  om  te  beantwoorden  aan  onze  bestemming. 


ZOND.  XXXIVa.   HOOFDSTUK  II.  465 

Uit  dien  hoofde  is  het  volstrekt  ondenkbaar,  dat  God  de  Heere  een 
eenig  schepsel  in  het  leven  zou  roepen,  zonder  tevens  ook  in  en  bij  de 
schepping  ervan  de  levenswet  voor  dit  creatuur  te  bepalen.  Zoo  ontston- 
den dus  vanzelf  in  de  schepping  der  natuur  de  natuurwetten,  d.  w.  z. 
in  de  schepping  van  het  plantenrijk  de  wet  waarnaar  de  plant  leeft,  en 
in  de  schepping  van  het  dierenrijk  de  wet  waarnaar  het  dier  leeft  en 
werkt.  Niet  anders  staat  het  met  ons  eigen  lichaam,  waarin  geen  enkel 
orgaan  of  lidmaat  is,  dat  niet,  hetzij  we  dit  merken  of  niet  merken,  voort- 
bestaat  overeenkomstig  de  levenswet  die  God  voor  ons  bloed,  voor  onze 
longen,  voor  onze  zenuwen,  voor  onze  vertering  enz.  gaf.  En  onverschil- 
lig waar  ge  Gods  schepping  bespiedt,  hetzij  ge  de  sterren  volgt  op  heur 
banen,  of  het  licht  bij  zijn  uitstraling,  of  het  water  in  zijn  loop,  of  uw 
eigen  ademtocht  bij  zijn  uit  en  ingaan  naspeurt,  altoos  is  het  de  door  God 
gestelde  wet  die  deze  uitingen  van  het  creatuurlijk  leven  buiten  u  en  in 
u  beheerschen.  Zoo  gaf  God  zijn  wet  voor  de  wereld  van  de  muziek,  zijn 
wet  voor  heel  de  wereld  van  het  schoone.  En  diezelfde  God  die  der  zee 
haar  perk  gesteld  heeft,  die  ze  niet  overschrijden  zal,  stelde  ook  de  wet 
in  voor  den  polsslag  van  uw  bloed  en  voor  de  uitwaseming  van  het  vocht 
door  de  poriën  van  uw  huid.  Wilt  ge  dus  de  Wet  des  Heer  en  in  vollen 
omvang  overzien,  gelijk  b.  v.  de  psalmist  dit  doet  in  Psalm  CXIX,  waar 
hij  in  VS.  96  uitroept :  „In  alle  volmaaktheid  heb  ik  3en  einde  gevonden, 
maar  uw  gebod  is  zeer  wijd"  1),  dan  moet  ge  niet  alleen  aan  de  Tien 
geboden ;  ook  niet  enkel  aan  de  Mozaïsche  wet,  of  de  wet  der  zeden  en 
ceremoniën  denken ;  maar  dan  moet  zich  voor  uw  oog  dat  gansche  sa- 
menstel van  wetten  in  al  het  creatuurlijke  vertoonen,  waardoor  al  wat 
God  schiep,  op  de  aarde,  boven  de  aarde  en  onder  de  aarde,  bestaat. 

Is  dit  nu  alzoo,  dat  God  de  Heere,  omdat  Hij  onze  Schepper  is,  ook 
vanzelf  in  die  schepping  de  wet  voor  het  bestaan  van  alle  creatuur  ge- 
geven heeft,  en  dat  geen  schepping  van  eenig  schepsel  zonder  die  haar 
verzeilende  levenswet  denkbaar  is,  dan  ligt  het  in  den  aard  der  zaak,  dat 
de  Heere  onze  God,  die  alles  geregeld,  alles  bepaald  heeft,  en  alles  door 
zijn  wet  beheerscht,  ook  de  Wetgever  is  voor  dat  hoogere  bestaan  van 
den  mensch,  dat  we  zijn  godsdienstig  en  zedelijk  leven  noemen.  Aan  te 
nemen,  dat  God  wel  de  wet  voor  onze  longen  en  onze  zenuwen,  maar 
niet  de  wet  voor  het  leven  onzer  ziel  zou  hebben  ingezet,  is  uiteraard 
met  het  bestaan  van  God  als  heilig  Wezen  onvereenigbaar.  En  ge  moogt 
het  u  daarom  niet  anders  voorstellen,  of  toen  God  sprak :  „Laat  ons 
menschen    maken    naar   ons  beeld  en  onze  gelijkenis",  lag  in  dit  besluit 


1)  Dat  de  Psalmist  hier  ook  doelt  op  de  wet  Gods  in  de  natuur  blijkt  uit  vs.  90en91, 

E    VOTO    DORDR.    III.  3O 


466  ZOND,   XXXIVö.   HOOFDSTUK   II. 


tevens   de   ivetgeriug   voor  geheel  het  geestelijk  bestaan  van  den  mensch 
besloten. 
Te  denken  dat  God  eerst  den  imnsch  schiep,  en  daarna  een  iwe^  uitdacht, 

"waaraan  het  leven  van  dien  mensch  zou  moeten  beantwoorden,  is  men- 
schelijk  geknutsel  op  God  den  Heere  overbrengen.  Zulk  een  afscheiding 
tusschen  scheppen  en  regelen  is  in  God  ten  «enen  male  ondenkbaar.  Wat 
er  dus  ook  later,  lang  na  de  schepping,  aan  den  mensch  van  den  wille 
Gods  moge  geopenbaard  zijn,  kan  nooit  iets  anders  wezen,  dan  een  repe- 
titie van  diezelfde  levenswet,  die  God  de  Heere  met  en  in  de  schepping 
van  den  mensch  als  zoodanig  had  ingesteld.  Hieruit  volgt  dus  dat  in 
Adam  en  Eva,  toen  ze  nog  in  hun  onnoozelheid  stonden,  de  wet  des  le- 
vens evenzeer  ingeschapen  was  en  evenzoo  vanzelf  in  hen  werkte,  als  de 
levenswet,  waaraan  uw  ademhaling  onderworpen  is,  werken  gaat,  zoodra 
een  pas  geboren  wicht  voor  het  eerst  het  mondje  opent,  adem  haalt,  en 
schreeuwt.  In  het  Paradijs  zou  een  uitwendig  gegeven  wet,  gelijk  die  later 
op  Sinaï  volgde,  dan  ook  geen  zin  hebben  gehad.  Als  zedelijk  wezen 
ademde  Adams  ziel  vanzelf  conform  de  hem  ingeschapen  zedewet.  Want 
wel  weten  we,  dat  er  zeker  onderscheid  bestaat  tusschen  die  deelen  van 
de  levenswet,  die  instinctief  en  ongemerkt  volbracht  werden,  en  die  an- 
dere deelen  van  de  levenswet,  die  ons  voor  een  wilskeus  plaatst ;  een  on- 
derscheid   waarop    we    later  terugkomen ;  maar  dit  heft  het  feit  niet  op, 

^  dat   het   zedelijk  leven  den  mensch  was  ingeschapen,  en  dat  dit  zedelijk 
leven  zijn  eigen  wet  in  zich  droeg. 

Verstoring  van  deze  harmonie  volgde  eerst  door  de  zonde.  Een  oorzaak 
^van  buiten  af  kan  op  uw  ademhaling  inwerken,  en  maken  dat  ge  stikt, 
en  zoo  nu  ook  kon  op  het  zedelijk  leven  van  den  mensch  een  storende 
invloed  van  buiten  plaats  hebben,  die  maakte  dat  de  mensch  zedelijk 
zich  zelf  doodde,  zoodra  hij  aan  dien  invloed  plaats  gaf.  Dit  nu  is  geschied. 
De  zonde  is  in  de  wereld  gekomen.  Door  die  breuke  is  het  zedelijk  leven 
zelf  in  den  mensch  verstoord.  En  tengevolge  van  die  verstoiing  van  het 
zedelijk  leven  in  ons,  is  ook  de  zedewet,  die  ons  zedelijk  leven  in  nor- 
malen toestand  dreef  en  beheerschte,  gestuit  in  haar  werking.  Dit  nu  is 
de  oorzaak,  dat  de  mensch  de  spontane  kennis  van  de  wet,  die  zijn  ze- 
delijk leven  beheerschte,  verloor,  en  dat  hij,  die  kennis  pogende  te  her- 
stellen, op  velerlei  dwaalspoor  geraakte.  Niet  natuurlijk  alsof  alle  kennis 
,  of  wilt  ge,  alle  besef  van  die  zedewet  te  loor  ging  en  werd  uitgewischt. 
Dit  kon  niet.  Een  gestoord  zedelijk  leven  is  en  blijft  toch  altoos  een  ze- 
delijk leven,  d.  i.  een  leven  van  een  zedelijke  natuur.  Ook  in  de  schriklijk 
verminkten  op  het  slagveld  ontdekt  ge  toch  nog  de  menschelijke  vormen 


ZOND.   XXXIVa.   HOOFDSTUK  II.  467 

en  de  menschelijke  trekken ;  en  zoo  was  het  volkomen  natuurlijk,  dat 
ook  in  het  gestoorde  zedelyk  leven  van  den  mensch  de  hem  ingeschapen 
zedewet  nog  telkens  voor  zooverre  uitkv^am,  als  de  ruïne  of  de  puinhoop 
van  zijn  zedelijk  leven  nog  iets  van  de  oorspronkelijke  lijnen  en  trekken 
verried. 

Hiermee  ging  echter  gepaard  een  gestadige  achteruitgang.  Een  gebouw, 
■dat  eenmaal  ruïne  werd,  verliest  telkens  meer  van  zijn  oorspronkelijke 
volkomenheid.  Van  daar  dat  er  nu  twee  lijnen  gingen  loopen ;  de  ééne 
van  de  traditie,  den  mensch  aanzeggende,  welke  zedelijke  eischen  terstond 
na  den  val  nog  gevoeld  werden,  en  dus  nog  waarneembaar  waren ;  en  de 
andere  die  der  werkelijkheid,  aantoonende  hoe  de  mensch  in  zijn  feitelijk 
bestaan  telkens  meer  aan  die  oorspronkelijke  overblijfselen  der  wet  ont- 
zonk. Zoo  kwam  dus  de  wet  als  een  uitwendige  wet  tegenover  hem  te 
staan,  evenals  het  bij  een  doctor  is,  die  aan  asthma  lydt,  en  die  nu  wel, 
in  zijn  boeken  kan  nalezen,  hoe  de  geregelde  ademhaling  zijn  moet,  maar 
die  in  zijn  eigen  ademhaling  deze  normale  wet  niet  meer  terug  vindt, 
■en  die  er  nu  naar  streeft,  om  door  allerlei  kunstmiddel  zijn  ei^tn  gebrek- 
kige ademhaling  weer  aan  de  wet  der  ademhaling  te  doen  beantwoorden. 
Op  zedelijk  gebied  ontbrak  echter  aan  die  kennis  van  de  zedewet  alle 
vastheid...  Er  was  niet  één  enkel  normaal  zedelijk  mensch  meer  beschik- 
baar, in  wiens  zedelyk  gestel  men  na  kon  zien,  hoe  de  normale  werking 
van  het  zedelijk  leven  zijn  moest.  Allen  waren  ze  afgeweken ;  er  was 
niemand  die  goed  deed ;  ook  niet  één.  Zoo  moest  er  dus  verwarring  ont- 
staan. Wat  men  in  zich  zelf  nog  van  de  wet  zijns  zedelyken  levens  ge- 
voelde, ging  al  onduidelijker  spreken,  wijl  men  zedelijk  zoo  bitter  ziek 
<en  abnormaal  was  geworden  ;  en  die  uitwendige  zedewet  die  door  wetge- 
ver en  zedemeester  aan  den  kranke  werd  voorgehouden,  was  wel  iets  duidelij- 
ker, maar  luidde  de  ééne  maal  heel  anders  dan  de  andere  maal ;  verloor  daar- 
door alle  vastigheid  ;  en  ondermijnde  elk  vertrouwen.  Vandaar  dat  beide 
waar  was,  zoowel  wat  de  apostel  zegt,  dat  de  Heidenen,  geen  wet  heb- 
bende, zichzelven  een  wet  waren,  als  hetgeen  dezelfde  apostel  getuigt,  dat 
de  Heidenen  vreemdelingen  waren,  verstoken  van  de  woorden  Gods. 

Gebeurt  het  nu  echter,  dat  God  de  Heere,  die  ons  als  zedelijke  wezens, 
•en  daarmee  in  ons  de  zedewet  tegelijk  schiep,  iets,  (wat  dan  ook)  uit 
deze  zedewet,  rechtstreeks  aan  wien  hetzij,  openbaart,  dan  spreekt  het 
vanzelf,  dat  dit  uit  de  zedewet  geopenbaarde  niet  alleen  dien  éénen  mensch, 
■of  dat  ééne  volk,  maar  al  wat  mensch  is,  geldt.  Niet  omdat  HiJ  er  dit  bij 
zegt,  noch  ook  omdat  de  vorm  der  openbaring  dit  aanwijst,  maar  een- 
voudig, omdat  het  iets  is  uit  de  wet  van  ieders  zedelijk  bestaan.  Toen 
dus   God    de  Heere  op  den  Sinaï  rechtstreeks  aan  Israël  een  vaste  bepa- 


468  ZOND.  XXXIVa.  hoofdstuk  II. 

ling  omtrent  enkele  punten  van  de  zedewet  gaf,  en  dus  uitsprak,  hoe  op 
deze  punten  het  normale  zedelijk  bestaan  van  den  mensch  moet  zyn,  had 
deze  openbaring,  ook  zonder  eenige  bijvoeging,  voor  zooverre  ze  de  inge- 
schapen zedewet  raakte,  kracht  en  geldigheid  voor  al  loat  mensch  heet. 
Deze  openbaring  werd  aan  Israël  gegeven,  omdat  Israël  uit  menschen  be- 
stond. En  daar  nu  de  zedewet  voor  ons  menschelijk  leven  alge.)<,ee)i  is, 
naardien  het  zedelijk  leven  in  alle  menschen  gelijksoortig  van  aard  is,, 
gold,  zonder  eenige  nadere  bijvoeging,  al  wat  aan  Israël  omtrent  de  wet 
des  zedelijken  levens  geopenbaard  werd,  voor  alle  volk,  voor  alle  natie,. 
voor  eiken  tijd  en  voor  alle  persoon. 

Dit   zou    zoo    geweest   zijn,    ook  al  had  God  deze  openbaring  niet  aan 
Israël,    maar    aan    een    volk   van   Indië  of  Afrika  gegeven ;  en  deze  wet 

■■  Grods  bindt  niet  omdat  Israël  ze  ontving,  maar  omdat  God  ze  gaf.  Want 
wel  moet  ook  met  het  feit,  dat  ze  aan  Israël  gegeven  werd,  gerekend 
worden ;  maar  met  geheel  andere  strekking.  In  Israël  school  namelijk  de 
kerke  Gods,  en  deze  kerke  Gods  heeft  den  last  om  zijn  Woord  voort  te- 
planten  van  geslacht  tot  geslacht  en  het  aan  alle  natiën  te  verkondigen. 
De  bepaalde  afkondiging  aan  Israël  in  zijn  hoedanigheid  van  Verbonds- 
volk, hield  dus  in,  de  aanstelling  van  de  kerk  tot  beivaarster  en  ver- 
kondigster  van  de  Wet  Gods.  Eens  geopenbaard  mocht  deze  wet  niet  we- 
der in  vergetelheid  geraken.  De  eens  gegeven  vastigheid  mocht  niet  weder 
onvast  worden.  En  nu  het  God  beliefd  had  de  door  onze  zonde  te  loor 
gegane  kennisse  van  de  Wet  Gods,  door  openbaring  weer  te  herstellen 
moest  de  kerke  Gods  zorgdragen,  dat  deze  kennisse  van  de  wet  van  ons- 
zedelijk  bestaan  nooit  meer  te  loor  ging  en  tot  alle  volk  werd  uitgebracht. 
Hieruit  verklaart  het  zich,  dat  de  wet  niet  in  China  of  Japan,  maar  uit 
sluitend  in  Israël,  als  drager  van  de  kerke  Gods,  werd  afgekondigd.  Niet 
alsof  hieruit  de  verhindbaarheid  van  de  wet  zou  zijn  ontstaan ;  deze  toch. 
ligt  uitsluitend  in  het  feit,  dat  God  haar  heeft  afgekondigd ;  maar  opdat 
die  afkondiging  voor  heel  ons  menschelijk  geslacht  doel  zou  treffen  en 
een   iegelijk   zijn    onschuld    voor  God  benemen.  Iets  waaruit  men  tevens- 

—  ziet,  hoezeer  een  kerk  het  spoor  bijster  is,  die  wel  het  Evangelie  predikt,, 
maar  de  Wet  zwijgen  laat,  of  ook  zendelingen  onder  de  Heidenen  zendt,, 
wel  om  het  Evangelie,  maar  niet  om  de  Wet  te  verkondigen. 
Alsof  Evangelie,  zonder  wet  ooit  Evangelie  zijn  kon  ! 


ZOND.    XXXIV.    HOOFDSTUK   III.  469 


DERDE  HOOFDSTUK. 


Dat  den  rechtvaardige  de  wet  niet  gezet  is,  maar 
den  onrechtvaardige. 

1  Tim.  1:  9. 


Zoo  is  dan  de  zedewet  niet  anders  dan  de  wet  voor  ons  leven,  die  bij 
de  Schepping  zelve  in  onze  natuur  is  ingevlochten.  Niet  alsof  Adam  eerst 
geschapen  was,  en  alsof  eerst  daarna  in  dien  geschapen  mensch  zekere 
zedewet  ware  ingegrift  in  zijn  hart.  Dat  kan  niet.  Eenvoudig  wijl  het  vol- 
strekt onmogelijk  is,  dat  er  iets,  wat  dan  ook  geschapen  worde,  of  het 
draagt  tegelijk  zijn  levens  wet  in  zich.  Er  ontstaat  niet  eerst  een  visch, 
om  eerst  daarna  de  wet  van  het  zwemmen  en  het  ademhalen  door  de 
kieuwen  aan  dit  dier  te  geven ;  maar  zóó  als  het  vischje  uitkomt,  zwemt 
het  en  haalt  het  op  zoo  wondere  wijze  adem  onder  het  water.  Met  an- 
ders is  het  met  het  vliegen  van  den  vogel ;  want  ook  al  ontwikkelen  zijn 
vleugelen  zich  eerst  langzaam,  en  al  moet  hij  later  pas  heren  vliegen, 
toch  is  ook  de  vogel,  zoodra  hij  uit  den  dop  van  het  ei  komt,  te  gelijk 
op  het  vliegen  aangelegd.  Zelfs  van  menschelijke  voortbrengselen,  die  op 
•eigen  beweging  zijn  aangelegd,  gaat  dit  door.  Er  wordt  niet  eerst  een 
klok  gemaakt,  en  daarna  in  die  klok  de  wet  van  haar  gang  ingebracht; 
maar,  onder  het  maken  zelf,  is  die  klok  er  op  ingericht,  om  naar  die  en 
die  wet,  als  het  goed  zal  zijn,  zoo  en  zoo  te  loopen.  En  zoo  nu  is  het 
ook  met  een  stoomwerktuig,  met  een  inrichting  voor  electriciteit,  en  zoo- 
veel meer.  Altoos  is  de  wet  van  leven  en  beweging  tegelijk  met  de  zaak 
zelve  gegeven.  En  natuurlijk  gaat  dit  ook  voor  ons  eigen  lichaam  niet 
alleen,  maar  ook  voor  ons  eigen  denken  zóó  streng  door,  dat  er  in  ieders 
vleesch  en  bloed,  en  zoo  ook  in  ieders  denkvermogen  een  stellige  wet 
gegeven  is,  die  bepaalt  hoe  eenerzijds  ons  lichaam  innerlijk  bestaan,  en 
hoe  anderzijds  onze  geest  denken  zal,  op  straffe  van  of  onze  gezondheid 
te  verderven,  of  met  ons  denken  valsch  te  gaan.  Op  dezen  gansch  alge- 
meenen  regel  maakt  dan  ook  ons  zedelijk  leven  geen  uitzondering.  Ook 
het  zedelijk  bestaan,  dat  God  ons  inschiep,  is  zonder  een  daarin  klevende 
zedewet  eenvoudig  ondenkbaar.  En  zoo  kan  het  niet  anders,  of  ook  Adam 
moet,  toen  hij  geschapen  wierd,  tegelijk  mei  zijn  zedelijk  bestaan  die 
zedewet  als  ingeschapen  wet  ontvangen  hebben.  Wie  dit  anders  voorstelt 
maakt  van  Adam  een  in  elkaar  gezet  werktuig,  geen  goddelijk  crea- 
tuur. 

Juist   echter    omdat  deze  zedewet  in  de  Schepping  zelve  gegeven  was 


4(0  ZOND.  XXXIVa.  hoofdstuk    III. 

moogt  ge  u  nooit  voorstellen,  dat  Adam  de  Tien  geboden  zou  hebben 
kunnen  opzeggen.  Daar  had  hij  nooit  van  gehoord,  en  die  zou  hij  nauwe- 
lijks verstaan  hebben.  „Gij  zult  niet  stelen,"  had  geen  zin  voor  een  menscb 
die  nog  geheel  alleen  op  aarde  was.  ..G-ij  zult  niet  echtbreken,"  was  een 
onbegrijpelijk  gebod  voor  wie  nog  niet  wist,  dat  er  een  vrouw  op  aarde 
zou  komen.  Hoe  kon  Adam  valsch  getuigenis  geven,  zoolang  er  niemand 
naast  hem  stond,  omtrent  wien  of  aan  wien  dit  denkbaar  was  ?  Wie  het 
zich  dus  voorsteld,  alsof  Adam  zich  de  Tien  geboden  door  God  heeft  hoo- 
ren  voorzeggen,  en  ze  toen  God  heeft  nagezegd,  vergist  zich  ten  eenen  male,, 
en  kan  dus  ook  niets  van  het  dusgenaamde  proefgebod  begrijpen.  Wat 
Adam  ingeschapen  was,  was  alleen  het  besef  van  verplichting,  om  zich 
in  elke  voorkomende  omstandigheid  in  de  juiste  verhouding  tot  Zijn  God,, 
zichzelf,  zijn  naaste  en  de  wereld  te  plaatsen ;  en  daarbij  het  vermogen, 
om  bij  elke  omstandigheid  die  voorkwam  en  door  God  gewilde  betrek- 
king instinctief  te  beseffen.  Juist  zooals  een  kind  niet  uit  een  boek  leert  ^ 
hoe  het  adem  heeft  te  halen,  maar  vanzelf  adem  haalt,  zoo  ook  was  de 
zedelijke  levensbeweging  in  Adam  vanzelf  werkend.  Alleen  doordien  men 
dit  voorbijzag,  is  dan  ook  het  proefgebod  zoo  vaak  misverstaan.  Als  ik 
de  proef  wil  nemen,  of  een  kompas  goed  werkt,  is  het  volstrekt  niet 
noodig,  dat  ik  er  een  reis  meê  om  de  wereld  doe,  maar  kan  die  verificatie 
op  het  meteorologisch  of  zeevaartkundig  instituut  afloopen.  Als  ik  wil 
zien,  of  de  gasleiding  in  orde  is,  is  het  voldoende  zoo  ik  één  pit  laat 
branden.  En  zoo  nu  ook  behoefde  bij  de  proefneming  met  Adam  niet  heel 

w^  de  reeks  der  geboden  of  der  zedelijke  verhoudingen  met  Adam  doorloo- 
pen  te  worden,  maar  was  toetsing  op  één  enkel  punt  volkomen  genoeg. 
Immers  in  dat  ééne  punt  lag  de  allesbeheerschende  hoofdzaak  :  t.  w.  de 
bereidwilligheid  om  niet  naar  eigen  goeddunken,  maar  in  onderworpen- 
heid aan  zijn  God  te  bestaan,  volkomen  in.  En  juist  naarmate  nu  de  ver- 
zoeking bij  dit  proefgebod  kleiner  was,  des  te  fymr  werkte  in  Adam  het 
zedelijk  kompas.  Als  God  de  Heere  Adam  zijn  vrouw  ontnomen  had,  om 

'  de  proef  te  nemen,  of  hij  nu  al  dan  niet  morren  zou,  zou  de  verzoeking 
veel  zwaarder,  en  daardoor  de  werking  van  de  proef  veel  minder  fijn  ge- 
weest zijn.  Nu  daarentegen  de  proef  te  midden  van  het  overrijke  paradijs 
met  een  enkele  boomvrucht  genomen  werd,  was  de  proefneming  zoo 
uiterst  fijn,  dat  de  allergeringste  afwijking  van  den  wille  Gods  aan  den 
dag  moest  komen. 

En  vraagt  men,  waarom  nu  zulk  een  proefgebod  bij  's  menschen  zede- 
lijk bestaan  noodig  was,  daar  toch  soortgelijke  proef  niet  genomen  wordt 
bij  onze  ademhaling,  of  bij  de  levenswet  van  de  plant,  noch  bij  den  loop 
der  starren    op   heur   baan,   dan   ligt  de  verklaring  hiervan  juist  in  den 


ZOND.   XXXIVa.    HOOFDSTUK   III.  471 

aard  van  het  zedelijk  leven.  Al  mag  men  toch  ook  het  zedelijk  leven  wel 
vergelijken  bij  het  groeien  van  een  boom,  die  vrucht  draagt,  toch  mag  het 
zedelijk  leven  nooit  als  een  natuurproces  worden  opgevat.  Wie  dat  doet, 
vernietigt  het,  en  wordt  zijns  ondanks  Pantheïst.  Een  gevaar  waarop  met 
name  ook  wel  in  Gereformeerde  kringen  mag  gewezen,  omdat  het  zoo 
vaak  voorkwam,  dat  men,  de  vastheid  van  Gods  raad  verkeerd  opvatten- 
de, ook  zijn  innerlijk  leven  zich  voorstelde,  als  buiten  alle  wilskeus,  zich 
ontwikkelend  naar  een  vaste  natuurwet.  Men  weet  dan  ook,  hoe  er  her-  > 
haaldelijk  allerlei  secten  onder  ons  zijn  opgestaan,  die  zich  hyper-Gere- 
formeerd waanden,  en  die  toch  feitelijk  haar  levenskracht  putt'en,  niet 
uit  Christus,  maar  uit  Spinoza  of  een  ander  pantheïstisch  wijsgeer.  Neen, 
het  zedelijk  leven  is  en  blijft  juist  hierdoor  van  alle  natuurlijk  leven  pvin- 
cipieel  onderscheiden,  dat  het  onze  eigen  medewerking  vraagt,  of  tegen- 
werking als  mogelijk  stelt,  en  hierdoor  onze  eigen  verantwoordelijkheid 
laat  geboren  worden. 

Het  best  gevoelt  ge  den  overgang  tusschen  dit  bloot  natuurlijk  en  dit 
hooger  zedelijk  leven,  zoo  ge  bij  uw  lichaam  onderscheidt  tusschen  die 
functiën,  die  buiten  uw  wil,  vanzelf  werken,  en  die  andere  functiën,  die 
niet  tot  stand  komen  dan  met  uw  wil.  Uw  bloed  volbrengt  zijn  ruste- 
loozen  omloop  door  uw  aderenweefsel  en  de  kamers  van  uw  hart  van- 
zelf, ongemerkt,  zonder  dat  ge  er  over  denkt.  En  zoo  ook  ademt  ge  vaak 
uren  lang  rusteloos  in  en  uit,  zonder  dat  ook  maar  de  gedachte  aan  uw 
ademhalingswerktuigen  in  u  opkomt.  Maar  zoo  is  het  niet  met  uw  voe- 
ding, uw  kleeding,  uw  verwarming,  uw  beweging.  Want  wel  bestaat  er 
een  absolute  bepaling  voor  hetgeen  uw  lichaam  in  elk  gegeven  geval,  in 
elk  van  die  vier  opzichten,  eischt,  om  volkomen  normaal  te  blijven ;  maar 
noch  die  voeding,  noch  die  kleeding,  noch  die  verwarming,  noch  die  be- 
weging gaat  vanzelf.  Dat  alles  moet  van  u  komen.  En  omdat  het  van  u 
moet  komen,  is  het  zeer  denkbaar,  dat  gij  de  goddelijke  wet  van  uw  voe- 
ding niet  nakomt ;  u  op  ongezonde  wijze  kleedt ;  en  zóó  verwarmt  dat  ge 
gevaar  voor  uw  lichaam  schept;  en  of  de  noodigen  beweging  nalaat  of 
uw  lichaam  zoo  beweegt,  dat  ge  een  ongelijk  krijgt  en  uw  lichaam  doodt. 
Tot  op  zekere  hoogte  echter  volbrengt  ge  deze  vier  actiën  bijna  ongemerkt 
en  als  vanzelf.  Ge  eet  dag  aan  dag,  zonder  u  eigenlijk  rekenschap  te  ge-  ~y 
ven  van  wat  ge  in  uw  eten  doet.  Zoo  ook  kleedt  ge  u  en  zoekt  ge  by 
koude  de  warmte  op.  En  met  name  uw  loopen,  hoewel  op  zich  zelf  een 
niet  geringe  kunst  —  zie  dat  maar  aan  een  kind  dat  pas  loopen  leert  — 
volbrengt  ge  ten  slotte  bijna  even  regelmatig,  ongemerkt  en  vanzelf,  als 
ge  adem  haalt  met  uw  longen.  Die  meest  gewone  daden  ten  opzichte 
van  ons  lichaam  vormen  in  dien  zin  dus  zekeren  overgang  tusschen  ons 


472  ZOND.   XXXIVö.    HOOFDSTUK   III. 

natuurlijk  en  ons  zedelijk  leven.  Het  zijn  alle  in  zeker  opzicht  zedelijke 
daden,  want  men  kan  zich  zóó  voeden,  zóó  kleeden,  zóó  verhitten,  en 
zóó  onnadenkend  of  moedwillig  bewegen,  dat  men  zondigt  tegen  het  zes- 
de gebod  en  toegeeft  aan  allerlei  luimen  en  lusten.  Maar  in  den  gewonen 
gang  van  het  leven  worden  toch  bijna  al  deze  daden  als  een  vanzelfsheid 
volbracht,  zonder  dat  of  het  nadenken  of  de  wil  er  veel  part  of  deel  aan 
heeft.  Aan  deze  soort  daden,  die  op  het  terrein  van  ons  lichaam  liggen, 
sluiten  zich  dan  tal  van  andere  daden  aan,  die  deels  uit  aandrift,  deels  uit 
usantie,  ons  evenzoo  vanzelf  afgaan,  ook  al  liggen  ze  reeds  geheel  en  uit- 
sluitend op  het  gebied  van  het  zedelijk  leven.  Zoo  steekt  ge  onwilkeurig 
uw  hand  uit,  als  ge  iemand  ziet  vallen.  Als  ge  een  bekende  op  straat  te- 
gen komt,  groet  ge  hem  vanzelf.  Een  kind,  dat  de  trap  niet  op  kan,  helpt 
ge.  Als  ge  ergens  brand  in  huis  ontdekt,  waarschuwt  ge  de  bewoners.  En 
zoo  ware  er  een  geheele  reeks  van  daden  te  noemen,  die  we  bijna  even 
onwillekeurig  en  werktuiglijk  verrichten,  als  we  loopen  met  onze  beenen 
en  met  onze  longen  ademhalen,  en  waarin  toch  feitelijk  niets  dan  een 
zedelijke  daad  aanwijsbaar  is.  Tot  ge  dan  ten  slotte  tot  die  reeks  van  hoo- 
gere en  hoogst  zedelijke  daden  komt,  waarbij  de  natuur,  de  aandrift  en  de 
gewoonte  bijna  niets  te  zeggen  hebben,  en  waarin  elke  actie  vrucht  is 
van  een  welbewuste  rechtstreeksche  wilskeus. 

En  zeg  nu  niet,  dat  waar  wilskeus  beslist,  elk  denkbeeld  van  een  wet 
vervalt,  want  ook  dit  berust  op  een  misverstand.  U  is  van  Godswege  voor 
uw  longen  de  wet  gegeven,  dat  ge  de  bedenkelijke  koolstof  zult  uitademen 
en  de  levendmakende  zuurstof  zult  inademen.  Houdt  ge  nu  die  wet,  en 
zorgt  ge  dat  er  in  uw  vertrek  zuurstof  aanwezig  is,  en  dat  de  koolstof 
zich  verwijderen  kan,  dan  ademt  ge  vrij  en  uw  bloed  blijft  gezond.  Maar 
ook,  handelt  ge  in  strijd  met  die  wet  van  uw  God,  en  is  er  geen  zuur- 
stof meer  in  te  ademen,  en  kan  de  koolstof  niet  weg,  dan  doet  ge  dit 
niet  straffeloos,  maar  dan  stikt  ge  en  sterft  ge  den  dood.  En  zoo  nu  ook  is 
er  voor  uw  zedelijke  ademhaling,  als  we  ons  zoo  mogen  uitdrukken,  een 
zeer  bepaalde  levenswet  van  uw  God  gegeven.  Stoort  ge  u  daaraan  nu 
en  leeft  ge  daarnaar,  dan  blijft  uw  innerlijk  zielsbestaan  gezond  en  uw 
geestelijke  levenskracht  bloeit.  Maar  ook,  stoort  ge  u  daaraan  niet,  en  gaat 
ge  daartegen  in,  dan  zult  ge  den  dood  sterven.  Juist  zooals  God  het  tot 
Adam  zei:  „Ten  dage  als  ge  daarvan  eet,  zult  ge  den  dood  sterven". 

Ook    dit  was  geen  wilkeurige  straf,  maar  de  aanwijzing  van  het  nood- 
zakelijk gevolg,  dat  uit  de  zedewet  voortvloeide.  Zoo  moest  het  zijn.  Het 
kon  niet  anders.  Juist  omdat  de  werking  van  de  wet  Gods  onverbreekbaar 
en  onverbiddelijk  was.  Kondt  ge  in  een  kamer,  die  met  kooldioxyde  gevuld 
'is,  uw  ademhaling  een  tijdlang  staken,  zoo  zou  het  u  geen  kwaad  doen; 


ZOND.   XXXIVa.   HOOFDSTUK    III.  473 


maar  juist  omdat  de  wet,  die  God  voor  uw  ademhaling  gaf,  niet  toelaat, 
dat  ge  uw  ademhaling  een  tydlang  staakt,  zoo  moet  ge  adem  halen,  en 
luist  door  dat  moeten  ademt  ge  het  doodelijke  gas  in.  Daarom  doodt  ge 
dan  ook  u  zelven.  Gij  zelf  ademt,  en  neemt  door  dat  ademen  den  dood 
in  u  op.  Ge  wordt  nier  gedood,  maar  ge  maakt  u  zelf  dood.  Juist  wat  ' 
we  stikken  noemen.  En  zoo  nu  is  ook  Adam  in  het  paradijs  zedelijk  ge- 
stikt. Ook  de  wet  die  God  voor  Adams  zedelijk  leven  had  gegeven,  eischte, 
dat  Adam  zich  door  een  geest  die  boven  hem  stond  zou  laten  beheerschen. 
Toen  hij  dus  niet  wilde  dat  God  die  hem  beheerschende  Geest  zou  zijn,  ^ 
moest  het  Satan  zijn.  Geen  derde  was  mogelijk.  En  zoo  zoog  Adam  door 
het  feit  zelf,  dat  hij  den  Geest  Gods  afweerde,  het  gif  van  den  geestvan 
Satan  in;  en  daaraan  stierf  hij.  De  wet  Gods  gaat  dus  altoos  door.  Alleen 
maar,  gelijk  de  wet  van  uw  ademhaling  u,  al  naar  gelang  ge  haar  toepast,  het 
leven  of  den  dood  brengt,  zoo  ook  stelt  die  wet  Gods  voor  het  zedelijk  leven  in 
haar  toepassing  altoos  twee  mogelijkheden,  óf  dat  ze  u  ophoude,  óf  dat  ze  u 
verderve;  maar  ook  als  ze  u  verderft,  doet  dat  Gods  wet.  Wie  zondigt  zet  niet 
Gods  wet  opzij.  Dat  kan  niemand.  Neen,  maar  hij  maakt,  dat  die  wet  Gods, 
die,  goed  toegepast,  hem  door  haar  werking  redden  zou,  hem  nu,  verkeerd 
toegepast,  door  haar  niet  te  stuiten  werking,  doodt.  Ze  is  als  een  vuur, 
dat,  goed  gebruikt,  u  koestert,  maar  ook,  verkeerd  gebruikt,  u  zengt  en 
u  verteert.  Voor  wie  de  rekenkunde  verstaat,  kan  men  dit  ook  zoo  zeggen, 
dat  een  reeks  die  met  3  opklimt,  naar  de  wet  die  in  die  reeks  ligt,  zoo- 
wel met  3  klimt  als  met  3  daalt;  zoodat  die  inklevende  wet  mij  of  leidt 
tot  plus  3,  plus  6,  plus  9  enz.,  of  ook  tot  O,  —3,-6,-9.  Het  gaat  ook  in 
uw  zedelijk  leven  vooruit  of  achteruit;  maar  én  die  achteruitgang  én  die  , 
vooruitgang  gaat  niet  wilkeurig,  maar  naar  den  eisch  van  Gods  wet.  Ge 
moet  óf  vooruit  naar  oneindige  gelukzaligheid,  óf  achteruit  naar  oneindige 
rampzaligheid.  De  wet  drijft  altoos.  Ze  laat  u  nooit  los.  Omdat  ze  de 
ingeschapen  wet  van  uw  zedelijk  bestaan  is,  kunt  ge  nooit  aan  haar 
ontkomen. 

Ligt  het  nu  zoo  met  de  zedewet,  die  aan  Adam  was  ingeschapen,  dan  volgt 
hiemit  aanstonds,  dat  de  Tien  geboden  niet  een  eenvoudige  afdruk  van  die 
zedewet  zijn,  maar  een  zeer  speciale  formuleering  ervan.  En  zulks  niet 
alleen  in  dien  zin,  dat  die  Tien  geboden,  in  dien  bepaalden  vorm,  alleen 
voor  het  volk  van  Israël,  in  die  bepaalde  periode  golden;  maar  ook,  in- 
zooverre  de  Tien  geboden  ons  de  zedewet  geven,  gelijk  die  niet  in  het  ■> 
paradijs  gold  noch  in  den  hemel  kan  gelden,  maar  uitsluitdnd  geldt  tegen 
over  zondaars.  Wat  de  apostel  zegt:  „Niet  den  rechtvaardigen  is  de  wet 
gesteld  maar   den   cmrechtvaardigen"   is  in  zijn  brief  aan  Timotheüs  wel 


474:  ZOND.  XXXIVa.  hoofdstuk  UI. 

eenigszins  anders  bedoeld,  maar  rust  toch  op  dezelfde  grondgedachte 
Bovendien  de  vorm  zelf  van  de  Tien  geboden  ontslaat  ons  te  dezen  op- 
zichte van  verder  bewijs.  Het  zou  geen  zin  hebben  in  den  hemel  tot 
iemand  te  zeggen :  ,,Gy  zult  niet  stelen."  En  ook  op  aarde  zou  dit  ver- 
bod een  ijdele  klank  zijn,  indien  de  neiging,  die  in  het  rechtstreeksch 
stelen,  het  sterkst  uitkomt,  niet  van  nature  in  het  menschelijk  hart  aan- 
wezig was.  Bijna  in  alle  de  Tien  geboden,  wordt  niet  iets  greboden,  maar 
meer  verboden,  en  zoo  we  dus  van  Tien  verboden,  in  plaats  van  Tien 
geboden  spraken,  zou  de  uitdrukking  wel  zoo  juist  zijn.  Want  het  is  wel 
zoo,  dat  het  Vierde  gebod  de  heiliging  van  den  Sabbat  gebiedt,  maar  toch 
eigenlijk  is  het:  „Ge  zult  dien  dag  geen  werk  doen,"  in  dit  gebod  aan 
Israél  het  kenteekende.  En  wat  het  Vijfde  gebod  aangaat,  verlieze  men 
niet  uit  het  oog,  dat  dit  tot  de  kinderen  gericht  is,  en  bij  kinderen  begint  het 
gebod  altoos  positief,  om  hun  den  weg  te  wijzen,  waarop  ze  gaan  zullen, 
om  eerst,  bij  afwijking  of  tegenstreving,  in  het  negatieve  om  te  slaan. 

Zonder  overdrijving  mag  men  dus  zeggen,  dat  de  Wetgever  van  Sinaï 
spreekt  tot  menschen,  van  wie  Hij  weet,  dat  de  neiging  tot  alle  kwaad 
in  hen  aanwezig  is,  en  stellig  in  allerlei  boosheid  uit  zal  komen,  indien 
er  geen  verbiedende  wet  komt,  die  het  kwaad  stuit.  Zoo  zijn  dus  de  Tien 
geboden  niet  de  zedewet  van  den  reinen  onzondigen  mensch,  maar  de 
formeele  zedewet  voor  den  zondaar.  De  mensch  die  zondaar  werd,  heeft 
een  soort  zedelijk  leven  tot  aanzijn  geroepen,  dat  tegen  de  zedelijke  wet 
des  menschen  ingaat.  Zooals  hij  bestaat  en  leeft,  heeft  God  niet  gewild, 
dat  hij  bestaan  en  leven  zou.  De  ontwikkeling  van  zijn  persoon  is  niet 
geklommen  tot  plus  3,  plus  6,  plus  9,  enz,,  maar  is  in  haar  tegendeel  omgesla- 
gen, van  x)lus  naar  minus,  en  nu  gedaald  tot  —  3,  —  6,  —  9  enz.  Hierdoor 
nu  is  een  door  God  niet  gewilde  zedelijke  existentie  opgekomen.  Er  ont- 
stond door  de  zonde  in  Gods  schepping  een  wereld  van  neigingen,  over- 
leggingen en  daden,  die  er  niet  zijn  mag,  die  weg  moet,  die  Hij  vloekt 
en  waartegen  Hy  toornt.  Immers  de  toorn  Gods  is  niets  anders,  dan  dat 
zijn  Goddelijke  kracht  en  majesteit,  die  inwerkt  tegen  hetgeen  Hij  niet 
gewild  heeft,  tot  het  zal  verdaan  zyn.  En  die  toorn  Gods,  in  woorden 
gebracht,  in  menschelijke  taal  uitgesproken,  dat  is  nu  dat  telkens  her- 
haalde: „Gij  zult  niet"  Hierin  toch  ligt  nog  heel  iets  anders  dan  de  plato- 
nische verklaring,  dat  het  niet  goed  is  of  dat  het  beter  anders  ware.  Dat 
„Gij  zult  niet"  is  een  woord  van  klemmende  goddelijke  wilskracht.  Inden 
zondeval  is  Gods  majesteit  verworpen,  en  de  illusie  van  den  zondaar  is, 
dat  hy,  door  God  te  verwerpen,  nu  ook  van  God  af  is.  Hield  hij  God 
-<  wezenlyk  voor  God,  gelijk  Hij  is,  hij  zou  Hem  niet  kunnen  verwerpen. 
Maar  zoo  is  het  niet.  Alle  zonde  is  een  pogen,  om  van  God  af  te  komen. 


ZOND.  XXXIVa.    HOOFDSTUK  III.  475 


Alle  zonde  wortelt  in  het  ongeloof  dat  God  niet  die  machtige,  heerlyke 
God  vol  majesteit  is.  De  zondaar  doet  zijn  oogen  voor  God  toe.  Hij  droomt 
zich  in  een  leugenachtige  existentie  zonder  God.  Zoo  als  de  psalmist  zegt : 
,,A1  hun  gedachten  zijn  dat  er  geen  God  is,"  of,  gelijk  het  bij  Maleachi 
staat  uitgedrukt,  „dat  God  er  toch  niet  op  merkt."  D.  w.  z.  dat  er  wel 
een  God  is,  maar  een  God  zonder  wil  of  zonder  macht,  die  den  zon- 
daar geworden  laat.  Alles  hangt  er  dus  maar  aan,  dat  deze  leugen 
vernietigd  worde,  en  dat  de  zondaar  weer  wete  en  weer  gelooven  ga,  dat 
God  er  is;  en  er  op  merkt;  en  een  wil  heeft;  en  dien  wil  met  Goddelijke 
majesteit  doorzet.  En  dit  nu  ligt  uitgedrukt  in  het:  „Gij  zidtniet."  In  dat 
korte  zeggen  verschijnt  de  majesteit  des  Heeren,  dien  de  zondaar  had 
pogen  te  ignoreeren  of  weg  te  cijferen,  weer  voor  hem;  en  doet  hem  opeens 
weer  gevoelen,  dat  hij  toch  w^aarlijk  te  doen  heeft  met  een  levend  God, 
die  niet  met  zich  spotten  laat.  En  juist  daarom  is  de  wet  der  Tien  gebo- 
den dan  ook  zoo  kort,  zoo  snijdend,  zoo  alleen  op  hoofdpunten  komend, 
Er  staat  niet  in:  Gij  zult  liefhebben,  gy  zult  u  ontfermen,  gij  zult 
u  geven  voor  anderen.  Juist  dat  alles  zou  niet  passen  bij  de  taal 
van  Gods  heiligen  toorn.  Van  dat  alles  toch  kan  eerst  weer  sprake 
zijn,  zoo  het  geloof  terugkeert,  zoo  de  zondaar  de  roerpen  van  zijn  scheepke 
omslaat,  en  zoo  hij  in  plaats  van  een  zedelijke  existentie  buiten  en  tegen- 
over zijn  God  te  zoeken,  geen  andere  zedelijke  existentie  meer  begeert 
dan  onder  en  uit  zijn  God.  Al  dat  andere  betreft  het  nieuwe  gebouw,  dat 
dan  eerst  kan  worden  opgetrokken,  als  het  booze  huis, 'dat  op  Gods  heilig 
erf  door  de  zonde  is  opgetrokken,  eerst  tot  den  grond  toe  zal  zijn  afge- 
broken, en  zijn  fundamenten  zullen  zijn  uitgegraven. 

Vandaar  de  Tien  geboden  nog  niet  spreken  van  wat  er  komen  moet, 
maar  bijna  uitsluitend  van  ivat  iveg  moet,  van  hetgeen  voor  Gods  aange- 
zicht moet  verdioijnen.  En  dit  goddelijk  bevel  tot  afbreking  en  slooping 
van  het  booze  huis,  dat  de  zondaar  voor  zichzelf  had  opgetrokken,  gaat 
dan  zoover,  dat  het  in  het  tiende  gebod  ook  de  uitgraving  der  onheilige 
fundamenten  gebiedt,  door  het  anders  zoo  vreemde  en  zoo  raadselachtige 
gebod:  „Gij  zult  niet  begeeren." 

Zoo  ziet  ge  dus,  dat  er  tusschen  de  zedewet  die  God  aan  Adam  inschiep 
en  tusschen  de  wet  der  Tien  geboden,  een  hemelsbreed  verschil  ligt,  en 
dat  men  zich  de  zaak  geheel  verkeerd  voorstelt,  door  te  wanen,  dat  Adam 
deze  Tien  geboden  van  God  had  ontvangen.  En  toch  ligt  tusschen  beide 
ook  weer  zoo  innig  verband,  en  zoo  innige  samenhang,  dat  Jezus  uit  de 
boeken  van  Mozes  het  korte  schema  kon  overnemen:  „Gij  zult  God  lief- 
hebben boven  alles  en  uw  naaste  als  u  zelven,"  en  hiermee  helder  en  duide- 
lijk de  zedewet  kon  aanduiden,  gelijk  die  Adam  ingeschapen  was  in  het 


476  ZOND.  XXXIVa.  hoofdstuk  IY. 

Paradijs.  Immers  dit  summier,  is  Eiet  een  summier  in  dien  zin,  alsof  het 
uit  de  Tien  geboden  gedistilleerd  was.  Neen,  dit  summier  is  veeleer  de 
wortel,  de  zaadkorrel,  of  wilt  ge  de  kiem,  waar  geheel  de  zede  wet  orga- 
-*7  nisch  en  logisch  uit  opspruit;  en  wat  God  in  de  Tien  geboden  doet,  is 
niet  anders,  dan  verfoeien,  vervloeken  en  verbieden  geheel  die  onheilige 
zedelijke  ontwikkeling,  die,  geheel  in  strijd  met  deze  primordiale  zedewet, 
en  als  haar  tegenbeeld  en  caricatuur,  uit  de  kiem  der  zonde  was  opge- 
schoten. 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


"Want  tot  de  wet  was  de  zonde  in  de  wereld;  maar 
de  zonde  wordt  niet  toegerekend,  als  er  geen  wet  is. 

Rom.  5:  13.   . 


Om  tot  een  juist  oordeel  over  de  Wet  des  Heeren  te  geraken,  zult  ge 
wel  doen,  zoo  ge  Vraag  4  en  Vraag  92  van  den  Catechismus  met  elkaar 
vergelijkt  en  in  juist  verband  zet. 

Niet  eerst  toch  in  Vraag  92  wordt  een  onderzoek  naar  de  Wet  des 
Heeren  ingesteld,  maar  ditzelfde  was  ook  reeds  in  Vraag  4  geschied ;  toen 
het  heette:  Wat  eischt  de  Wet  Gods  van  ons?  En  het  antwoord  op  beide 
vragen  is  in  zooverre  uiteenloopend,  dat  bij  de  kemiisse  onzer  ellende  in 
Vraag  4  niet  naar  de  Tien  geboden,  maar  naar  de  hoofdsomme  der  Wet 
wordt  verwezen;  terwijl  omgekeerd  in  Vraag  92  bij  de  leer' der  dankbaar- 
heid niet  ep  het  summier  wordt  gezinspeeld  maar  ons  letterlijk  de  Tien 
geboden  worden  voorgehouden. 

Op  zich  zelf  zoudt  ge  dit  omgekeerd  verwacht  hebben.  Ge  zoudt  zoo 
^  zeggen,  voor  de  kennisse  mijner  ellende  is  het  veel  dienstiger,  dat  ik  bij 
mij  zelven  bepaald  word  als  in  den  grond  een  afgodendienaar,  doodslager, 
echtbreker,  dief  enz;  terwijl  het  bij  de  kennisse  der  dankbaarheid  veel 
verheffender  schijnt  u  op  het  summier  te  wijzen  en  Gods  kind  op  te  wek- 
ken tot  liefde  voor  God  en  zijn  naaste.  En  toch  heeft  onze  Heidelberg- 
sche  Catechismus  zeer  opzettelijk  de  omgekeerde  orde  gekozen.  Dit  weten 
we  daaruit,  dat  Luther,  die  door  zijn  Catechismus  voor  alle  volgende  het 
/voorbeeld  gaf,  eerst  de  Tien  geboden,  en  daarna  de  Twaalf  artikelen  be- 
handelde; en  dat  Ursinus  en  Olevianus  door  hierin  van  Luthers  voorbeeld 
af  te  wijken,  dus  met  opzet  handelden.  En  bovendien  weet  men,  dat  juist 


ZOND,  XXXIVa.   HOOFDSTUK  IV.  477 

over  het  gebruik  der  Wet  van  den  beginne  aan  een  merkelijk  veschil 
tusschen  de  Luthersche  en  Gereformeerde  godgeleerden  bestaan  heeft.  Niet 
dat  daarom  de  Gereformeerde  meer  naar  het  type  van  den  Roomschen 
Catechismus  te  werk  gingen.  De  Roomsche  Catechismus  toch  (Catechismus  ' 
Romanus)  zag  eerst  drie  jaren  na  den  Heidelberger,  in  1566,  het  licht. 
Men  moet  zich  toch  niet  voorstellen,  alsof  er  reeds  vóór  de  Reformatie,  in 
heel  de  periode  der  Middeleeuwen  een  eigenlijk  gezegde  Catechismus  in 
gebruik  was.  De  Middeleeuwen  kenden  zulk  een  lee^'boek  niet,  en  Luther 
is  er  de  geniale  schepper  van.  Eerst  om  den  invloed  van  Luthers  Catechis- 
mus tegen  te  werken  liet  keizer  Ferdinand  door  den  pater  der  Jezuïeten, 
den  kundigen  Petrus  Canisius  een  Anti- catechismus  ontwerpen,  die  pas 
in  1554  uitkwam,  nadat  Luthers  Catechismus  reeds  in  1529  en  die  van 
Genève  reeds  in  1537  en  1542  waren  verschenen.  En  zelfs  was  deze  Anti- 
catechismus van  Canisius  nog  niet  eens  leerboek  voor  het  volk.  Als  zoodanig 
gaf  Canisius  eerst  in  1566  zijn  kleinen  Catechismus  uit.  Al  is  het  dus  volko- 
men waar,  dat  ook  de  Roomsche  Catechismus,  evenals  de  Heidelberger, 
de  Tien  geboden  na  de  Twaalf  artikelen  behandelt,  zoo  is  toch  de  Room- 
sche daarin  den  Heidelberger,  en  niet  de  Heidelberger  den  Roomschen 
Catechismus  gevolgd.  1)  Ja,  zoozeer  gaat  de  Heidelberger  hierin  zelfstandig 
te  werk,  dat  hij  zich  niet  stoort  noch  aan  den  Catechismus  van  Leo  Judae,  7 
noch  aan  dien  van  Calvijn,  die  beide  de  Tien  geboden  vooraf  lieten  gaan. 
Iets  wat  evenzoo  het  geval  was  in  de  beide  Catechismussen  die  a  Lasco 
voor  de  Nederlandsche  vluchtelingen  in  Londen,  en  vroeger  reeds  voor 
de  kerk  van  Emden,  had  opgesteld.  Ook  in  zijn  IwshY«^ie  behandelt  Calvijn 
gelijk  men  weet  eerst  de  Tien  geboden,  en  daarna  eerst  komt  hij  tot  het 
werk  der  Verlossing.  Het  is  derhalve  aan  geen  twijfel  onderhevig,  of  dit 


1  )  De  Tie^i  geboden,  die  nu  zoo  algemeen  bekend  zijn,  waren  dit  lange  eeuwen  niet.  Er 
is  een  lange,  breede  periode  in  de  Christelijke  kerk  geweest,  dat  men  zich  bepaalde  tot  het 
korte  summier,  en  de  wet  van  Sinaï  feitelijk  beschouwde  als  niet  meer  thuishoorendein 
de  Christelijke  religie ;  en  eigenlijk  is  het  eerst  dank  zij  de  Reformatie,  dat  de  kennis  der  Tien 
geboden  het  gemeengoed  van  alle  gedoopten  is  geworden.  De  eerste  die  op  de  Tien  geboden  weer 
de  aandacht  vestigden  waren  de  scolastieken.  Zij  gevoelden  voor  het  eerst  behoefte,  om  de 
beteekenis  der  lex  vetus  (der  oude  wet)  toe  te  lichten.  En  het  is  aan  deze  scolastieke  en 
met  name  aan  Thomas  Aquino,  dat  de  kerken  der  Reformatie  ongemeen  veel  voor  de 
uitlegging  der  Tien  geboden  te  danken  hebben.  Toch  ontga  het  de  aandacht  niet,  dat  ook 
Thomas  Aquino  de  Tien  geboden  nog  altoos  behandelde  als  de  oude  Wet,  en  begint  met 
de  vraag:  of  de  oude  Wet  ons  nog  bindt.  Ook  wane  men  niet,  dat  Thomas  reeds  een  breede 
uitlegging  van  de  Tien  geboden  achterepn  zou  gegeven  hebben.  Die  vindt  men  in  zijn 
Summa  nergens.  Zijn  moraal  volgt  een  eigen  kader;  en  slechts  voor  zoo  ver  de  Tien  ge- 
boden, deels  als  verschijnsel,  deels  als  afzonderlijke  geboden  in  dat  kader  passen,  komen 
ze  terloops  ter  sprake. 


478  ZOND.  XXXIVa.  hoofdstuk  IV. 


^ 


achteraan  plaatsen  van  de  Tien  geboden  is  door  den  Heidelberger  met  voor- 
bedachten rade  geschied  en  had  een  afzonderlijke  bedoeling. 

Welke  deze  bedoeling  was,  is  niet  moeilijk  in  te  zien.  Natuurlijk  er- 
kende ook  de  Heidelberger  ten  volle,  dat  de  Wet  ons  een  tuchtmeester 
tot  Christus  is,  en  dat  het  in  zooverre  volkomen  rationeel  was,  gelijk 
Lnther  deed,  eerst  heel  den  eisch  der  Wet  uit  te  leggen,  en  daarna  tot 
de  Verlossing  te  komen.  Maar  Ursinus  en  Olevianus  doorzagen  uitnemend 
wel,  dat  door  zulk  een  wijze  van  behandeling  de  verkeerde  waan  gevoed 
werd,  alsof  een  kind  van  God  dan  nu  ook  eens  voor  goed  van  de  Wet 
af  was,  en  niets  meer  met  de  Tien  geboden  uitstaande  had.  Het  was  dan 
eerst  Mozes.  Van  Mozes  kwam  men  op  Christus.  En  in  Christus  gerecht- 
vaardigd zijnde,  leefde  men  naar  de  vrije  inspraak  des  Geestes.  En  hier- 
aan wilden  ze  niet  medeplichtig  worden.  Ze  gevoelden  uitnemend  wel, 
hoe  dit  er  toe  moest  leiden,  gelijk  er  dit  feitelijk  in  Duitsche  landen  toe 
geleid  heeft,  om  het  geheele  Oude  Testament  allengs  in  onbruik  te  bren- 
gen, en  de  Christelijke  religie  tot  een  nieuwen. godsdienst  te  stempelen, 
waarin  een  iegelijk  zich  zelf  ten  Wet  zou  zijn.  De  Wet  had  nu  eenmaal 
(behalve  haar  strekking  voor  de  ongeloovige  wereld,  om  burgerlijke  ge- 
rechtigheid in  stand  te  houden)  voor  de  uitverkorenen  tweeërlei  gebruik 
of  doel:  lo.  om  den  onbezonnen  mensch  tot  de  kennisse  zijner  ellende  te 
brengen  en  zoo  hem  een  tuchtmeester  tot  Christus  te  zijn;  en  20.  om 
voor  de  verlosten  een  regel  des  levens  te  wezen.  Bij  breeder  opvatting 
had  er  dus  eigenlijk  een  dubbele  uitlegging  van  de  Wet  moeten  volgen: 
lo.  een  uitlegging  van  de  Wet,  om  ons  in  alle  bijzonderheden  onze  ellende 
te  leeren  verstaan;  en  20.  eene  uitlegging  om  ons  in  allerlei  bijzonderhe- 
den den  regel  des  levens  voor  Gods  kinderen  aan  te  bieden.  Maar  dit  ging 
nu  eenmaal  niet.  Men  kon  in  een  Catechismus,  die  in  52  Zondagen  moest 
afloopen,  geen  dubbele  behandehng  van  de  Tien  geboden  inlasschen.  Met 
ééne  behandeling  moest  dit  afloopen.  En  zoo  stond  men  dus  voor  de  keuze, 
om  óf  met  Luther  de  wet  wel  als  tuchtmeester  tot  Christus,  maar  dan  ook 
niet  als  regel  des  levens  voor  de  Christenen  te  behandelen ;  óf  wel  om  op 
het  laatste  den  nadruk  te  leggen,  en  het  eerste  meer  principieel  af  te  doen. 
Voor  die  keuze  nu  staande,  oordeelden  Ursinus  en  Olevianus,  en  de  Gere- 
formeerde kerken  hebben  hieraan  haar  zegel  gehecht,  dat  het  profijtelij- 
ker, dat  het  practischer,  dat  het  meer  de  godzaligheid  bevorderlijk  was,  om 
de  breedere  behandeling  van  de  Tien  geboden  bij  de  leer  der  Dankbaar- 
heid te  nemen.  Hiermee  is  de  keuze  die  Luther  deed  dus  niet  veroordeeld. 
Leerstellig  laat  zijn  keuze  zich  zelfs  zeer  goed  verdedigen,  gelijk  Calvyn 
zijn  voorbeeld  dan  ook  aanvankelijk  gevolgd  is;  maar  voor  een  practisch 


ZOND.  XXXIVa.   HOOFDSTUK.   IV.  479 

leerboek,  dat  het  handboek  der  kerk  moest  worden,  verdiende  toch  de  keuze 
van  den  Heidelberger  ongetwijfeld  voorkeur.  Van  meet  af  hadden  de  Ge- 
reformeerde kerken  de  sterke  neiging,  om  te  waken  tegen  het  gevaar,  dat 
men  uit  het  geloofsbeginsel  niet  tot  slordigheid  des  levens  en  tot  mis- 
bruik van  de  vrijheid  van  Gods  kinderen  oversloeg.  Ook  een  kind  van  God 
bleef  juist  als  kind  staan  onder  de  Wet  van  zijn  Vader,  die  in  de  hemelen  is,  en 
de  vrijheid  des  Geestes  bestond  niet  hierin,  dat  hij  van  de  Wet  af  was, 
maar  dat  hij  als  kind  de  Wet  zijns  Vaders  uit  eigen  aandrang,  met  lust  ' 
en  liefde,  volbracht.  Geheel  het  Puritanisme  is  uit  deze  neiging  voortge- 
komen; en  het  is  juist  daaraan  te  danken,  dat  in  onze  Calvinistische  Ie-  ' 
venswijze  die  eigenaardige  levensusantie  is  opgekomen,  die  men  in  Lu- 
thersche  kringen  zoo  geheel  mist.  Iets  waarin  zeer  zeker  ook  het  eigen- 
aardig gevaar  schuilt  van  geestelijk  pedantisme;  maar  dat,  gezond  opge- 
vat, toch  zulk  een  uitmuntend  conserveerende  kracht  bezit  ter  behoudenis 
van  de  vreeze  Gods  in  de  elkaar  opvolgende  geslachten. 

Bovendien  hangt  deze  geheel  andere  inrichting  van  den  Catechismus 
evenzoo  samen  met  den  gewijzigden  blik,  dien  de  Gereformeerde  op  zijn 
kerk  heeft.  Die  straks  met  volle  belijdenis  tot  den  Christus  komen,  zijn  ^ 
hem  geen  Heidenen  en  Tollenaars,  maar  kinderen  des  Verbonds,  die  voor 
zoover  ze  uitverkoren  zijn,  onder  de  belofte  liggen;  van  wie  hij  gelooft 
dat  God  zijn  genadewerk  reeds  van  der  jeugd  af  in  hen  begonnen  is;  en 
die  dus  onder  het  opwassen  reeds  iets  leeren  gevoelen  van  de  vreeze  Gods. 
Op  de  zoodanigen  nu  pleegt  in  hun  nog  onbekeerden  toestand,  de  Wet  ^ 
in  den  vorm  der  Tien  geboden,  meestal  weinig  indruk  te  maken.  Ze  den- 
ken aan  geen  afgoden;  het  komt  niet  in  hen  op  beelden  te  dienen;  ze 
vloeken  niet;  ze  slaan  niet  dood;  ze  hoereeren  niet;  ze  stelen  niet.  Wel 
zondigen  ze  in  het  klein,  maar  nooit  met  die  machtige  uitbreking,  waarin 
de  Wet  van  Sinaï  den  zondaar  aangrijpt,  en  stond  er  dan  ook  dit  Tiende 
gebod :  „Gij  zult  niet  begeeren"  niet  bij,  zoo  zou  heel  deze  Wet  gemeen- 
lijk weinig  indruk  op  hen  maken.  Wordt  hun  daarentegen  met  het  kort 
summier  der  Wet  gezegd:  ,,Gij  zult  den  Heere  uwen  God  liefhebben  met 
geheel  uw  hart,  met  geheel  uw  ziele  en  geheel  uw  verstand,"  en  ook : 
„Gij  zult  uw  naaste  liefhebben  als  u  zelven,"  dan  ontwaakt  er  terdege 
iets  in  de  conscientie,  dat  hen  verontrust  en  doet  bekennen:  „Neen,  zoo 
leef,  zoo  besta  ik  niet."  Treedt  men  op  onder  het  uitvaagsel  der  maat- 
schappij, dan  ja  is  met  de  Tien  geboden  aanstonds  heel  wat  uit  te  richten, 
maar  schrijft  men  een  Catechismus  voor  de  religieuse  opvoeding  van  ge- 
doopte kinderen  uit  Christelijke  huisgezinnen,  dan  doet  het  summier  der  ' 
Wet  veel  fijner  en  veel  beter  dienst,  om  een  Tuchtmeester  tot  Christus 
te  zijn,  dan  de  krasse  taal  van  Horeb,  die  de  wereld  te  midden  van  haar 


480  ZOND.  XXXIVa.  hoofdstuk  IV. 

uitbreking  in  ongerechtigheid  aangrijpt.  Zelfs  nu  nog  steunt  de  valsche 
inbeelding  van  eigen  braafheid,  die  ge  bij  zoo  menig  onbekeerden  fatsoen- 
'  lijken  wereldiing  vir.dt,  hoofdzakelijk  op  de  Tien  geboden.  Men  zegt:  „Ik 
ben  toch  geen  dief,  ik  ben  geen  echtbreker,  ik  heb  geen  moord  begaan," 
en  juist  omdat  men  de  Wet  niet  op  die  grove  wijze  schond,  acht  men 
zich  door  en  tegenover  de  Wet  gerechtvaardigd.  Op  het  Tiende  gebod  let 
men  dan  meestal  niet.  Of  liever  nog  men  zegt:  „Daar  kan  ik  niets  aan 
doen.  Booze  gedachten  komen  vanzelf  in  mij  op."  Alles  wel  overwogen, 
kunnen  we  dan  ook  niet  anders  doen,  dan  den  Heidelberger  volkomen 
gelijk  geven.  Zijn  standpunt  is  practisch  juister  dan  dat  van  Luthers 
Catechismus.  Iets  wat  Luther  wel  niet  mag  toegerekend;  maar  toch  dank- 
baar als  een  sjhrede  voorwaarts,  als  zuiverder,  en  dus  als  beter  Gerefor- 
meerd, mag  worden  op  prijs  gesteld. 

Dit  leidt  ons  vanzelf  tot  bespreking  van  wat  men  pleegt  te  noemen :  de 
,  geestelijke  kennis  ya.n  de  Wet,  gelijk  die  in  de  uitlegging  van  den  Catechismus 
geboden  wordt.  Op  de  vraag  toch,  of  dit  alles  wat  hier  uit  de  Tien  geboden 
wordt  afgeleidt,  er  nu  ook  werkelijk  in  ligt,  moet  zeer  onderscheidenlijk  ge- 
antwoord worden.  Toen  onze  Heiland  met  de  Pharizeën  in  aanraking  kwam, 
vond  hij  een  uitlegging  van  de  Tien  geboden  in  zwang,  die  zich  aan  de  letter 
hechtte.  Wie  dus  naar  de  letter  niet  overtrad,  ging  vrij  uit  en  gold  voor  recht- 
vaardig, ook  al  zondigde  hij  diep  en  veel  tegen  den  geest  der  Wet.  Vandaar 
Jezus'  toornen  tegen  deze  averechtsche  uitlegging  of  eigenlijk  mishandeling 
van  de  Wet,  waar  hij  dan  syn  geestelijke  uitlegging  tegenover  stelde.  De  on- 
zinnige gedachte  alsof  Jezus  hiermee  bedoelde  een  nieuwe  Evangelische  wet 
tegen  de  Wet  van  Sinaï  over  te  stellen,  behoeft  voor  onze  lezers  geen  weerleg- 
ging meer.  „G-ij  hebt  gehoord,  dat  van  de  ouden  gezegd  is,"  doelt  op  wat  Schrift- 
•'  geleerden  er  van  gemaakt  hadden,  en  volstrekt  niet  op  wat  God  zelf  op  Horeb 
geordineerd  had.  De  wortel  dezer  geestelijke  kennis,  die  Jezus  bloot  legt  in 
de  liefde  voor  God  en  den  naaste,  is  dan  ook  geen  nieuw  iets.  dat  voor 
het  eerst  door  hem  werd  aangeduid,  maar  was  ontleend  aan  het  Oude 
Testament  zelf,  met  name  aan  Deut.  VI:  5:  „Zoo  zult  gij  den  Heere  uwen 
God  liefhebben  met  uw  gansche  hart,  met  uw  gansche  ziele  en  met  al 
uw  vermogen";  en  aan  Lev.  XIX:  18:  „Gij  zult  uw  naaste  liefhebben  als 
uzelven."  Twee  resumties  in  het  Oude  Testament,  die  ook  aan  Jezus  tyd- 
genooten  reeds  zoo  uitnemend  wel  als  kort  summier  van  de  geheele  wet  be- 
kend waren,  dat  de  Wetgeleerde  uit  Luc  X :  25  v.  v.  op  Jezus'  vraag  aan  hem, 
wat  de  inhoud  der  Wet  was,  hem  letterlijk  dit  kort  summier  ten  antwoord 
gaf.  En  evenzoo  is  het  een  geheel  onjuiste  voorstelling,  alsof  althans  de 
^   liefde  voor  den  vijand  een  begrip  was,  dat  aan  de  wetgeving  door  Mozes  vreemd, 


ZOND.   XXXIVa.   HOOFDSTUK  IV.  481 


door  Jezus,  in  strijd  met  die  wetgeving,  ons,  Christenen,  op  het  hart  ware  ge- 
bonden. Immers  reeds  iri  Exod.  XXIII :  4  en  5  lezen  we  als  onmiddellijk  aan- 
vulsel  van  de  Wet  der  Tien  geboden  :  „Wa,nneei' gij  iiws  vijands  os  of  zijnen 
dwalenden    ezel  ontmoet,    zult    gij  hem  dien  wederbrengen.  En  wanneer 
gij  den  ezel  van  uio  hater  onder  zijn  last  ziet  neergevallen,  moogt  ge  niet  nala- 
ten, uw  eigen  beest  in  den  steek  te  laten,  om  hem  te  helpen,"  Twee  duidelijke 
bepalingen,  waarin  de  liefde  voor  den  vijand  het  richtsnoer  aangeeft.  En 
zegt  men,  dat  hiertegenover  dan  toch  tal  van  uitspraken  staan  die  veeleer 
„haat   tegen    den    vijand"  prediken,  zoo  is  dit  volkomen  juist,  mits  men 
er  maar  wel  op  lette,  dat  dit  in  den  toon  van  Psalm  XXXIX  is ;  „Zou  ik  •' 
niet   haten   die    U  haten,  ja,  tot  vijanden  zijn  ze  mij."  Wat  het  beginsel 
aangaat    dus   geheel  in  denzelfden  geest,  waarin  Jezus,  nog  veel  sterker,  het 
uitsprak:  „Indien  iemand  tot  mij  komt  en  wje^ /^aa^  zijn  vader  en  moeder  en 
vrouw  en  kinderen,  en  broeders  en  zusters,  ja,  zelfs  zijn  eigen  leven,  die  kan 
mijn  discipel  niet  zijn"  (Luc.  XIV :  26).  Niet  gekomen  om  de  Wet  af  te  schaf- 
fen, maar  om  die  te  vervullen,  heeft  Jezus  dus  blijkbaar  niets  gedaan,  danaan--^ 
getoond,  hoe  deze  rijke  geestelijke  inhoud  van  meet  af,  ook  reeds  onder  het 
Oude  Verbond,  in  de  Wet  inzat,  en  hoe  het  miskenning  der  Wet  was,  zoo 
men   haar  formeel  opvatte ;  en  dien  rijken  geestelijken  inhoud  voorbijzag. 
Vreemd    contrasteert   hiermee    echter   wat  Jezus    in    Matth.  XXIII:  2 
zegt,  dat  de  Schriftgeleerden  gezeten  zijn  op  den  stoel  van  Mozes,  en  dat 
het    volk    van    Israël  uit  dien  hoofde  gelast  was,  zich  aan  hunne  uitleg- 
ging   van    de   Wet   te    onderwerpen.  Er  staat  toch:  „De  Schriftgeleerden 
zijn  gezeten  op  den  stoel  van  Mozes,  en  daarom,  al  wat  zij  u  zeggen,  dat 
gij  houden  zult,  houdt  dat  en  doet  het."  Hoe  is  dit  nu  overeen  te  brengen  ^ 
met    de  krasse  wijze  waarop  Jezus  hun  bekrompen  formalistische  uitleg- 
ging geeselde?  Uiterst  eenvoudig.  Toen  de  rechter  in  ons  land  de  wette- 
lijke ])epalingen  rakende  de  kerk  van  Christus,  in  de  zaak  der  Doleantie,  ^ 
zóó    uitlegde,  dat  hij  de  natuur  en  het  wezen  der  kerk  geheel  miskende, 
en    hierdoor   aan    den  eisch  van  het  heilige  te  kort  deed,  heeft  niemand 
onzer   geaarzeld   op    deze    rechtspraak    krasse    en    ernstige  critiek  uit  te 
oefenen,   en    hebben    we    welbewust    tegen  deze  uitlegging  geprotesteerd. 
Maar  omdat  deze  rechters  in  den  stoel  der  Overheid  gezeten  waren,  hebben  -, 
we  niettemin  hunne  o.  i.  geheel  verkeerde  uitspraken  geëerbiedigd,  en  een 
ieder  die  zijn  proces  verloor,  aangemaand  om  de  hooge  geldsom  te  te  betalen, 
en  te  houden  al  wat  de  rechter  zei.  Ook  bij  Jezus  ligt  er  dus  niet  de  minste 
tegenstrijdigheid  in,  dat  de  Heere  eenerzijds  tegen  de  geheele  wijzen  van  uit-  y 
legging  der  Schriftgeleerden  zoo  kras  mogelijk  opkomt ;  en  nochtans  omdat 
ze  in  het  gestoelte  der  Overheid  zaten,  het  volk  aanmaande  stipt  zich  te  on- 
derwerpen aan  hun  uitspraken.  Het  ééne  sluit  het  andere  volstrekt  niet  uit. 

E    VOTO    l>ORÜR.    III.  31 


482  ZOND.  XXXIVa.  hoofdstuk  IV. 

En  zoo  nu  stond  de  zaak  metterdaad  in  Israël.  Israëlietisch  rechtvaardiy  was 
onder  het  Oude  Verbond  een  iegelijk,  die  de  politieke,  ceremonieele  en 
morele  wetten  ten  genoege  van  de  Overheid  waarnam  en  opvolgde,  gelijk 
ten  onzent  een  iegelijk  voor  een  „eerzaam  burger"  geldt,  die  niet  in  bot- 
sing komt  met  de  justitie  of  de  politie.  Op  zichzelf  echter  was  een  recht- 
vaardige  in  Israël  daarom  nog  niet  rechtvaardig  voor  God.  Rechtvaardig 

^  voor  God  was  men  slechts  op  twee  wijzen  :  Of  doordien  men  de  gansche 
Wet  naar  haar  geestelijken  inhoud  vervulde:  „Doe  dat  en  gij  zult  leven.*' 
Of  wel  doordien  men  in  het  geloof  heel  den  ceremonieelen  dienst  van  het 
symbolische  Israël,  en  daarin  den  Messias  en  zijn  werk  aanvaardde ;  welke 
laatste  eisch  dan  weer  tot  conditie  had,  dat  men  zich  in  stille  geloofsge- 
hoorzaamheid aan  alle  ceremonieele  diensten  en  aan  alle  ordinantiën  van 
de  wettige  Overheid  onderwierp.  Nu  Jezus  komt,  om  aan  den  Dienst  der 
schaduwen  een  einde  te  maken,  doet  hij  daarom  tweeërlei.  Het  volk  dat 
nog  geen  persoonlijk  geloof  in  hem  heeft,  houdt  hij  in  den  Dienst  der 
schaduwen,  omdat  dit  voor  hen  de  eenige  weg  was,  om  hun  geloofsge- 
hoorzaamheid te  toonen.  En  de  rijker  en  rijper  zielen,  die  het  einde  van 
den  ceremonieelen  dienst  inzagen,  maar  nu  gevaar  liepen,  om  in  wets- 
volbrenging   rechtvaardigheid   voor    God   te    gaan  zoeken,  werpt  hij,  door 

<,  hun  den  rijken  geestelijken  inhoud  der  Wet  te  ontsluiten,  de  wanhoop  in 
het  hart,  dat  ze  aan  volbrenging  van  die  wet  nooit  te  denken  hebben;  om 
juist  daardoor  ze  te  lokken  tot  geloof  in  hem. 

Doch  hieruit  volgt  dan  ook,  dat  voor  ons,  die  uit  den  Dienst  der  scha- 
duwen in  dien  der  Vervulling  zijn  overgegaan,  en  voor  wie  de  ceremonieele 

\  waarneming  der  geboden  dus  geen  brood  meer  is,  maar  gif,  de  geestelijke 
uitlegging  van  Jezus  de  eenige  is,  die  waarde  voor  ons  bezit  en  ons  bindt; 
terwijl  de  uitlegging  der  Schriftgeleerden,  ook  al  waren  ze  destijds  met 
gezag  tot  uitlegging  bekleed,  voor  ons  alle  beteekenis  verloren  heeft,  en 
ons  hoogstens  nog  de  dienst  bewijst  van  een  afschrikkend  voorbeeld.  Het 
particulier  karakter  dat  de  Wet  voor  Israël  had,  kunnen  we  dus  geheel 
laten  glippen,  om  ons  uitsluitend  te  bepalen  tot  de  geestelijke  beteekenis, 
die  de  Wet  des  Heeren  èn  voor  al  wat  mensch  heet  èn  meer  bijzonder 
voor  elk  geloovige,  zoo  onder  Israël  oudtijds,  als  thans  in  de  dagen  des 
Nieuwen  Verbonds  heeft.  In  dit  opzicht  toch  is  er  geen  onderscheid.  De 
geestelijke  kennis  der  Wet  is  voor  alle  tijden,  streken  en  personen  één ;  en 
ook  de  uitwerking  van  deze  geestelijke  kennis  kan,  onder  w^at  wisselende 
verhoudingen  ook,  nooit  anders  dan  éénzelfde  karakter  dragen. 


ZOND.  XXXIVa.   HOOFDSTUK   Y.  483 


VIJFDE  HOOFDSTUK. 


Dit  is  het  eerste  en  het  groot  gebod,  en  het  twee- 
de, daaraan  gelijk,  is:  Gij  zult  uwen  naaste  liefheb- 
ben als  uzelven. 

Matth.  22:  38,   39. 


Alvorens  dieper  in  de  geestelijke  kennis  der  Wet  in  te  dringen,  dient  de 
vraag  besproken,  lioe  de  Tien  geboden  zijn  in  te  deelen.  Gees^e^yA;  deze  ge- 
iDoden  te  verstaan,  is  doordringen  tot  den  wortel,  waaruit  elk  gebod  op- 
spruit.  En  dit  kunt  ge  niet,  tenzij  het  u  duidelijk  is  geworden,  hoe  de 
vertakkingen  van  de  Wet  des  Heeren  te  onderscheiden  zijn. 

Over   deze   indeeling   van    de  Wet  is  nu  lang  niet  alle  eeuwen  eender 
gedacht,  en  ook  nu  nog  loopen  de  gevoelens  hieromtrent  uiteen.  Met  name 
volgen  de  Roomsche  en  Luthersche  kerken  eene  andere  indeeling,  dan  de  ? 
■Grieksche  en  Gereformeerde  kerken.  En  ook  zoo  is  in  den  boezem  dezer 
kerken  nog  lang  niet  aller  getuigenis  eenparig. 

Vóór  Josephus  schijnen  de  Joodsche  Schriftgeleerden  den  aanhef  van 
de  Wet:  ,,Ik  ben  de  Heere  uw  God,  die  u  uit  Egypteland  uit  den  dienst- 
huize  uitgeleid  heb,"  als  het  eerste  gebod  te  hebben  beschouwd.  Daarop 
volgde  dan  als  tweede  gebod  wat  voor  ons  het  eerste  en  tweede  is :  „Gij 
zult  geen  andere  goden  voor  mijn  aangezicht  hebben,"  met  er  bij :  „Gij 
-zult  u  geen  gesneden  beeld  maken."  En  verder  liep  dan,  3,  4,  5,  6,  7,  8, 
•9  en  10  evenals  bij  ons.  Waarbij  echter  niet  verzwegen  mag,  dat  een  nog  r 
•oudere  indeeling  der  Schriftgeleerden  het  10e  gebod  in  tweeën  splitste. 
Later  daarentegen  kwam  door  Josephus  een  andere  indeeling  op,  en  wel 
•die  indeeling,  die  ook  wij  volgen,  zoodat  de  aanhef  buiten  de  geboden 
wordt  geplaatst  en  het :  ,,Gij  zult  geen  andere  goden  voor  mijn  aange- 
licht hebben",  als  afzonderlijk  gebod,  van  het  verbod  van  den  beelden- 
dienst  gescheiden  wordt.  Deze  laatste  indeeling  volgde  heel  de  kerk  aan- 
vankelijk tot  op  Augustinus.  Deze  toch  gaf  wel  toe,  dat  de  aanhef  geen 
gebod  is,  maar  smolt  toch  het  eerste  en  tweede  weer  in  één  gebod  saam ; 
•en  splitste  daarentegen  het  Tiende  gebod  in  tweeën.  Hierin  volgde  hem 
^allengs  heel  de  Westersche  kerk  en  die  van  Rome  hechtte  aan  deze  indee-  » 
ling  haar  zegel ;  terwyl  de  Grieksche  kerken  de  oude  indeeling  bijhielden. 
Toen  nu  de  Reformatie  uitbrak,  nam  Luther  de  indeeling  van  Augusti- 
nus en  Rome  over,  terwijl  de  Gereformeerden  tot  de  oude  indeeling  te- 
rugkeerden, die  thans  nog  bij  ons  in  gebruik  is. 

En    al    is   het    nu   ook,  dat  de  Luthersche  godgeleerden  thans  al  meer 


484  ZOND.  XXXIVa   hoofdstuk  V. 

toegeven,  dat  de  Gereformeerden  juister  zagen,  zoo  blijft  toch  kerkelijk 
de  oude  tegenstelling  nog  voortbestaan.  De  Roomsche  en  Luthersche  ker- 
ken maken  van  gebod  1  en  2  één  gebod  en  splitsen  daarentegen  het 
10e  gebod  in  tweeën ;  terwijl  de  Grieksche  en  Gereformeerde  kerken  1 
en  2  afzonderlijk  nemen,  en  het  10e  gebod  in  zijn  geheel  laten.  Aan  dit 
geschil  behoeven  intusschen  niet  veel  woorden  gespild.  Ongetwyfeld  toch 
is  de  Gereformeerde  indeeling  de  ware.  Immers  het  10e  gebod  luidt  in 
Exod.  XX  :  16 :  „Gij  zult  niet  begeeren  uws  naasten  huis ;  gij  zult  niet 
begeeren  uws  naasten  vrouio  enz."  Om  het  te  splitsen  moet  men  deza 
orde  daarentegen  omgekeerd  nemen.  Eerst:  Gij  zult  niet  begeeren  uws- 
naasten  vrouw;"  om  dan  daarop  te  laten  volgen:  „Gij  zult  niet  begeeren 
uws  naasten  huis"  enz.  En  nu  is  het  wel  waar,  dat  in  Deut.  V  :  21  met- 
terdaad deze  omzetting  voorkomt,  gelijk  in  het  algemeen  de  tekst  van 
Deut.  V  veelszins  afwijkt  van  dien  in  Exod.  XX ;  maar  het  ligt  in  den. 
aard  der  zaak,  dat,  bij  verschil  van  tekst,  de  kerk,  voor  wat  de  indeeling- 
aangaat,  zich  te  houden  heeft  aan  Exod.  XX.  Mozes  zelf  toch  stelt  den 
tekst  in  Exod.  XX.  voor  als  de  letterlijke  bewoording,  die  hy  in  Deut.  V 
vrij  reproduceert. 

Houden  ook  wij  ons  daarom  met  onzen  Catechismus  aan  de  onder  ons- 
algemeen   aangenomen    volgorde    van    de  Tien  geboden,  in  dien  zin,  dat 
1    en    2   apart  blijven,  en  het  10e  gebod  niet  gesplitst  wordt,  daarmee  is- 
echer  de  zaak  der  indeeling  nog  niet  afgeloopen.  Aanstonds  toch  rijst  in 
de    tweede   plaats   de    v^raag,  wat  te  oordeelen  zij  van  de  indeeling  in  de 
twee  Tafelen.  Moeten  we  indeelen  5  aan  5,  3  en  7,  of  4  en  6  ?  Het  stond 
en   bestaat  namelijk  onder  alle  deskundigen  vast,  dat  de  Wet  in  tweeën 
moet  gedeeld.  Dit  toch  wierd  reeds  waarschijnlijk  gemaakt  door  het  feit, 
dat  de  Tien  geboden  op  ttcee  Tafelen  geschreven  waren;  en  wierd  tot  ze- 
kerheid verheven  door  de  uitspraak  van  Jezus,  dat  de  Tien  geboden  eigen- 
lijk   slechts    twee   geboden  uitmaken  :  Het  eerste  en  groote  gebod  van  de 
liefde  tot  God,  en  het  tweede  daaraan  gelijk  van  de  liefde  tot  den  naaste. 
Doch    hiermee    was  de  vraag  nog  niet  beantwoord,  ivelke  geboden  tot  d& 
eerste    en    welke   tot  de  tweede  Tafel  behooren ;  en  het  is  op  deze  vraag- 
dat   de  Rabbinisten  ons  zeggen :  in  5  en  5  ;  Roomschen  en  Lutherschen : 
in    3    en    7  ;    en  de  Gereformeerden  :  in  4  en  6.  Natuurlijk  is  dit  geschil 
niet  uit  te  maken  door  de  opmerking,  dat  op  elk  der  beide  Tafelen  onge- 
-^  veer  evenveel  letters  moeten  geslaan  hebben ;  iets  wat  zelfs  bij  de  Room- 
sche indeeling  toch  niet  uitkomt ;  daar  het  dan  76  op  de  ééne  en  96  woor- 
den op  de  tweede  Tafel  zouden  geweest  zyn.  Maar  dit  is  geen  maatstaf; 
eenvoudig  omdat  niets  belet,  dat  de  ééne  Tafel  geheel  beschreven  was,  en 


ZOND.   XXXIVft.     HOOFDSTUK   V.  485 


de  andere  slechts  ten  deele.  De  beslissing  kan  dus  niet  gezocht  worden 
in  het  tweetal  Tafelen,  maar  ligt  in  den  inhoud.  Voorop  staan  blijkbaar 
de  geboden,  die  doelen  op  onze  verhouding  tegenover  God,  en  achteraan 
komen  de  geboden,  die  doelen  op  onze  verhouding  tegenover  onzen  naaste. 
En  hierby  nu  verschilde  men  niet  over  de  4  eerste,  noch  over  de  5  laatste 
geboden,  maar  uitsluitend  over  het  5e. 

Van  dit  gebod  toch  oordeelde  de  één,  dat  het  nog  bij  de  eerste  reeks 
hoorde,  omdat  het  de  betrekking  regelt  tegenover  hen,  die  God  over  ons-~y. 
gesteld  heeft,  terwijl  de  ander  achtte,  dat  het  bij  de  tweede  reeks  was  te 
voegen,  omdat  immers  toch  ook  onze  ouders  menschen,  en  in  zooverre 
onze  naasten  zijn.  Terecht  merkt  Calvijn  op,  dat  men  elkanders  meening 
in  deze  zaak  niet  te  scherp  moet  aanvechten ;  en  dat  desniettemin  bijna 
alle  Gereformeerden  het  5e  gebod  bij  de  tweede  Tafel  rekenen,  ligt  dan 
ook  uitsluitend  aan  Matth.  XIX  :  18,  19,  waar  de  Heere  Christus  een  op- 
somming geeft  van  de  geboden,  beginnende  met  het  6e  :  „Gij  zult  niet 
dooden";  en  er  dan  het  gebod  van  het  eeren  onzer  ouders  aan  toevoegt. 
Sterk  is  intusschen  deze  bewijsgrond  niet.  Vooreerst  toch  spreekt  Christus 
tot  den  rijken  jongeling  van  de  geboden  in  het  algemeen,  zoodat  er  geen 
enkele  reden  is,  waarom  hij  zich  tot  de  geboden  van  de  eerste  Tafel  zou 
bepalen.  Ten  tweede  noemt  Paulus  het  6e  gebod  niet,  ofschoon  hij  uit- 
drukkelijk zegt  de  geboden  van  de  tweede  Tafel  op  te  noemen,  en  als 
Zoodanig  toch  alleen  aangeeft  het  6e,  7e,  8e,  9e  en  10e  gebod.  Zie  Rom  XIII : 
9.  En  eindelijk  verdient  het  zeer  de  aandacht,  dat  de  Heere  Jezus  in 
Matth.  XIX :  18  eerst  het  6e,  Te,  8e  en  9e  gebod  noemt ;  dan  het  10e 
weglaat ;  en  er  ten  slotte  eerst  het  5e  aan  toevoegt.  Dit  toch  toont  ge- 
noegzaam, dat  Matth.  XIX :  18  op  zich  zelf  nog  geen  recht  geeft,  om 
deze  quaestie  als  uitgemaakt  te  beschouwen. 

Eerlijk  gezegd  is  heel  deze  wijze  van  redeneering  ons  dan  ook  te  uit- 
wendig, te  oppervlakkig  en  te  doelloos.  Wat  geeft  het  toch  op  zich  zelf, 
of  ik  al  besluit,  dat  het  5e  gebod  bij  de  eerste,  of  dat  het  tot  de  tweede 
Tafel  hoort?  Is  hiermee  iets  gewonnen  voor  het  recht  verstand  der  Wet? 
Immers  neen,  wat  zij,  die,  gelijk  Calvijn,  het  bij  de  tweede  Tafel  nemen, 
stemmen  toch  alleszins  toe,  dat  ook  de  quaestie  van  het  Overheidsgezag 
er  onder  schuilt ;  en  omgekeerd,  zy  die  het  by  de  eerste  Tafel  voegen, 
ontkennen  in  het  minst  niet,  dat  het  ook  een  der  verhoudingen  tot  den 
naaste  regelt.  Feitelijk  erkent  men  dus  beiderzyds  dat  dit  gebod  in  zeker 
opzicht  een  tweeslachtig  karakter  draagt,  en  eenerzijds  wortelt  in  de  liefde 
die  we  aan  God,  en  anderzijds  in  de  liefde,  die  we  den  naaste  schuldig 
zyn.  Het  komt  ons  daarom  doeltreffender  voor  geheel  de  Wet  in  haar  sa- 


486  ZOND.  XXXIVa.  hoofdstuk  V. 

menstel  zóó  te  ontleden,  dat  duidelijk  blijke,  hoe  deze  Tien  geboden  met- 
terdaad geheel  het  terrein  van  het  godsdienstig  zedelijk  leven  bestrijken^ 
of,  wilt  ge,  geheel  den  wille  Gods  ten  opzichte  van  den  mensch  uitputten. 
Dan  toch  eerst  zijn  we  waar  we  wezen  moeten.  Er  moeten  geen  geboden, 
bijkomen ;  er  moet  niets  van  af  kunnen ;  en  dan  vindt  ons  denken  een 
rustpunt,  zoo  ons  blijkt,  dat  in  deze  Wet  des  Heeren  eenerzijds  alle  ver- 
houdingen en  anderzijds  alle  mogelijkheden  onzerzijds  gerubriceerd  zijn. 
Wagen    we    hiertoe    nu  eene  poging,  dan  trekt  het  in  de  eerste  plaats 

<  onze  aandacht,  dat  het  4e  en  5e  gebod  in  vorm  en  aanleg  verschillen^ 
zoowel  van  de  geboden  die  voorafgaan,  als  van  de  geboden  die  volgen. 
Alle  overige  geboden,  zoowel  1,  2  en  3  als  6,  7,  8,  9  en  10  beginnen  met 
\  de  formule:  6rij  zult  niet.  Het  zijn  dus  alle  acht  rechtstreeksche  verboden. 
Dit  nu  is  intusschen  niet  het  geval  met  het  4e  en  5e  gebod,  die  niet  in 
eigenlijken  zin  verbiedend  zijn,  en  niet  beginnen  met  een :  Nij  zult  nief 
maar  in  hun  vorm  positief  zijn  en  iets  öfe&iede».  „Gedenk  den  Sabbat hdag"' 
en  „Eer  uw  vader  en  uwe  moeder."  Dit  wettigt  dus  het  vermoeden,  dat 
deze  twee  geboden  (het  4e  en  5e)  een  eenigszins  afzonderlijke  positie  in 
de  Wet    innemen. 

In  de  tweede  plaats  springt  het  in  het  oog.  dat  het  10e  gebod,  zij  het 
ook  om  andere  reden,  eveneens  een  afzonderlijk  karakter  draagt.  Terwijl 
toch    de   Overheid  in  Israël  van  alle  overigen  geboden  straffen  kon,  was 

-  dit  bij  het  10e  gebod  ondenkbaar.  Het  gebod  :  Gij  zult  niet  hegeeren  be- 
weegt zich  geheel  op  het  terrein  van  het  innerlijk  leven,  waarover  alleen 
God  de  Heere,  en  in  ons  de  consciëntie,  rechter  is.  Hier  komt  bij,  dat  de 
Heere  Jezus,  toen  hij,  in  Matth.  XIX  :  18,  na:  „Gij  zult  niet  dooden"  ons 

"^  de  geboden  op  noemde,  juist  dit  10e  gebod  wegliet.  En  eindelijk  mag  ook 
niet  vergeten,  dat  de  Heere  Jezus  dat  10e  gebod  als  sleutel  op  het  Te  ge- 

^  bod  bezigde,  toen  hij  zei :  „Wie  een  vrouw  aanziet  om  haar  te  begeeren, 
heeft  aireede  overspel  met  haar  gedaan  in  zijn  hart." 

Laten  we  nu  deze  drie  (het  4e,  het  5e  en  het  10e)  geboden  te  dier  oor- 
zake een  oogenblik,  dan  houden  we  twee  reeksen  over,  de  eerste  uit  drie 
en  de  anderen  uit  vier  geboden  bestaande,  die  duidelijk  en  helder  naar 
hun  inhoud  onderscheiden  zijn  ;  en  dat  wel  doordien  de  eerste  reeks  ziet 

*'  op  onze  verhouding  tot  God  en  de  tweede  reeks  op  onze  verhouding  tot 
onzen  naaste.  Eenerzijds  heet  het  dan  :  „Gij  zult  geen  andere  goden  heb- 
heb, geen  beelden  dienen,  en  Gods  naam  niet  schenden;"  en  anderzijds: 
„Gij  zult  niet  dooden,  niet  echtbreken,  niet  stelen  en  geen  valsche  getui- 
genis geven." 

Hiermee  rijst  de  vraag,  of  er  tusschen  deze  drie  en  deze  vier  geboden 


ZOND.   XXXIVd.    HOOFDSTUK  V.  487 


ook  zeker  verband  valt  op  te  merken.  En  ook  deze  vraag  dient  bevesti- 
gend beantwoord.  Immers  ge  ziet  terstond,  dat  het  3e  en  het  9e  gebod  - 
in  den  grond  eensluidend  zijn.  Ge  zult  den  naam  van  uwen  God  eerbie- 
digen, en  ge  zult  den  naam  van  uwen  naaste  niet  te  na  komen.  Kort- 
heidshalve zou  men  den  inhoud  van  beide  geboden  dan  ook  zóó  kunnen 
weergeven  :  „Vergrijp  u  niet,  noch  aan  den  naam  des  Heeren,  nocli  aan 
den  naam  van  uw  naaste." 

Evenmin  valt  zulk  een  verband  te  ontkennen  tusschen  het  10e  en  het  ^ 
6e  gebod.  Wie  een  anderen  god  in  plaats  van  den  levenden  God  stelt, 
poogt  den  Heere  onzen  God,  voor  zooveel  aan  hem  staat,  ie  vernietigen. 
Juist  dus  in  den  grond  der  zaak  hetzelfde  wat  het  6e  gebod  ten  opzichte 
van  den  naaste  verbiedt.:  „Gij  zult  hem  niet  dooden."  Het  is  de  haat  te- 
gen God,  en  de  haat  tegen  den  naaste,  die  in  deze  beide  geboden  in  den 
naaktst  mogelijken  vorm,  gewraakt  wordt.  Wie  andere  goden  gaat  hebben, 
bant  God  den  Heere  uit  zijn  wereld  uit,  en  wie  den  naaste  doodslaat  ,doet 
datzelfde  ten  opzichte  van  zijn  naaste.  De  vorm  is  verschillend,  omdat 
men  God  niet  kan  dooden ;  maar  de  zaak,  de  zonde,  de  gruwel,  de  mis- 
daad, is  één. 

Blijft   alzoo    ter  vergelijking  eenerzijds  het  gebod  (de  beeldendienst)  en 
anderzijds    het    7e    en    8e    gebod  (echtbreuk  en  diefstal).  En  nu  eenmaal    ' 
bleek,    dat   1    en    6  en  evenzoo  3  en  9  evenwijdig  loopen,  wettigt  dit  op 
zich  zelf  reeds  het  vermoeden,  dat  er  soortgelijk  verband  ook  bestaan  zal 
tusschen    het   2e,  daartegenover  het  7e  en  8e.  Merk  nu  op  dat  de  Heere 
juist  bij  het  2e  gebod  wijst  op  zijn  heilige  J«toer■sc/^/^e^<Z;  juist  dus  die  aan- 
doening van  het  hart,  die  bij  echtbreuk  het  sterkst  in  het  spel  komt.  Ves- 
tig er  uw  aandacht  op,  hoe  echtbreuk,  afhoereeren  en  dergelijke  de  gewone   ^ 
uitdrukkingen  zijn,  waarmee  de  dienst  van  den  Baal,  Astheróth,  den  Mo- 
loch enz.  gebrandmerkt  worden.  Let  er  op,  hoe  de  Heere  juist  bij  dit  2e 
gebod  spreekt  van  de  gevolgen  voor  de  kinderen  en  het  derde  en  vierde   ' 
geslacht ;    gevolgen    die    bij  het  7e  gebod  vanzelf  spreken.  En  ook,  ontga 
het  u  niet,  hoe  juist  de  beeldendienst  het  uitwendige,  het  zinlijke  van  onze   x 
menschelijke  natuur  raakt,  en  bijna  allerwegen  tot  de  grofste  onzedelijk- 
huid,  tot  de  stuitendste  onkuischheid,  tot  de  schandelijkste  gemeenschap  ge- 
leid   heeft.  Neemt  ge  toch  dit  alles  saam,  dan  ligt  ook  hier  de  conclusie 
niet  verre,  dat  zoowel  in  het  2e  als  in  het  7e  gebod  de  zonde  der  zinlijk-      ■ 
heid  bestraft  wordt.  In  gebod  2,  de  zinlijkheid,  die  zich  tegenover  God  be- 
zondigt;   en    in    gebod    7,  de  zinlijkheid  die  zich  bezondigt  tegenover  den 
naaste. 

De   reden   waarom  nu  wel  in  de  tweede,  maar  niet  in  de  eerste  Tafel 
hieraan  nog  een  gebod  over  den  eigendom  is  toegevoegd,  ligt  niet  ver.  Als 


488  ZOND.   XXXIVo.    HOOFDSTUK   V. 

mensch  staan  we  met  onze  zinlijkheid  in  het  leven  van  onzen  naaste  tegen- 
over tweeërlei;  ten  eerste  tegenover  zijn  lichaam,  ten  tweede  tegenover  zijn 
goed.  Hier  is  dus  tweeërlei  vorm  van  de  zonde  der  zinlijkheid  mogelijk,  of  dat 
wellust,  öf  dat  hebzucht  my  drijve.  Vandaar  twee  geboden,  het  7e  en  8e,  tegen 
onkuischheid  en  tegen  diefstal.  Maar  in  de  eerste  Tafel  moest  dit  anders  zijn, 
want  God  is  een  geest,  en  al  wat  buiten  Hem  bestaat  is  zijn  eigendom.  De  on- 
derscheiding tusschen  het  lichaam  en  het  goed  valt  hier  dus  weg.  Hem  komt 
toe  „al  wat  opde  aarde,  wat  in  den  hemel  en  wat  onder  de  aarde  in  de  wateren 

<^  is",  en  het  is  met  dit  goed  van  G-od  dat  onze  zinlijkheid  de  zonde  kan  plegen, 
om  er  Hem  een  lichaam  uit  te  maken,  gelijk  in  den  beeldendienst  ge- 
schiedt. Denk  slechts  aan  de  kalveren  te  Bethel  en  Dan. 

Zeker  verband  van  evenwijdigheid  valt  dus,  in  deze  beide  reeksen  van 
geboden,  moeielijk  te  m.iskennen.  Ge  zult  God  niet  vernietigen  en  ge  zult 

'  uw  naaste  niet  vernietigen.  Ge  zult  u  met  uw  zinlijkheid  niet  aan  uw  God, 
en    met   uw   zinlijkheid  niet  aan  uw  naaste  bezondigen.  En  zoo  ook  :  gij 

"  zult  den  naam  van  uw  God  en  den  naam  van  uw  naaste  niet  schenden. 
Zoo  krijgen  we  dus  in  hoofdzaak  drie  geboden  over  onze  verhouding  tot 
God,  en  evenzoo  drie  geboden  in  onze  verhouding  tot  onzen  naaste ;  waar- 
bij dan  het  tweede  gebod  zich  voor  den  naaste  in  tweeën  splitst. 

En  zoo  nu  opgevat  zijn  deze  beide  reeksen  metterdaad  uitputtend.  Im- 
mers  als    mensch    kan    ik  mij  tegenover  God  en  mijn  naaste  stellen,  öf 

<  als  persoon,  öf  met  men  lichaam,  öf  met  mijn  geest.  Een  vierde  is  er  niet 
Stel   ik  mij  nu  als  persoon  tegenover  God  of  mijn  naaste,  dan  overtreed 

-?  ik  gebod  1  en  6.  Zondig  ik  tegen  God  of  mijn  naaste  als  lichamelijk  we- 
zen,  zoo  schend  ik  gebod  2  en  7  (8).  En  strijd  ik  tegen  God  of  mijn  naaste 
met  mijn  geest,  zoo  zondig  ik  tegen  het  3e  en  9e  gebod. 

Blijven  dus  ter  verklaring,  behalve  het  10e  gebod  (waarover  straks), 
alleen  nog  maar  over  het  4e  en  5e  gebod,  die,  gelijk  we  zagen,  door  hun 
vorm  reeds  van  de  overige,  die  voorafgaan  en  volgen,  onderscheiden  zijn. 
De  vraag  is  nu  maar,  ligt  dit  verschil  ook  in  hun  inhoud  ?  En  dan  ligt 
kennelijk    het    gemeenschappelijke  van    beider  inhoud  hierin,  dat  ze  den 

<  schakel  vormen  waardoor  het  terrein  van  het  godsdienstig  en  het  terrein 
van  het  zedelijk  leven  verbonden  zijn.  In  het  4e  gebod  wijst  de  Heere  ons 

j  op  iets  in  zijn  eigen  goddelijk  leven,  namelijk  dat  Hij  werkte  en  daarna 
rustte;  en  stelt  nu  den  eisch,  dat  ons  menschelijk  leven  hiermee  overeen 
zal  komen.  „Weest  dan  navolgers  Gods  en  geliefde  kinderen."  Zóó  is  het 
leven   Gods,  zóó  zij  ook  ww  leven.  Zoo  is  dan  de  grondgedachte  van  het 

^  4e  gebod,  dat  ons  menschelijk  leven  een  afspiegeling  moet  zijn  van  het 
leven  Gods.  En  wat  het  5e  gebod  betreft,  behoeft  het  wel  nauwelü'ks  aan- 


ZOND.  XXXIVa.   HOOFDSTUK  V.  489 

wijzing,  dat  het  de  menschelijke  maatschappij  a.Sin  de  autoriteit  Gods  hindt 
Die  maatschappij  ontstaat  door  den  band  tusschen  man  en  vrouw  in  het 
huwelijk,  overmits  alzoo  de  kinderen  geboren  worden.  En  waar  hiermee 
de  physieke  oorsprong  van  het  voortbestaan  der  maatschappij  is  aange- 
geven, ligt  hierin  tevens  de  zedelijke  band  die  deze  maatschappij  saam-  7 
houdt.  Immers  in  het  eeren  van  vader  en  moeder  ligt  het  uitgangspunt 
voor  alle  sociale  ordening.  Met  volkomen  juistheid  liggen  deze  twee  ge- 
boden (4  en  5)  dus  tusschen  de  eerste  reeks,  die  liefde  voor  God  predikt, 
en  de  tweede  reeks,  die  de  liefde  voor  dewnaas^eregelt,  in.  En  dat  weljuist 
in  die  volgorde,  die  uit  den  aard  der  zaak  volgt.  Eerst  wordt  in  het  4e  r 
gebod  de  eisch  gesteld,  dat  het  leven  Gods  als  richtsnoer  in  ons  leven  zal 
uitkomen ;  en  daarna  wordt  in  het  5e  gebod  de  band  gelegd  die  aan  dien 
God  onze  menschelijke  saamleving  bindt.  Hierdoor  wordt  het  dan  tevens 
begrijpelijk,  hoe  het  kwam,  dat  het  4e  gebod  meest  bij  de  eerste  drie,  en  / 
het  5e  bij  de  laatste  vijf  gerekend  werd.  Immers  het  4e  gebod  wil,  dat 
wij  het  richtsnoer  van  Gods  leven  in  ons  leven  zullen  doen  uitkomen ; 
het  5e  dat  wij  onze  menschelijke  saamleving  aan  de  autoriteit  des  Heeren 
zullen  ophangen.  Het  4e  raakte  dus  vanzelf  meer  het  religieuse,  het  5e 
zag  meer  op  het  sociale  samenleven  der  menschheid. 

En  wat  eindelijk  het  10e  gebod  aangaat,  zoo  heeft  dit  zeer  bepaaldelijk 
betrekking  op  een  geheel  eigen  wereld,  t.  w.  de  ivereld  van  ons  hart.  Zoo-  "^ 
lang  toch  een  kwaad  in  7nijn  hart  blijft,  en  op  geenerlei  wijze  uitkomt, 
deert  het  mijn  naaste  niet,  maar  alleen  mijzelven  in  de  vierschaar  voor 
mijn  eigen  consciëntie.  Het  10e  gebod  is  alzoo  daarom  aan  de  overige 
geboden  toegevoegd,  omdat  God  zijn  heerschappij  niet  enkel  in  mijn  uit- 
komend leven,  maar  ook  in  de  ivereld  van  mijn  hart  wil  vestigen.  Dit 
gebod  raakt  dus  metterdaad  niet  mijn  naaste,  maar  mijzelven  tegenover 
mijzelven,  en  moest  dus  een  afzonderlijke  plaats  in  de  Wet  innemen. 
Gelijk  we  bij  God  onderscheiden  tusschen  inUijvende  en  uitgaande  werken, 
zoo  staat  het  ook  bij  den  mensch ;  en  het  zijn  die  r»&?ï)'r(?»de  werken,  die 
noor  het  10e  gebod  beheerscht  worden. 

Zoo  vormen  dan  de  Tien  geboden  metterdaad  een  schoon  geordend  en 
wel  samenhangend  geheel.  Eerst  komen  de  drie  geboden,  waarin  den 
mensch  verboden  wordt  God  opzij  te  willen  zetten  ;  zich  tegen  God  in  het 
zinlijke;  en  tegen  zyn  God  in  het  geesteUJke  aan  te  kanten.  Dan  komen 
de  twee  overgangsgeboden,  waarvan  het  4e  eidcht  dat  Gods  leven  richt- 
snoer voor  ons  menschelijk  leven  zij ;  en  het  5e  den  eisch  stelt,  dat  onze 
menschelijke  samenleving  besta  bij  de  autoriteit  Gods,  Daarop  volgt  dan 
de  tweede  reeks,  die  ons  zegt,  hoe  wij  ons  in  die  menschelijke  samenle- 
ving gedragen  zullen,  en  wel  zóó,  dat  we  onzen  naaste  niet  opzij  mogen 


490  ZOND.    XXXIVrt.    HOOFDSTUK   VI. 


zetten  door  hem  te  dooden ;  niet  met  onze  zin  lij  ke  neiging  hem  deeren 
mogen  door  echtbreuk  of  diefstal ;  en  niet  met  onze  geestesmacht  hem 
krenken  mogen  door  het  aanranden  van  zijn  naam.  Terwijl  eindelijk  aan 
dit  negental  geboden  in  het  10e  of  slotgebod  nog  de  ordinantie  Gods  wordt 
toegevoegd  voor  inblijvende  werken  van  ons  hart. 
Kort  saamgevat,  verkrijgen  we  dus  dit  resultaat. 

I.  God  verbiedt  den  mensch,  in  de  verhouding  tot  zijn  God: 

1.  als  persoon  Hem  aan  te  randen  in  zijn  bestaan  als  God  (Ie  gebod). 

2.  als  zinnelijk  wezen  Hem  aan  te  randen  door  zijn  scheppinfj  (2e  gebod). 

3.  als  geestelijk  wezen  Hem  aan  te  randen  in  zijn  Naam  (3e  gebod). 
11.  God  fjebiedt  den  mensch  : 

1.  het   goddelijk   leven    ten    richtsnoer    te  nemen    voor    zijn  menschelijk  sadmleven  (4e 
gebod). 

2.  zijn  menschelijk  sadmleven  te  doen  rusten  op  zijn  Goddelyke  autoriteit  (5e  gebod). 

III.  God  verbiedt  den  mensch,  in  de  verhouding  tot  zyn  naaste: 

1.  als  persoon  zijn  naaste  aan  te  randen  in  zijn  bestaan  als  mensch  (6e  gebod). 

2.  als  zinnelijk  wezen  zijn  naaste  aan  te  randen  in  zijn  wereld  (7e  en  8e  gebod). 

3.  als  geestelijk  wezen  zijn  naaste  aan  te  randen  in  zijn  naam  (9e  gebod). 

IV.  God  verbiedt  den  mensch,  in  de  verhouding  tot  zichzelf: 

voor   de   wereld   van   zijn  hart,  zijn  inblijvende  daden  te  onttrekken  aan  zijn  God  (10e 
gebod). 


ZESDE  HOOFDSTUK. 


Want  wie  de  geheele  wet  zal  houden,  en  in   één 

zal  struikelen,  die  is  schuldig  geworden  aan  alle. 

.Tac.  2  :  10. 


De  indeeling  van  de  Wet,  die  ons  vorig  hoofdstuk  besprak,  is  daarom  van 
zoo  hoog  gewicht,  omdat  ge  door  die  indeeling  eerst  helder  leert  inzien,  z^ai 
er  achter  elk  gebod  zit. 

Deze  eenigszins  gemeenzame  uitdrukking  kiezen  we  met  opzet,  om  dui- 
delijk te  doen  uitkomen  wat  we  bedoelen.  Als  er  in  de  Overheidswet  staat : 
Gij  zult  niet  stele7i ;  en  ik  wel  mijn  naaste  gefopt,  maar  niet  bestolen  heb, 
kan  de  rechter  mij  niets  doen.  Of  ook,  als  de  Wet  zegt:  Gij  zult  niet 
dooden;  en  ik  heb  wel  mijn  naaste  geslagen,  maar  niet  gedood,  dan  kan 
de  rechter  mij  op  grond  van  dat  gebod  niet  straffen.  Xeemt  ge  dus  de 
Tien  geboden  als  een  Overheidswet,  dan  zit  er  niets  achter.  Dan  slaan 
deze  geboden  op  niets  meer  dan  op  wat  er  letterlijk  in  staat.    Ja,  dan  is 


ZOND.    XXXIVrt.   HOOFDSTUK    VI.  491 

geheel    de   uitlegging,    die    onze  Catechismus  van  de  Tien  geboden  geeft 
de  ongerijmdheid  zelve.  Een  rechter,  die  u  als  brandstichter  straffen  ging, 
omdat  ge  zoo  onvoorzichtig  waart  geweest  met  een  brandende    pijp    tus- 
schen    de  hooibergen  van  uw  buurman  door  te  gaan,  zou  zijn  vonnis  ter 
stond  door  een  hoogere  rechtbank  gecasseerd   zien.  Iemand  als  moordenaar 
te    veroordeelen,    omdat   hij    verzuimd  had  een  leuning  aan  zijn  trap    te 
maken,   ware   een   spelen    met  de  Wet.  En  toch,  zóó  legt  metterdaad  de  7 
Catechismus  de  Tien  geboden  uit,  en  naar  luid  der  Heilige  Schrift  »noe^en 
ze  zoo  uitgelegd  worden.  Onze  Heiland  is  er  ons  in  voorgegaan.  En  ook,    ^ 
zonder  die  jjotentieele  uitlegging  verliest  de  Wet  geestelijk  al  haar  waardij. 
Feitelijk  komt  het  in  de  kerk  van  Christus  dan  ook  minder  aan  op  wat 
in  de  meeste  geboden  staat,  dan  op  hetgeen    er   achter  zit.  Beeldendienst,  >. 
vloeken,  doodslag,  echtbreuk  en  diefstal  in  den  groven  zin  van  het  woord 
komen,  God  zij  lof,  onder  's  Heeren  volk    niet   zoo    vaak    voor ;    en    ook 
waar  ze  mochten  voorkomen,  weet  een  ieder,  ook  zonder  de  Tien  geboden, 
zeer  goed,  dat  hij  van  zulke  gruwelen  zich  te  onthouden  heeft.  Slaat  men 
daarentegen  den  Catechismus  op,  en  gaat  men   na,   wat,   naar   luid    van 
zijn  uitlegging,  in  elk  van  deze  geboden  alzoo  geboden  en  verboden  wordt, 
dan    natuurlijk   valt   een   ieder  onder  het  oordeel,  en  bezwijkt.  Maar   zóó 
opgevat,  zijn  onze  Tien  geboden  dan  ook  eigenlijk  niets  dan  tien  opschrif- 
ten, elk  voor  een  geheele    rubriek    van    hetgeen  ons  als  godsdienstige  en 
zedelijke  wezens  van  Godswege  is  opgelegd.    Om   nu  het  woord   plichten 
eens  te  gebruiken  is  het  of  gt  al  uw  plichten  in  tien  soorten  indeelt,  en 
nu  aan  elk  van  die  tien  soorten    een    onderscheidend    merk-teeken   geeft, 
door  er  de  grofste  plichtschending  boven  te  schrijven.  In  Amerika  bouwt    '^ 
men  tegenwoordig  huizen  met  tien  en  meer  verdiepingen.  Denk  u  nu  zulk 
een  huis  van  tien  verdiepingen,  elk  met  een  eigen  trap  en  eigen    portaal 
en  op  dat  portaal,  een  eigen  ingang  tot  de   vele  vertrekken,  die  deze  ver- 
dieping uitmaken.  Dan  kondt  ge    natuurlijk    aan    elk    van  deze  tien   ver- 
diepingen een  naam  geven ;  en  onder  dien  éénen  naam  zouden  dan  al  de  ;>. 
vertrekken  begrepen  zijn,    die  zich  op  die  ééne  verdieping  bevonden.    En 
zoo  nu  ook  is  het  hier.  Heel  die  Wet  des  Heeren  is    een  majestueus  ge-    . 
bouw  van  tien  verdiepingen.  Op  elk  van  die  verdiepingen  zijn  al  die  ver- 
trekken vereenigd  die  bij  elkaar  hoeren.  En  nu  heeft  elke  verdieping  een 
hoofdingang,  en  op  dien  hoofdingang    staat    als   opschrift   één    der    Tien 
geboden.  En    dit   ééne   gebod    lezende,  weet  ik  dan  vanzelf,    dat   op    die 
verdieping  tevens  alles  thuishoort,  wat  onder  de  rubriek    van    dat   gebod 
valt.  Wie  een  huis  ziet,  in  welks  voorpui  een  banketbakkerswinkel  is  uit-    ^ 
gestald,  die  weet,  ook  zonder  dat  men  er  hem  dat  bij  zegt,  dat  achter  of 
bij  dien  winkel  ook  een  bakkerij  is,    waarin  het  banket  gebakken  wordt 


492  ZOND.  XXXIVa.  hoofdstuk  VI. 

en  dat  er  evenzoo  ergens  een  magazijn  moet  wezen,  waarin  de  grondstoffen 
voor  het  banket  bewaard  worden  en  gereed  liggen.  Dat  begrijpt  nu  bij 
zulk  een  winkel  een  ieder,  en  toch  is  dit  juist  hetzelfde  wat  de  Catechismus 
bij  de  uitlegging  van  de  Wet  aantoont.  Als  er  sprake  is  van  een  moord 
dan  zegt  ook  de  Catechismus  niets  anders  dan  dat  er  een  haard  moet  zijn, 
waarin  het  vuur  opglom  van  den  hartstocht,  waardoor  den  moordenaar 
ontvlamd  werd,  en  dat  vuur  noemt  hy  liaat  of  wraak.  En  zou  dat  vuur 
kunnen  branden,  dan  moest  er  de  brandstof  voor  aanwezig  zijn ;  en  daar 
om  gaat  hij  op  die  brandstof  in  het  menschelijk  hart  terug. 

Ook  kan  men  het  zich  door  het  beeld  van  een  plant  duidelijk  maken. 
Als  ge  een  giftige  bloem  ziet  liggen  op  den  weg,  dan  weet  ge  daardoor 
niet  alleen  dat  die  giftbloem  er  is,  maar  tevens  veel  meer.  Immers,  die 
bloem  moet  gegroeid  zyn  aan  een  stengel.  Aan  dien  stengel  moet  blad 
hebben  gezeten.  En  die  stengel  moet  zijn  opgeschoten  uit  een  zaad,  en  uit 
datzelfde  zaad  moet  een  wortel  in  de  aarde  zijn  gedrongen.  Dat  alles  zegt 
die  ééne  bloem  u.  En  wie  nadenkt  kan  die  ééne  giftbloem  niet  zien, 
zonder  er  zich  al  dat  andere  bij  te  denken.  Dat  zit  alles  achter  die  bloem. 
Zegt  nu  een  eigenaar  tot  zijn  hovenier:  „Zorg,  dat  dit  giftkruid  wegkomt", 
en  die  hovenier  snoeide  wel  dat  kruid  weg,  maar  strooide  tegelijk  met 
milde  hand  het  zaad  van  dat  kruid  in  den  hof,  dan  zou  de  eigenaar  hem 
volkomen  naar  recht  bestraffen;  want  wie  zulk  giftkruid  weg  wil 'hebben, 
zegt  daarmee  vanzelf,  ook  al  voegt  hij  het  er  niet  bij,  dat  het  zaad  van  dat 
kruid  niet  in  zijn  hof  mag  geduld. 

Vraagt  men  nu,  hoe  men  dan  te  weten  komt,  loat  achter  elk  gebod  zit, 
dan  moet  ge  geen  poging  wagen,  om  uit  de  Schrift  dat  alles  saam  te 
lezen.  Want  wel  zegt  de  Schrift  dat  wie  zijn  broeder  ook  maar  haat,  een 
doodslager  is,  en  dat  wie  een  vrouw  ook  maar  aanziet  om  haar  te  begeeren, 
in  zijn  hart  reeds  een  overspeler  is;  maar  dit  geeft  u  nog  niets  meer 
dan  een  enkel  voorbeeld.  Vruchteloos  toch  zoudt  ge  voor  alle  tien  geboden , 
alle  de  bijzondere  zonden,  die  er  in  geoordeeld  liggen,  uit  de  Schrift  pogen 
saam  te  lezen.  Dat  vindt  ge  er  niet,  en  kunt  ge  er  niet  in  vinden,  omdat 
heel  deze  gedachte  juist  tegen  de  geestelijke  opvatting  van  de  Wet  ingaat. 
Bondt  ge  u  toch  aan  Schriftuitspraken  in  haar  rechtstreekschen  vorm, 
dan  zou  al  wat  de  Schrift  niet  met  name  noemde  er  ook  buiten  vallen 
en  geen  zonde  zijn.  Zoodoende  zoudt  ge  dus  juist  bij  het  valsche  standpunt 
der  Pharizeën  aankomen,  die  by  elk  gebod  zekere  bepaalde  overtredingen 
opsomden,  en  juist  daardoor  de  zenuw  van  het  zedelijk  leven  doorsneden. 
Elk  gebod  gaat  zoo  diep  als  het  maar  kan,  zoo  ver  als  het  reikt, 
en  zoo  breed  als  het  te  spannen  is.  Vandaar  dat  het  evengoed  geheel  he 


ZOND.   XXXIVrt.    HOOFDSTUK    VI.  493 


leven  van  een  volwassen  invloedrijk  man    beheerscht,    als  het  leven  van 
het  kind  omspant;  en   bij  elk  nieuw  of  hooger  terras  van  het  leven  dat 
door  u  betreden  wordt,  straalt  altoos  Gods  Wet  ook  over  heel  dat  nieuwe 
terras  weer  zijn  schynsel  uit.  Ge  doet  dus  zeer  goed,  als  ge  al  zulke  uit. 
spraken  van  de  Schrift  over  den  haat  als  de  wortel  van     den    doodslag, 
en  de  vleeschelijke  begeerte  als  de  wortel  van  den  echtbreuk,    saamleest, 
om  u  in  de  Wetsphysiologie  te  oefenen,  en  u  het  juiste  spoor  bij  uw  on- 
derzoek aan  te  laten  wijzen  ;  maar  nooit  moogt  ge    zeggen,    dat  iets  wat 
n  de  Schrift  niet  met  name  genoemd  wordt,  daarom  buiten   de  bedoeling 
van  de  Wet  zou  vallen. 

Wat  u  bij  die  onderzoeking  van  den  inhoud  van  elk  gebod  leiden  moet, 
is  dus  wel  in  de  eerste  plaats  de  Schrift  zelve,  voor  zoover  deze  er  zich 
over  uitlaat,  maar  zonder  dat  ge  hierbij  moogt  blijven  staan.  Ten  tweede 
toch  hebt  ge  evenzoo  uw  rede  te  gebruiken,  om  een  antwoord  op  de  vraag 
te  vinden,  wat  al  dan  niet  logisch  in  zulk  een  gebod  begrepen  ligt,  waarbij 
dan  de  voorbeelden  van  Schrift  u  tot  voorbeeld  dienen.  Toch  zoudt  ge 
met  uw  rede  op  zich  zelf  niet  veel  verder  komen,  indien  ge  niet  ook  met 
uiü  zedelijk  besef  kondt  te  rade  gaan.  Alleen  daardoor  toch  komt  uw 
rede  tot  de  kennis  van  noodzakelijken  samenhang,  die  tusschen  de  ééne, 
en  de  andere  zonde  bestaat.  Hoe  fijner  dan  ook  uw  zedelijk  besef  is,  des  ^ 
te  dieper  zult  ge  de  wortel  vezelen  van  elk  gebod  kunnen  vervolgen.  En 
waar  ge  hierbij  nu  aan  het  gevaar  van  vergissing  bloot  staat,  en  zoo  vele 
anderen  voor  u,  soortgelijk  onderzoek  hebben  ingesteld,  is  het  uw  plicht, 
in  de  vierde  plaats  ook  met  die  uitlegging  der  vromen  te  rade  gaan,  gelijk  > 
die  voor  u  ligt  in  het  oordeel  uwer  kerk.  Zulk  een  uitlegging  als  van 
Ursinus  en  Olevianus  is  toch  niet  maar  een  private  opinie  van  twee 
Duitsche  professoren ;  maar  was  bij  hen  reeds  vrucht  van  het  onderzoek 
veler  eeuwen,  en  is  na  hen  door  de  kerk  in  tal   van  landen  overgenomen. 

Zoo  is  dus  de  exegese  of  uitlegging  der  Tien  geboden  een  afzonderlijk 
vak  van  studie,  en  het  is  de  zedekunde,  die  hieraan  haar  kracht  heeft 
te  wijden.  Toch  kan  de  zedekunde  deze  taak  niet  alleen  volbrengen,  en  ^ 
waar  ook  in  de  staatkunde,  in  de  staathuishoudkunde,  in  de  kerkkunde, 
in  de  schoolkunde  en  zooveel  meer  allerlei  zedelijke  verhoudingen  aan  de 
orde  komen,  kan  de  zedekunde  voor  al  deze  terreinen  des  levens  wel 
(dgemeene  lijnen  trekken,  maar  nooit  deze  lijnen  in  al  bifurcatiën  vervolgen. 
Zelfs  rust  het  gebod  hierbij  niet.  In  elke  predicatie,  en  bij  elke  toepassing 
van  het  Woord,  doet  ook  het  gebod  zijn  eisch  gelden.  Ja,  om  volledig  te 
zijn,  strekt  het  zich  uit  tot  elk  particulier  geval  in  uw  eigen  leven,  om 
dan  telkens  een  nog  fijnere  en  nog  meer  speciale  toepassing  te  vinden. 
Wilde  de  zedekunde  alzoo  het  gebod  tot  in  zijn  fijnste  vezelen  en  werkingen 


494  ZOND.   XXXIVf/.   HOOFDSTUK    VI. 


naspeuren.  zoo  zou  ze  heel  ons  leven  moeten  omvatten,  en  daarmee  op- 
houden een  eigen  studie  te  zijn.  Zij  kan  daarom  niet  anders  dan  de 
algemeene  lijnen  trekken  en  de  rails  leggen,  om  het  na  verder  aan  de 
practijk  des  levens  over  te  laten,  hoever  die  lijnen  moeten  doorgetrokken, 
en  hoe  men  langs  die  rails  zich  heeft  voort  te  bewegen. 

Met  opzet  spraken  we  zooeven  van  plichten.  Al  is  het  toch,  dat  acht 
van  de  Tien  geboden  met  een  :  Gij  zult  niet,  tot  ons  komen,  spreekt  het 
toch  vanzelf,  dat  men  er  niet  meteen  van  af  is,  zoo  men  nalaat  wat  de 
wet  verbiedt.  De  priester  en  Leviet,  die  bij  den  uitgeplunderde  voorbijgingen 
sloegen  hem  niet  dood;  en  toch  beseft  een  ieder,  dat  ze  door  hem  niPt 
te  helpen,  zich  schuldig  maakten  aan  het  zesde  gebod.  Terecht  stelt 
daarom  de  Catechismus  bij  elk  gebod  de  dubbele  vraag,  én  wat  God 
verhiedt,  én  wat  God  gebiedt.  En  dit  zelfs  in  dien  zin.  dat  niet  het  ré-rbod, 
maar  het  gehod  vooropgaat.  Toen  God  den  mensch  schiep,  en  den  mensch 
het  zedelijk  besef  inschiep,  sprak  alleen  het  positieve  proefgnbod.  Het 
verbod  ontstaat  eerst  hieruit,  dat  den  mensch  juist  als  zedelijk  wezen 
het  vermogen  is  verleend,  om  het  tegi-nO'-d  van  de  wet  zijns  levens  in 
haar  tegendeel  om  te  buigen ;  wat  naar  boven  moest,  naar  beneden  te 
trekken  ;  het  ,.rad  zijner  geboorte"  van  rechts  naar  links,  in  plaats  van 
links  naar  rechts  te  doen  loopen ;  en  aldus  te  leven  van  GoO  af  in 
plaats  van  naar  God  toe.  Dit  doet  de  mensch  niet  door  een  nieuw  rad 
des  levens  in  zich  op  te  stellen,  maar  door  hetzelfde  „rad  der  geboorte", 
dat  God  in  zijn  ziel  zette,  in  omgekeerde  richting  te  laten  wentelen.  Zoo 
gaat  dan  naar  hoven  wat  naar  omlaag  moest  gaan,  en  gaat  naar  omlaag 
wat  naar  boven  moest  wentelen.  De  wijzer  op  de  uurplaat  loopt  dan 
achteruit  in  plaats  van  vooruit.  Maar  ook  al  loopt  hij  in  omgekeerde  rich- 
ting toch  komt  hij  uit  bij  dezelfde  uren.  Bij  één,  of  twee,  bij  drie,  enz. 
Alleen  maar  deze  uren  wijzen  nu  alle  verkeerd.  Als  de  wijzer  bij  12  begint 
te  loopen,  wordt  het  nu  11  in  plaats  van  1,  10  in  plaats  van  2,  enz.  En 
zoo  gaat  dan  ook  bij  den  zondaar  de  wijzer  op  de  levensplaat  al  achteruit 
in  stede  van  vooruit,  en  geeft  daardoor  aan  elk  cijfer  dat  op  die  plaat 
staat,  een  omgekeerde  beteekenis.  Op  de  Wet  toegepast,  en  de  Tien  gebo- 
den als  zulk  een  wijzerplaat  gedacht,  kunt  ge  dus  zeggen,  dat  de  wijzer 
van  11  naar  12  vooruit,  maar  ook  van  12  naar  11  achteruit  kan  loopen, 
en  dat  op  die  wijs  deugd  in  zonde  omslaat  en  het  leven  in  den  dood. 

Dit  zou  niet  zoo  zijn,  indien  de  mensch  zichzelf  op  nonactiviteit  kon 
zetten.  Dan  toch  zou  hij  kunnen  zeggen :  Wat  God  wil  dat  ik  doen  zal, 
doe  ik  niet;  en  dus  zal  ik  eenvoudig  niets  doen.  Ge  kunt  niet  nietsdoen. 
Altoos   doet    ge   iets;    en  wie  geen  goed  doet,  doet  kwaad.  Een  neutraal 


ZOND.   XXXlVa.   HOOFDSTUK  VI.  495 

terrein  is  er  voor  u  niet.  Dit  komt  daar  vandaan,  dat  de  Wet  niet  van 
buiten  op  den  mensch  geplakt  is,  maar  meê  opkomt  uit  zijn  eigen  wezen, 
gelyk  God  dit  schiep.  In  den  mensch,  gelijk  die  zijn  moet,  en  eens  was, 
is  drang,  is  zucht,  is  neiging  om  zóó  te  loopen,  als  de  wet  wil.  Niet :  „Ik 
wilde  liever  niet;  maar  de  "Wet  zegt  het;  dus  zal  ik  het  doen."  Dat  is  de 
toestand  van  den  zondaar.  Neen,  zoolang  er  nog  geen  zonde  is,  komt  met 
de  levensuiting  zelve  in  den  mensch  de  zin,  lust  en  neiging  op,  om  juist 
zóó  te  loopen  als  de  Wet  wil.  Niet  om  stil  te  staan  ;  niet  om  achteruit 
te  loopen ;  maar  om  vooruit  te  loopen  in  het  spoor  van  de  Wet.  Juist 
daarom  was  het  proefgebod  zoo  noodzakelijk,  omdat  het  proefgebod  buiten 
dezen  levensdrang  omging  en  den  mensch  rechtstreeks  voor  de  vraag 
stelde,  of  hij  G-od  als  God  wilde  erkennen,  dan  wel  zijn  eigen  heer  en 
meester  zijn.  De  oorspronkelijke  zedewet  wees  dus  niet  alleen  aan,  wat 
de  mensch  moest,  maar  ook  wat  hij  wilde  doen.  Zoo  te  doen  als  de  Wet 
wilde,  was  hem  levensbehoefte,  levensdrang.  En  juist  daardoor  komt  het 
nu,  dat  toen  de  zonde  insloop,  en  het  rad  der  geboorte  omsloeg,  diezelfde 
levensbehoefte  en  levensdrang  toch  bleef  werken,  maar  nu  in  omgekeerde 
richting.  De  mensch  lastert  en  vloekt  God  met  dezelfde  tong,  waarmee 
hij  Hem  moet  loven  en  prijzen.  Hetgeen  tegen  het  gebod  ingaat,  is  dus 
dezelfde  levensdrang,  die  eerst  naar  den  eisch  van  het  gebod  liep,  maar 
nu  omgeslagen  is  in  zijn  tegendeel. 

Wat  niet  mag  kunt  ge  dus  alleen  kennen,  door  te  weten  wat  oorspron- 
kelijk moest. 

Nu  zal  men  echter  vragen  —  en  ook  die  vraag  moet  helder  onder  de 
oogen  gezien  —  is  het  dan  eigenlijk  niet  een  pure  inbeelding,  dat  we 
dit  alles  uit  de  Tien  geboden  halen  ?  En  staat  de  zaak  niet  veeleer  zóó, 
dat  we  deze  fijnere  zedekunde  uit  ons  eigen  zedelijk  besef  putten,  en  nu 
ja,  vinden,  dat  dit  met  de  Tien  geboden  zoo  uitkomt ;  maar  altoos  met  dien 
verstande,  dat  we  ook  zonder  de  Tien  geboden  evengoed  hetzelfde  bezitten 
zouden  ?  Deze  vraag  is  uiterst  gewichtig,  vooral  in  onze  dagen,  nu  de  over- 
groote  meerderheid  niets  meer  van  de  wetgeving  op  Sinaï  gelooft,  en  het 
byna  als  regel  geldt,  dat  men  leeft  op  zijn  eigen  zedelijk  besef,  en  zijn 
gedragingen  regelt  naar  zijn  conscientie. 

Op  deze  vraag  nu  antwoorden  we  in  de  eerste  plaats  dit :  Als  ons  ze- 
delijk besef  in  ons  nog  ongeschonden  was,  zou  de  Wet  van  Sinaï  volkomen 
overbodig  zijn,  en  zou  wat  men  ten  onzent  vaak  noemt:  de  uitspraak 
van  ons  redelijk  besef,  ons  een  volkomen  zekere  autoriteit  zijn.  Omgekeerd 
zou  de  Wet  van  Sinaï  alle  kracht  voor  ons  missen,  zoo  er  na  den  val 
in  zonde  niets  van  dit  zedelijk  besef  in  ons  ware  overgebleven.  Nu  echter 


496  ZOND.  XXXIVa.    hoofdstuk  VI. 

dit  zedelijk  besef  wel  nawerkt,  maar  verzwakt,  verflauwd  en  vervalscht 
is,  loopt  ge  gevaar  alle  vastheid  van  uw  zedelijk  besef  te  verliezen,  tenzy 
ge  althans  één  vast  en  onwrikbaar  punt  buiten  u  zelven  erlangt.  Ons  ze- 
delijk besef  kan  geen  richtsnoer  voor  ons  handelen  zijn,  tenzij  wij  het 
vertolken  voor  ons  bewustzijn.  Maar  juist  omdat  we  zelf  de  vertolking 
maken,  ontstaat  het  gevaar,  dat  onze  zondige  genegenheden  ons  verstand 
misleiden,  dat  dientengevolge  het  misleide  verstand  in  ons  zedelijk  besef 
verkeerd  leest  en  den  inhoud  er  van  verkeerd  weergeeft.  Heb  ik  nu  maar 
één  vast  punt  buiten  mijzelven,  dat  ik  niet  vervalschen  kan,  dan  schaadt 
dit  niet ;  want  dan  ben  ik  altoos  in  staat,  die  vertolking  van  mijn  zedelijk 
besef  te  contróleeren,  de  fout  er  in  te  ontdekken,  en  niet  te  rusten  eer 
ik  den  wezenlijken  inhoud  er  van  ken.  Als  de  zeevaarder  van  zijn  kompas 
maar  één  vast  punt  heeft  stelt  dit  ééne  punt  hem  in  staat  precies  te 
bepalen  waar  hij  is  en  waar  hij  heen  moet.  Niet  alsof  op  dat  kompas 
stond  waar  hij  heen  moet;  maar  kompas  geeft  «hem  het  vaste  punt,  en 
van  uit  dat  vaste  punt,  kan  hij  verder  alles  zelf  berekenen.  En  zoo  nu 
ook  is  het  met  de  Tien  geboden.  Die  zijn  ons  kompas  op  de  vaart  des 
evens.  Da  arin  bezitten  we  het  zoo  onmisbare  ééne  vaste  punt.  Zóó  sprak 
God.  Zóó  ligt  zijn  wil.  Dit  wel  en  dat  niet.  En  dank  zij  ons  zedelijk  besef, 
zijn  we  nu  bekwaamd  en  in  staat,  om  met  behulp  van  dit  ééne*vaste 
punt,  en  van  dat  punt  uit,  heel  den  koers  te  bepalen,  dien  we  te  nemen 
hebben.  Op  zichzelf  kan  men  b.  v.  over  de  betrekking  tusschen  man  en 
vrouw  allerlei  theorieën  opzetten,  die  misgaan,  en  toch  verleidelijk^  klinken. 
Maar  nu  God  zelf  zegt :  Gij  zult  niet  echtbreken,  nu  is  in  dit  ééne  gebod 
het  vaste  punt  gegeven,  waaruit  ik  weet,  welk  stelsel  over  het  huwelyk 
en  hetgeen  hiermee  saamhangt  goed,  en  welk  verkeerd  is.  Zoo  over  den 
eigendom,  en  wat  dies    meer  zij. 

Maar  in  de  tweede  plaats  komt  hier  nog  iets  bij.  Men  zou  toch  kunnen 
vragen:  Waarom  gaf  God  dan  meer  dan  één  gebod?  Reeds  in  één  enkel 
gebod  zoudt  ge  een  vast  punt  bezitten,  dat  opzichzelf  goud  waard  was. 
En  dit  is  ook  zoo,  want  wie  eenmaal  geleerd  heeft  met  één  enkel  gebod 
te  rekenen,  gevoelt  terstond  wat  vastheid  aan  heel  zijn  zedelijke  opvatting 
geeft.  Maar  toch  deed  God  meer.  Hij  gaf  ons  niet  alleen  dat  ééne  vaste 
centrale  punt,  maar  trok  uit  dat  centrale  punt  tien  lijnen  die  over  geheel 
het  terrein  van  uw  in-  en  uitwendig  leven  strijken ;  lijnen,  die,  gelijk  ons 
vorig  hoofdstuk  aantoonde,  niet  willekeurig  loopen,  maar  saam  een  geheel 
vormen  en  noodzakelijk  voortvloeien  uit  de  positie,  waarin  we  als  mensch, 
tegenover  God,  onzen  naaste  en  ons  zelven  (met  ons  ik,  ons  lichaam  en 
onzen  geest)  geplaatst  zijn.  En  hierin  nu  bewees  de  Heere  ons  een  uit- 
nemende genade.  Het  feit  ligt  er  toch  toe,    dat  de  zonde  niet   alleen    het 


ZOND.    XXXIV(Ó.    HOOFDSTUK  VIL  497 

zedelijk  besef,  en  we  voegen  er  bij,  vooral  het  godsdienstig  besef,  uiter- 
mate in  ons  verzwakt  heeft,  maar  ze  heeft  ook  de  verschillende  verhou- 
dingen, waarin  we  geplaatst  zijn,  voor  ons  besef  scheef  getrokken.  Ook 
al  hadden  we  dus  één  vast  punt  voor  ons  zedelijk  besef  ont- 
vangen, zoo  zouden  we  toch  nog  in  tal  van  levensverhoudingen  gedurig 
in  het  onzekere  hebben  verkeerd.  Nu  echter  heeft  God  de  Heere  ook  die 
onzekerheid  voor  ons  weggenomen,  door  ons  voor  elk  dier  principieele 
verhoudingen  door  een  stellig  gebod  een  vaste  richting  aan  te  wijzen. 
Niet  alsof  het  gebod  thans  ons  ontslaan  zou  van  alle  werkzaamheid  van 
ons  zedelijk  besef.  Dat  zou  zijn  de  letter  die  versteent  en  doodt.  Daarbij 
zou  ons  zedelijk  besef  verstompt  worden.  Maar  dit  is  dan  ook  volstrekt 
niet  zoo.  Integendeel  elk  dier  geboden  geeft  ons  voor  de  geheele  lijn, 
waarlangs  we  ons  in  een  bepaald  opzicht  te  bewegen  hebben,  niets  dan 
één  enkel  vast  punt,  en  het  bepalen  van  onzen  geheelen  verderen  loop 
wordt  aan  de  actie  van  ons  eigen  bewustzijn  overgelaten. 

Juist  daarom  mag  de  kerk  dan  ook  nooit  een  compleet  stel  geboden 
pogen  te  geven,  van  raak  niet  en  smaak  niet  en  roer  niet  aan,  om  ons 
precies  te  willen  zeggen,  wat  we  z(;e^  en  wat  we  wie^  mogen  doen.  Een  kerk, 
die  dit  voetpad  inslaat,  doodt  het  zedelijk  leven,  veruitwendigt  het  en  be- 
droeft daardoor  den  Geest. 

Een  kompas  ontvingen  we,  niets  meer.  We  zijn  geen  schip  dat  op 
sleeptouw  is  genomen,  en  welks  kapitein  dus  naar  geen  koers  meer  be- 
hoeft te  vragen.  Voor  dien  koers  zijn  en  blijven  we  zelven  ver- 
antwoordelijk. 

Maar  niettemin  hebben  we  God  voor  dat  koifipas  te  danken. 

Zonder  dat  kompas  van  de  Tien  geboden  waren  we  verloren.  Nu 
is  er  mogelijkheid,  dat  we  koers  houden,  en  behouden  in  de  haven 
aankomen. 


ZEVENDE  HOOFDSTUK. 


Anderszins  zouden  zij  opgehouden  hebben  geoflPerd 
te  worden,  omdat  degenen,  die  den  dienst  pleegden, 
geen  consciëntie  meer  zouden  hebben  der  zonden,  een- 
maal  gereinigd  geweest  zijnde. 

Hebr.  10:  2. 

Over   het   onderscheiden   gebruik  der  Wet;  de  vraag,  waarom  de  Wet 

E   VOTO    DORDR.   III.  32 


498  ZOND.   XXXIVö.   HOOFDSTUK  VIL 

doodt;  in  wat  zin  ze  afgeschaft  is;  en  wat  dies  meer  zij,  mag  nu  niet 
gehandeld,  omdat  de  Catechismus  dit  onderwerp  afzonderlijk  aan  de  orde 
stelt  in  vraag  114  en  115,  na  afloop  van  de  Tien  geboden. 

Maar  wel  moet,  eer  de  bespreking  van  het  eerste  gebod  met  ons  vol- 
gend   hoofdstuk  een  aanvang  neemt,  hier  ter  plaatse  een  kort  woord  in- 

'  gelascht  over  consciëntie.  Geen  onderwerp  toch  is  er,  waarover  meer  ave- 
rechtsche  denkbeelden  in  omloop  zyn;  en  deze  verkeerde  denkbeelden 
zijn  oorzaak,  dat  de  consciëntie,  die  ons  door  God  als  schutsengel,  na  on- 
zen val  in  zonde,  is  meegegeven,  thans  veelszins  tot  een  middel  wierd, 
om  de  zielen  van  God  af  te  trekken  en  los  te  maken  van  zijn  ge- 
bod. En  zoo  nu  opgevat,  doet  de  consciëntie  geen  goed,  maar  sticht 
ze  kwaad. 

Niet  toch  als  vrucht  van  Schriftonderzoek,  maar  als  product,  vooral  van 
de   Kantiaansche  philosophie,  heerscht  thans  tamelijk  algemeen,  ook  on- 

y  der  Christenen  van  rechtzinnige  belijdenis,  de  onware  voorstelling,  alsof 
ons  „geweten"  een  soort  in  ons  hart  geschreven  zedewet  was,  waarop  we 
onder  alle  omstandigheden  veilig  konden  afgaan.  Wie  zich  nu  inbeeld 
metterdaad  zulk  een  consciëntie  te  bezitten,  die  heeft  Gods  Woord  niet 
van  noode.  Alle  raad  of  vermaan  van  ouders,  wijzere  personen  of  kerk 
is  voor  zoo  iemand  overbodig.  En  ook  kan  hij  zeer  wel  zedelijk  zuiver 
loopen,  al  is  hij  een  God-loochenaar.  Immers,  zijn  consciëntie  laat  hem 
nooit  in  den  steek.  Voor  welk  geval  hij  ook  staat,  zijn  consciëntie  geeft 
een  onfeilbaar  getuigenis,  en  zegt  hem :  Doe  dit,  of  laat  dat. 

Wel  verbinden  de  meeste  personen  dit  getuigenis  van  hun  consciëntie 
dan  eerst  nog  met  de  gedachte  aan  Gods  alwetendheid,  en  verstaan  er 
onder  een  inspraak  van  God  in  hun  hart.  Zelfs  zegt  men  dan,  dat  „ge- 
weten" is,  iets  weten  met  een  ander ;  en  vat  men  dit  dan  op  als  een  ver- 
mogen der  ziel,  om  iets  saam  met  God  te  weten.  Maar  vooreerst  is  deze 
afleiding  van  het  woord  minstens  onzeker,  en  komt  men  al  meer  tot  het 
resultaat,  dat  consciëntie  of  geweten  eenvoudig  hetzelfde  als  een  daad 
van  ons  bewustzijn  beteekent.  Letterlijk  zou  het  dan  zijn,  het  door  ons 
gewetene,  waar  dan  later  de  stomme  e  van  afviel;  terwijl  het  voorvoeg- 
sel ge  alzoo  niets  zou  te  maken  hebben  met  ge  in  ^ebuur,  gemaal-gezel 
enz.;  maar  eenvoudig  een  versterking,  d.  is.  hier  een  „zeker  weten"  zou 
uitdrukken,  gelijk  in  gelukken,  gelooven,  gelijken,  gevoelen  enz.  En  ook  af- 
gescheiden van  deze,  nooit  volkomen  zekere,  afleiding,  toont  de  uitkomst, 
dat  wie  eenmaal  in  zijn  geweten  een  soort  oppersten  wetgever  begroet, 
zoolang  hij  nog  gelooft,  daarin  wel  zijn  God  eert;  maar,  zoodra  hij  God 
varen  laat,  zijn  consciëntie,  als  zijn  eigen  menschelijk  vermogen,  om  te 
kennen  wat  goed  en  kwaad  is,  zelfs  tegen  God  overstelt.  Het  is  dan  juist 


ZOND.   XXXlYo.   HOOFDSTUK  VIL  499 


de  consciëntie,  die  misbruikt  wordt,  om  als  God  te  zijn,  kennende  het  goed 

en  het  kwaad. 

Gaat  nu  de  kerk  op  haar  catechisatie  en  in  haar  prediking  voort,  dit 
onware,  dit  misleidende  begrip  van  consciëntie,  aan  te  kweeken,  dan  ver- 
wart ze  de  geesten,  ondermijnt  het  geloof,  en  koestert  in  eigen  boezem 
de  slang,  die  haar  levensbloed  vergiftigt.  Het  is  deswege  zoo  hoog  noodig, 
dat  weer  zuiverder  denkbeelden  over  de  consciëntie  ingang  vinden ;  anders 
baat  al  uw  prediking  van  de  Wet  des  Heeren  niet.  Immers  de  wet  der 
consciëntie  stelt  zich  dan  boven  de  Wet  des  Heeren ;  de  mensch  gaat  zelf 
bepalen,  wat  hij  doen  en  laten  moet;  en  niet  dan  iii  naam  wovdt  de  Wet 
des  Heeren  nog  slechts  in  zóóv  erre  gehuldigd,  als  eigen  consciëntie-inzicht 
haar  goedkeurt. 

Om  nu  deze  valsche  voorstelling  van  de  consciëntie  met  tak  en  wortel 
uit  te  roeien,  zij  al  aanstonds  opgemerkt,  dat  geheel  de  openbaring  van 
het  Oude  Testament  nooit  en  nergens  van  de  consciëntie  gewag  maakt. 
Het  is  een  begrip,  dat  aan  Abraham,  Mozes,David  en  Jesaja  geheel  vreemd 
was.  En,  wat  nog  veel  meer  zegt,  ook  de  Heere  Jezus  heeft  toen  hij  op 
aarde  was,  of  later  uit  den  hemel  aan  Johannes  op  Patmos  zijn  onder- 
wijzing gaf,  er  nooit  met  éen  letter  van  gesproken.  Bij  Johannes  komt 
het  slechts  éénmaal  in  zijn  evangehe  voor  (VIII :  9)  in  het  verhaal  van  ' 
de  overspelige  vrouw,  dat  bovendien  nog  in  vele  handschriften  ontbreekt. 
En  eigenlijk  is  de  eenige,  die  herhaaldelijk  dit  woord  bezigt,  de  heilige  ^ 
apostel  Paulus,  die  er  22  maal  gewag  van  maakt.  Ook  Petrus  heeft  het, 
doch  slechts  2  maal.  En  wat  nog  opmerkelijker  is,  noch  Paulus  noch 
Petrus  gebruiken  het,  om  de  belijdenis  der  Christelijke  waarheid  ineen  te  > 
zetten ;  maar  uitsluitend  practisch.  Hieruit  blijkt  dus,  dat  het  woord  oor- 
spronkelijk niet  in  de  Openbaring  thuis  hoort,  en  in  het  Christelijk  taal- 
gebruik eerst  is  opgenomen,  toen  de  apostel  in  aanraking  kwam  met  de 
heidensche  talen,  die  sinds  lang,  zoo  te  Rome  als  in  de  Grieksche  wereld, 
dit  woord  kenden. 

Ook  in  de  oude  Christelijke  litteratuur,  tot  op  Chrysostomus,  neemt  de 
consciëntie  geen  breede  plaats  in,  en  eigenlijk  kan  men  zeggen,  dat  eerst  •) 
door  de  Reformatie  gedurig  wijzen  op  het  geweten  meer  in  algemeen  ge- 
bmik  kwam.  Was  door  Rorae's  invloed  de  beshssing  over  goed  en  kwaad,  over 
vrede  of  onvrede  met  God,  almeer  uit  het  eigen  persoonlijk  bewustzijn 
naar  de  kerk  overgebracht,  juist  hiertegen  kwam  de  Reformatie,  vooral 
op  Lutherschen  bodem,  in  verzet ;  en  het  was  bij  dit  verzet,  dat  men  te- 
genover de  kerkelijke  autoriteit  veelal  een  steunpunt  zocht  in  de  autori- 
teit  der   consciëntie.   Toch  hebben,  zoo  Luther  als  Calvijn,  zich  wel  zeer 


ÖW  ZO>CD.    XXXI V(y.    HOOFDSTUK    A^II. 

gewacht,  om  ooit  de  consciëntie  als  zoodanig  het  karakter  toe  te  kennen 
"  van   een  onfeilbare  autoriteit,  die  ons  van  de  moeite  om  Gods  Woord  te 
raadplegen    ontslaan    zou,    In   de  consciëntie  bonden  zij  den  mensch  aan 
Gods    Woord,  en  lieten  uit  dit  Woord  het  licht  in  de  consciëntie  stralen, 
en  zulks  wel  in  gebondenheid  aan  de  vonkskens  van  het  beeld  Gods,  die 
nog  in  den  zondaar  over  waren.  In  verband  waarmee  onze  Gereformeerde 
godgeleerdheid  dan  staande  hield  :  l^.  dat  het  ongerijmd  is  te  zeggen :  ,,Ik 
heb  een  consciëntie",  alsof  de  consciëntie  in  ons  een  apart  iets,  een  soort 
afzonderlijk  vermogen,  een  afzonderlijke  kracht,  of  een  eigen  hebbelijkheid 
ware.    2o.   dat  de  consciëntie  niets  anders  was  dan  een  actie  of  werking 
van   ons  bewustzijn,  toegepast  op  een  bepaalde  daad  of  een  bepaald  feit, 
dat   zedelijke    keur   vroeg.    En  30.  dat  voor  het  voldingen  van  deze  con- 
sciëntieactie   drieërlei  noodig  was :    ten  eerste  het  bewaren  van  Gods  wet 
in  ons  bewustzijn  ;  ten  tweede  het  ons  juist  en  naar  waarheid  voorstellen 
van   de  daad,  die  beoordeeld  moest ;  en  ten  derde  het  zuiver  toetsen  van 
die   daad   van  dien  alzoo  ons  bekenden  wil  van  God.  Hierin  lag  dus  uit- 
gesproken,  dat   in  ons  de  mogelijkheid  aanwezig  is,  om,  op  welke  wijze 
dan  ook,  kennis  te  erlangen,  van  wat  God  wil ;  ons  duidelijk  voor  te  stel- 
len, wat  we  gedaan  hebben;  en  het,  tengevolge  van  die  beide,  met  nood- 
zakelijkheid gedrongen  worden,  om  onze  daad  te  veroordeelen  of  goed  te 
keuren.  De  hoofdzaak  bestaat  dus  niet  in  onze  kennis  van  Gods  wil,  die 
onder   allen    verschillend  en  altoos  gebrekkig  zal  zijn  ;  noch  ook  in  onze 
kennis   van   wat  we  deden,  overmits  we  ons  zoo  licht  vergissen  in  onze 
beweegreden ;    maar  wel   in  dezen  drang,  in  de  gebiedende  noodzakelijk- 
heid, waaraan  we  niet  kunnen  ontkomen,  om  voor  zooveel  we  Gods  wil 
■-   kennen,  dien  op  onze  daden  oordeelend  toe  te  passen,  en  alzoo  als  rechter 
tegen  ons  zelven  op  te  treden. 

Tweeërlei  zit  hier  dus  in.  Vooreerst  de  vraag,  of  ik  al  dan  niet  gehan- 
deld heb  in  strijd  met  wat  mij  toescheen  Gods  wil  te  zijn;  en  ten  andere 
of  ik  al  dan  niet  gehandeld  heb  in  strijd  met  wat  werkelijk  Gods  wil  is. 
Staat  iemand  in  de  overtuiging  dat  God  wil,  dat  hij  vaste,  en  eet  hij  dan 
toch,  zoo  gaat  hij  in  tegen  zijn  consciëntie,  en  zondigt  als  zoodanig.  Was 
nu  die  verplichting  tot  vasten  slechts  ingebeeld,  en  eischte  integendeel 
zijn  gezondheid,  dat  hij  at,  zoo  was  feitelijk  zijn  eten  overeenkomstig  Gods 
geopenbaarden  wil,  al  streed  het  met  de  voorstelling  van  Gods  wil,  gelijk 
hij  die  bezat.  Zegt  ge  nu:  „Dus  had  hij  op  anderen  aandrang  maar  tegen 
zijn  consciëntie  in  moeten  eten",  dan  zeggen  we :  „Neen,  hij  had  eerst 
zijn  verkeerde  voorstelling  van  Gods  wil  moeten  verbeteren,  en  in  gehoor- 
zaamheid aan  die  juistere  voorstelling  van  Gods  wil  moeten  eten.  De 
zonde  van  het  eten  of  niet  eten  ligt  hier  dus  geheel  afgescheiden  van  die 


ZOND.  XXXIVa.  HOOFDSTUK  VIL  501 

andere  zonde  :  het  al  of  niet  verkrachten  van  zijn  consciëntie.  En  hierin 
nu  juist  ligt  de  diepe  waarheid  verscholen,  dat  geen  daad  des  menschen 
als  zoodanig,  een  zedelijk  karakter  draagt,  maar  dit  karakter  eerst  erlangt 
door  zijn  toeleg  om  zich  aan  den  wil  des  Heeren  te  conformeeren,  of  te- 
gen dien  wil  in  te  gaan.  Wel  kan  hy  daarom  iets  verkeerds  doen.  waarbij 
toch  zijn  geweten  hem  vrijspreekt ;  maar  dan  staat  hij  niet  schuldig  aan 
het  verkrachten  met  opgezetten  wille  van  zijn  consciëntie.  Eerst  later 
kan  zijn  meer  verlichte  consciëntie  hem  dan  het  zondige  van  zijn  daad 
doen  inzien.  En  zoo  weinig  kan  de  consciëntie  absoluut,  in  voorwerpelij- 
ken  zin,  oordeel  vellen,  dat  veeleer  de  teederste  consciëntie  nog  altoos 
de  mogelijkheid  openlaat  van  allerlei  verborgene  zonden,  die  zonden  voor 
God  waren,  zonder  dat  ze  onze  consciëntie  raakten.  Voed  ik  b.  v.  een 
kind  zoo  precies  en  onvrij  op,  dat  ik  het  letterlijk  van  alle  zonde  afhoud 
en  dwing  orn  alle  goed  werk  te  doen,  dan  mist  dit  nochtans  alle  zede- 
lijke waardij,  zoolang  dit  kind  zelf  niet  weet  wat  God  wil  of  verbiedt  en 
het  om  Gods  ivil  doet  of  laat.  Daar  nu  de  kerk  van  Rome  het  zedelijk 
leven  van  den  leek  geheel  in  deze  afhankelijke  positie  van  de  kerk  ge- 
bracht had,  kon  er  zeer  wel  bij  deze  leeken  een  nagenoeg  correcte  gedra- 
ging zijn,  zonder  dat  toch  die  correcte  gedraging  zedelijk  vrij  maakte  en 
zedelijk  verhief;  eenvoudig  omdat  de  autoriteit  van  den  priester  de  autori- 
teit der  consciëntie  vervangen  had.  En  toen  nu  de  reformatoren  gevoel 
den,  hoe  op  die  wijs  de  mensch  èn  van  Gods  Woord  èn  van  zijn  eigen 
zedelijke  verantwoordelijkheid  werd  afgedrongen,  hebben  zij  de  rechten 
der  consciëntie  in  eere  hersteld.  Allerminst  om  de  consciëntie  voor  Gods 
Woord  in  de  plaats  te  stellen,  maar  opdat  de  mensch  zich,  in  en  met 
zijn  consciëntie,  aan  Gods  Woord  zou  onderwerpen,  en  juist  door  aan 
niets  dan  aan  Gods  Woord  onderworpen  te  zijn,  vrij  zou  worden  en  zede- 
lijk zich  zou  kunnen  opheffen. 

Juist  daardoor  echter  draagt  de  consciëntie  ten  principale  het  karakter, 
dat  ze  strijd  constateert  tusschen  hetgeen  we  wisten,  dat  we  doen  moes- 
ten en  hetgeen  we  deden.  Nu  verklaren  sommigen  dit  zoo,  dat  we  wel 
wisten  wat  we  doen  moesten;  maar  dat  onze  booze  wil  tegen  ons  beter 
weten  inging.  Dit  echter  is  onjuist.  De  wil  is  een  rad  dat  nooit  vanzelf 
draait,  noch  naar  rechts,  noch  naar  links;  maar  altoos  door  ons  fA:  in  be- 
weging wordt  gebracht ;  en  ons  ik  doet  dit  altoos  naar  zeker,  geheel  of 
half  bewust  inzicht.  Feitelijk  is  dus  elke  zonde  tegen  beter  weten,  gevolg 
van  een  overlegging  in  ons,  dat  we  de  zedewet  wel  op  zij  mogen  schui- 
ven ter  oor  zake  van  eenig  belang.  Er  werkt  dan  in  ons  zekere  lust,  zeke- 
re neiging,  zekere  verleiding.  Daartegen  gaat  nu  ons  beter  weten  in.  Maar 


502  ZOND.  XXXIVa.  hoofdstuk  VII. 

ons  ik  komt  tot  de  conclusie,  dat  het  geraden  is,  ons  beter  weten  voor 
dien  lust  of  die  neiging  te  laten  wijken.  Daartegen  protesteert  dan  op  het 
oogenblik  zelf  of  daarna  onze  consciëntie,  en  handhaaft  in  ons  de  wet^ 
dat  hetgeen  we  weten  goed  te  zijn,  nooit  voor  eenig  belang,  eenigen  lust 
of  wat  ook  mag  wijken.  En  zoo  is  deze  consciëntie  in  ons  een  redmiddel 
'S  door  God  aan  den  zondaar  medegegeven,  om  hem  te  bewaren  voor  geheele 
demoralisatie.  Verhardt  hij  zich  hier  nu  tegen,  dan  gaat  die  heilige  drang 
in  hem,  al  zwakker  spreken  ;  laat  zich  nog  slechts  nu  en  dan  hooren ;, 
zwijgt  eindelijk  geheel ;  en  dan  zegt  de  Schrift,  dat  bij  zulk  een  de  con- 
sciëntie is  toegeschroeid. 

Vraagt  men  dan  ook  bij  wie  de  actie  der  consciëntie  eigenaardig  thuis 
hoort,    dan    dient   geantwoord,    dat  Adam,  zoolang  hij  nog  buiten  zonde 

<  stond,  deze  actie  niet  kende,  ook  al  droeg  hij,  krachtens  zijn  schepping 
de  gegevens  in  zich,  om  zoodra  hij  viel,  die  conscientiewerking  tot  stand 
te  doen   komen.    Moet  evenzoo  geantwoord,  dat  bij  de  gezaligden  in  den 

-V  hemel  deze  consciëntieactie  volstrekt  ondenkbaar  is.  En  moet  evenzoo 
volgehouden,  dat  zulk  een  consciëntieoordeel  ook  aan  den  Christus  geheel 
vreemd  was;  iets  wat  geheel  overeenstemt  met  het  feit,  dat  de  Christus 
er  zich  nooit  op  beriep.  Vraagt  ge  dan  ook  wanneer  we  zelven  voor  het 
eerst    met  onze  consciëntie  kennis  maakten,  dan  was  dit  altoos,  toen  we 

^  voor  het  eerst,  als  kind,  in  bewuste  zonde  vielen.  Eer  niet.  De  consciën- 
tie ontwaakt  eerst  bij  den  zondaar  en  door  de  zonde.  De  consciëntie  geeft 

<  een  rechterlijk  vonnis,  en  van  een  rechterlijk  vonnis  is  geen  sprake,  dan 
waar  een  schuldige  is.  Zoolang  dus  Adam  niet  schuldig  stond,  ging  er  in 
de  vierschaar  van  zijn  hart  geen  oordeel  over  zijn  persoon  uit.  Onder  de 
gezahgden  is  zulk  een  rechterlijke  uitspraak  in  de  consciëntie  even  vol- 
strekt ondenkbaar.  En  bij  Hem,  wiens  spijze  het  was  altoos  den  wil  zijns 
Vaders  in  de  hemelen  te  doen,  kon  het  zelfbewustzijn  geen  vonnis  der 
consciëntie  slaan. 

Want  wel  dient  toegestemd,  dat  de  consciëntie  bij  den  zondaar  ook 
vooraf  spreekt,  en  waarschuwt  tegen  de  zonde,  en  zoo  vaak  van  zonde 
afhoudt;  maar  dan  was  toch  wel  terdege  de  zondige  neiging  of  lust  reeds 
in  ons  werkende,  en  het  is  hierover  dat  de  consciëntie  vonnis  velde,  en 
door  dit  vonnis  ons  terughield  van  het  uitvoeren  der  zonde  in  de  daad- 
Maar   nooit   merkt   ge   van    uw  consciëntie  iets,  tenzij  of  de  neiging  tot 

<  eenige  zonde  in  u  aanwezig  werkt,  of  eenige  zonde  door  u  bedreven  werd, 
of  ook  uw  consciëntie  revolteert  tegen  een  zonde  van  anderen,  met  wie  ge 
in  solidair  verband  staat. 

Want  vraagt  men,  of  de  consciëntie  dan  toch  ook  niet  goedkeurend 
werkt,  dan  kan  zeer  zeker,  gelijk  Paulus  in  Rom.  II :  14  leert,  het  gewetea 


ZOND.    XXXI  V(A.  HOOFDSTUK   VIL  503 

ons  zoowel  „beschuldigen  als  ontschuldigen  ;"  maar  dit  laatste  alleen  weer 
in  zake  van  schuld,  als  anderen  ons  een  schuld  aanwrijven  en  onze  con- 
sciëntie  alsdan  over  deze  aanklacht  vonnis  velt.  Louter  goedkeurende  uit- 
spraken daarentegen  geeft  de  consciëntie  als  zoodanig  niet.  Vooreerst  toch 
kent  Gods  kind  geen  daden,  die  volstrekt  goed  zouden  zijn ;  en  ten  andere 
kan  er  bij  overwinning  na  strijd,  en  na  weerstand  tegen  de  verzoeking,  > 
wel  een  gevoel  van  vrede  of  blijdschap  over  ons  komen ;  maar  dit  is  geen 
uitspraak  van  de  consciëntie,  maar  eenvoudig  een  besef  in  ons  zelfbe 
wustzyn.  Eerst  waar  de  zonde  insloop,  en  de  mensch  „als  God  wierd  ken- 
nende het  goed  en  het  kwaad,"  ontstaat  die  eigenaardige  actie,  waardoor 
God  ons  dwingt  in  ons  oordeel  te  rekenen  met  een  hoogere  wet,  die  bo- 
ven ons  staat.  Ook  Beek,  hoe  veelszins  deze  schrijver  anders  ook  zij  af- 
gedoold,  zag  in,  dat  de  consciëntie  de  zetel  is  van  „de  ontaarde  natuur- 
lijke religie  in  ons",  en  als  Hoppe  het  geweten  omschrijft,  als  ..een  ver- 
maning van  ons  innerlijk  besef  om  ons  te  beteren",  toont  ook  hij  in  te 
zien,  dat  de  consciëntie  als  zoodanig  bij  den  zondaar  hoort,  en  bij  hem 
alleen. 

Een  „goede"  consciëntie  is  dan  ook  in  de  Schrift  niets  anders  dan  een 
„verzoende  consciëntie"  en  volstrekt  niet  de  zuivere  consciëntie,  die  ons  - 
vanzelf  onfeilbaar  leiden  zou.  Als  maatstaf  en  richtsnoer  om  naar  te  oor- 
deelen  bezit  onze  consciëntie  niets  dan  ons  zedelijk  besef,  dat  ook  in  den 
zondaar  overbleef;  en  voorts  het  licht  dat  we  uit  Gods  Woord,  hetzij 
rechtstreeks,  hetzij  door  onze  omgeving  opvingen.  Vandaar  dat  geen  stel- 
ling valscher  is  dan  de  stelling,  dat  onze  consciëntie  niet  dwalen  kan.  > 
Ze  kan  dwalen  in  wat  ze  voor  goed  houdt.  Ze  kan  dwalen  in  de  con- 
stateering van  onze  daden.  En  ze  kan  dwalen  in  het  vonnis  dat  ze  velt. 
En  de  eenige  uitnemendheid  der  consciëntie  ligt  hierin,  dat,  terwijl  we 
voor  onze  medemenschen  valsche  beweegredenen  kunnen  opgeven,  we  in 
onze  consciëntie  met  geen  andere  beweegreden  kunnen  rekenen,  dan  die 
we  wezenlijk  hadden.  Alle  opzettelijke  bedekking,  alle  listige  verbloeming 
valt  voor  de  consciëntie  weg.  Maar  zelfbedrog,  en  zelfmisleiding  blijft  ook 
bij  de  consciëntie  mogelijk. 

Gewetenloos  heeft  dienovereenkomstig  een  dubbelen  zin.  Iemand  kan 
gewetenloos  geivorden  zijn,  doordien  hij  zoo  lang  en  zoo  booselijk  den 
prikkel  der  consciëntie  weerstaan  heeft,  tot  de  consciëntie  ophield  in  hem 
te  werken.  Of  ook  iemand  kan  een  gewetenlooze  daad  verrichten,  zoo  hij 
den  euvelen  moed  en  den  roekeloozen  wil  heeft,  om,  al  veroordeelde  zijn 
consciëntie  reeds  den  lust  of  de  gedachte  aan  zulk  een  kwaad,  het  toch 
uit  te  voeren  en  door  te  zetten.  Van  achteren  kan  daarom  zijn  consciëntie 
hem   nog  wel  verwijten,  geheel  stom  behoeft  de  consciëntie  in  hem  nog 


504  ZOND.   XXXIVö.    HOOFDSTUK    YII. 

niet    geworden   te   zijn,    maar   ze    bezat   niet    meer   de  macht,  om,  door 
veroordeeling  van  de  zondige  gedachte,  de  zondige  daad  te  keeren. 

Zoo  is  het  dan  niet  langer  twijfelachtig  in  welke  verhouding  de  con- 
sciëntie,  als  zoodanig,  tot  de  Wet  des  Heei'en  staat.  Ook  bij  den  zondaar 
is  in  zijn  bewustzijn  nog  zeker  besef  van  recht  en  onrecht,  van  wat  eer- 
baar en  schandelijk,  goed  en  kwaad  is,  over,  en  dit  zedelijk  besef  wordt 
door  de  consciëntie  op  een  gegeven  geval  toegepast.  Dit  zedelijk  besef  is 
dan  niets  dan  een  overblijfsel  van  de  natuurwet  in  ons  hart,  dat  als  zoo- 
danig met  de  Wet  des  Heeren  overeenstemt,  maar  omdat  het  vaak  zoo 
zwak  en  onzeker  is  de  bevestiging  en  verrijking  uit  Gods  Woord  en  door 
de  Wet  van  noode  heeft.  Die  zedelijke  inhoud  van  de  natuurwet  en  de 
Wet  des  Heeren  is  echter  volstrekt  de  eigenlijke  consciëntie  niet,  het  is 
slechts  de  zedelijke  maatstaf  dien  de  consciëntie  bij  haar  oordeel  aanlegt, 
De  kennisse  van  Gods  wil  zal  dus  bij  den  één  onder  het  gewone  peil  da- 
len, doordien  zijn  zedelijk  besef  verzwakt  is,  en  bij  Gods  Woord  niet 
zoekt;  bij  een  tweede  zal  het  gewoon  zijn,  maar  aan  Gods  Wet  vreemd; 
en  bij  den  derde  zal  er  een  kennisse  van  Gods  wil  wezen,  die  door  het 
Woord  bevestigd  en  verrijkt  is.  Hoe  rijker  nu  iemands  kennisse  van  Gods 
wil,  en  hoe  helderder  zijn  zelfkennis,  hoe  juister  ook  de  uitspraak  van 
zijn  consciëntie  zal  zijn.  Zijn  daarentegen  èn  die  kennisse  van  Gods  wil 
èn  die  zelfkennis,  gebrekkig,  dan  zal  ook  de  uitspraak  van  de  consciën- 
tie zeer  feil  gaan.  En  is  eindelijk  de  kennisse  van  Gods  wil  en  zijn  zelf- 
kennis 07ider  peil  gedaald,  dan  zal  ook  de  uitspraak  zijner  consciëntie 
nauwlijks  eenige  zedelijke  waarde  meer  bezitten. 

Het  zich  regelen  naar  wat  men  noemt  „de  publieke  consciëntie"  heeft 
dus  niet  dan  een  zeer  betrekkelijk  recht.  De  poging,  om  op  zyn  con- 
sciëntie af  te  gaan,  en  Gods  Woord  en  Wet  ter  zijde  te  stellen,  is  niets 
dan  zelfbedrog.  En  uit  het  feit,  dat  iemand  zegt  „naar  zijn  consciëntie" 
gehandeld  te  hebben,  of  „dat  zijn  consciëntie  hem  vrij  spreekt",  volgt 
nog  volstrekt  niet,  dat  hij  dus  vrij  uitgaat.  Alleen  in  zooverre  heeft  het 
beroep  op  de  consciëntie  altoos  hooge  waardij,,  dat  iemand  hiermee  be- 
tuigt niet  opzettelijk  tegen  heter  weten  in  gehatideld  te  hebben.  Wie  naar  zyn 
consciëntie  handelde,  handelde  zooals  hij  op  dat  oogenblik  niet  anders 
handelen  kon.  Ging  hij  dan  toch  mis,  zoo  is  te  veroordeelen,  dat  hij  Gods 
Wet  niet  beter  kende,  en  die  Wet  is  hem  te  prediken,  maar  zoolang  ge- 
zijn  consciëntie  niet  beter  verlicht  hebt,  kunt  ge  hem  niet  van  schuld 
overtuigen. 

Wat  we  van  Jezus  zeiden,  betreft  natuurlijk  alleen  zijn  eigen  zielsbe- 
staan;  want  het  spreekt  vanzelf,  dat  er  in  Jezus,  als  onze  Hoogeprieste  r 


ZOND.    XXXIV?>.    HOOFDSTUK    I.  505 

wel  een  consciëntie  iii  solidairen  zin  was.  Doch  dit  kan  thans  niet  uiteen-  -^ 
gezet.  Alleen  van  de  persoonlyke  consciëntie  is  hier  sprake.  En  die 
nu  kon  bij  Jezus  zelfs  niet  in  Gethsémané  ontwaken.  Immers  ook 
in  Gethsémané  had  Jezus  geen  oogenblik  den  zin  of  de  neiging,,  om  zoo  > 
het  de  wille  Gods  was  en  bleef,  dat  hij  den  drinkbeker  drinken  zou,  toch 
tegen  dien  wil  in  te  gaan.  En  toch  juist  eerst  by  lust  of  zin  om  tegen 
den  ons  hekenden  wil  Gods  in  te  gaan,  komt  er  een  vonnis  van  onze 
consciëntie. 


EERSTE  HOOFDSTUK. 


Gij  zult  geen  andere  goden  voor  mijn  aangezicht 
hebben. 

Ex.  20:3. 


Na  onze  inleiding  op  de  Wet  des  Heeren,  komen  we  thans  tot  die  Wet 
zelve,  en  gaan  hierbij  aanstonds  over  tot  de  bespreking  van  het  eerste 
Gehod.  Dus  zonder  ons  op  te  houden  bij  hetgeen  hoven  de  Wet  staat.  Dat 
opschrift  boven  de  Wet  toch  is  wel  ^van  uitnemend  gewicht ;  maar  het 
behoort  zoomin  in  zijn  geschiedkundige,  als  in  zijn  symbolische  beteekenis 
by  deze  Zondagsaf deeling  thuis.  Neemt  ge  de  „uitleiding  uit  het  diens  thuis," 
als  verlossing  van  Israël  uit  Egypte,  dan  komt  deze  ter  sprake  in  de 
Bijbelsche  Geschiedenis,  maar  niet  in  den  Catechismus.  En  vat  ge  daaren- 
tegen deze  woorden  op,  als  doelende  op  „onze  uitleiding  uit  het  dienst- 
huis  van  Satan,"  dan  behoort  de  uitlegging  hiervan,  in  verband  met  de 
Wet,  hier  zeer  zeker  besproken,  maar  moet  ze  uitgesteld  tot  Vraag  114 
en  115.  Hier,  aan  den  ingang  van  de  Tien  geboden,  zij  het  genoeg,  met 
een  kort  woord  op  te  merken,  dat  de  zedewet  rust  op  het  recht,  dat 
God  als  Schepper  over  alle  creatuur,  en  dus  ook  over  elk  mensch  heeft. 
Zoo  staat  het  dus  in  het  Werkverbond.  Hier  daarentegen  in  de  Wet  van  , 
Sinaï,  wordt  het  recht  Gods,  om  ons  deze  geboden  op  te  leggen,  ontleend 
aan  het  feit,  dat  Hij  uw  Verlosser  is.  Dus  ligt  de  Wet  van  .Sinaï  in  het 
Genadeverhond.  Dit  beteekent  nu  intusschen  in  het  minst  niet,  dat  God 
afstand  doet  van  het  recht,  dat  Hij  als  Schepper  over  ons  bezit,  om  alsnu 
zijn  autoriteit  uitsluitend  te  doen  rusten  op  het  recht,  dat  Hij  als  onze 
Redder  en  Verlosser  op  ons  heeft.  Hij  kon  onze  Redder  niet   zyn   gewor- 


506  ZOND.    XXXIVÖ.    HOOFDSTUK   I. 

/  den,  indien  Hy  niet  onze  Schepper  ware  geweest.  Het  één  rust  op  liet 
ander.  Zoo  is  dus  het  Scheppersrecht  de  Grondslag  van  zijn  Verlossers- 
recht.  Niet  alsof  dit  tweede  recht  het  eerste  moest  aanvullen.  Dit  toch 
kan  niet,  want  zijn  Scheppersrecht  is  het  meest  volstrekte  recht,  dat  zich 
denken  laat;  maar  hij  geeft  aan  dit  oorspronkelijke  en  fundamenteele 
recht,  dat  God  als  onze  Schepper  over  ons  bezit  die  lüijziying,  dien  anderen 
vorm,  die  noodig  was  geworden,  doordien  wij  niet  meer  enkel  als  creaturen, 
maar  ook  als  zondaren  tegenover  Hem  stonden.  Adam  kon  oorspronkelijk 
uit  geen  diensthuis  uitgeleid  worden;  want  Hij  zat  er  niet  in.  De  zondaar 
daarentegen  wel.  Vandaar  dus  de  gewijzigde  vorm  van  het  recht,  dat  God 

T  in  het  Genadeverbond  op  hem  gelden  doet.  Iets  wat  zeer  zeker  geschikt 
is,  om  te  dieper  zijn  hart  te  roeren  ;  maar  ook  strekt,  om,  zoo  hij  toch 
de  verzenen  tegen  de  prikkels  slaat,  zijn  verdoemenis  te  rechtvaardiger 
te  maken. 

Toch  is  dit  nog  niet  de  eigenlijke  beweegreden,  waarom  het  oorspron- 
kelijke Scheppersrecht  aldus  door  het  Verlossersrecht  gewijzigd  wordt. 
Die  spoort  men  eerst  op,  als  men  let  op  wat  in  het  Wetsopschrift 
van  Pharao  staat.  Israël  was  onder  Pharao  gekomen.  Israël  was  dus 
onder  een  andere  macht  geraakt.  Een  ander  dan   God  de   Heere   oefende 

*•  over  Israël  geweld  of  heerschappij.  En  dat  wel  in  zulk  een  volstrekten 
zin,  dat  de  Pharaönen  zich  als  goden  lieten  aanbidden.  Door  de  heerschappy 
die  de  Pharaönen  over  Israël  in  het  land  Gosen  uitoefenden,  was  der- 
halve het  oorspronkelijke  Scheppersrecht  van  God  over  Israël  aangerand 

•  en  geschonden.  Het  is  die  aanranding  en  schending,  die  God  door  den 
uittocht  door  de  Eoode  Zee  te  niet  doet.  En  feitelijk  is  derhalve  het 
opstellen  van  zijn  Verlossersrecht  niets  ander  dan  een  herstellen  van  zyn 
geschonden  Scheppersrecht.  Geheel  ditzelfde  hebt  ge  slechts  van  den  Pha- 
rao van  Egypte    op  den  „Overste  der   wereld''   over  te  brengen,  om    ook 

<  voor  u  zei  ven,  als  geredde  door  het  bloed  van  Christus,  in  het  Verlos- 
sersrecht van  uw  God  niet  anders  te  vinden  dan  een  herstelling  van  zijn 
oorspronkelijk  recht,  dat  Hij  als  uw  souvereine  God  over  u  bezat 
en  bezit. 

Dit  eerste  Gebod  nu  is  het  groote  gebod,  het  wortelgebod  van   alle  ge- 

<  boden,  en  staat  als  zoodanig  zeer  terecht  bovenaan.  Het  kon  niet  op  de 
tweede  of  derde  plaats  staan;  het  moest  de  eerste  plaats  innemen;  om- 
dat het  de  hoeksteen  is,  die  geheel  het  gebouw  der  Wet  samenhoudt. 
Ook  al  was  u  niets  gegeven,  dan  dit  ééne  gebod,  dan  nog  zouden  alle  de 
overige   geboden   er   uit   voortvloeien.  Immers  in  dit  eerste  gebod  wordt 

.^  u   in    den    strengsten   zin    des   woords   de   plicht  opgelegd,  dat  „gij   den 


ZOND.    XXXI Vö.    HOOFDSTUK  L  507 

Heere  uwen  God  zult  liefhebben  met  heel  uw  verstand,  met  heel  uw  ziele, 
met  heel  uw  hart  en  al  uw  krachten." 

Zin  en  strekking  van  dit  gebod  is  kort  gezegd :  Gij  zult  God  God  laten. 
Gij  zult  zóó  bestaan,  zóó  leven,  en  zóó  u  aanstellen,  dat  God,  voor 
zooveel  aan  u  hangt,  God  zij  en  blijve  in  de  volle  beteekenis  van  dit 
alomvattend  woord. 

Waart  ge  nu  een  machine  of  blind  werktuig,  dan  zou  het  genoeg  zijn 
indien  maar  uw  levensuiting,  of  wilt  ge,  de  beweging  van  de  raderen  en 
veeren  in  uw  wezen,  naar  zijn  wil  liep.  Maar  ge  zijt  geen  machine. 
Hij  schiep  u  naar  zijn  beeld.  Dus  zelf  bewust,  Met  een  raenschelijk  hart. 
Met  de  macht  om  te  willen.  En  dit  nu  maakt,  dat  ge  aan  uw  God  te 
kort  doet,  zoo  ge  niet  ook  zelfbewust,  krachtens  de  aandrift  van  uw  hart, 
en  met  al  de  veerkracht  van  uw  wil,  loopt  zooals  ge  loopen  moet 
om  te  maken  dat  ge  uitsluitend  voor  uw  God,  om  zijnentwille,  en  tot 
zijn  eer  bestaat. 

God  heeft  alle  dingen  geschapen  om  zijns  zelfs  loille.  Niet  om  u  genoe- 
gen te  doen,  schiep  Hij  u,  maar  om  zelf  als  God  vreugde  en  eere  van  u 
te  hebben.  Eerst  dan  laat  gij  dus  God,  voor  wat  uzelven  aangaat.  God 
zijn,  zoo  ge  nooit  iets  anders  wilt  of  bedoelt,  dan  te  bestaan  voor  uw  God 
en  tot  zijn  eere.  En  dit  wel  niet  uit  dwang ;  niet  omdat  het  zoo  moet, 
niet  omdat  gij  het  wel  anders  zoudt  willen,  als  het  maar  anders  kon ; 
maar  in  dien  zin,  dat  gij  het  zelf  zóó  en  niet  anders  begeert ;  dat  het 
alleen  zoo  aan  uw  innerlijk  zielsverlangen  beantwoordt;  en  dat  ge  zoo 
eerst  ruste  hebt.  En  dit  nu,  wat  is  het  anders  dan  de  liefde  voor  God  als 
drijfveer  tot  Wetsvolbrenging  in  u  voelen  werken  ? 

Het  tegendeel  nu  van  de  liefde  is  de  haat.  Vandaar  dat  nu  er  geen 
neutrale  positie  mogelijk  is,  een  iegenlijk  die  God  niet  liefheeft,  daardoor 
vanzelf  als  een  hater  Gods  tegen  Hem  over  komt  te  staan.  En  ook,  dat 
wie  Hem  wel  liefheeft  met  zijn  hart,  maar  nog  niet  met  zijn  verstand, 
Hem  dan  ook  met  zijn  verstand  nog  haat.  Of  ook  dat  wie  Hem  met 
hart  en  verstand  wel  voor  de  helft,  maar  nog  niet  geheel  liefheeft,  Hem 
dan  ook  met  die  andere  helft  nog  haat. 

Hieruit  volgt  dus  dat  dit  eerste  Gebod  metterdaad  hetzelfde  tegenover 
God  zegt,  wat  het  6de  gebod :  Gij  zult  niet  doeden,  in  u  bestraft  tegen- 
over uw  naaste.  Van  dit  6de  gebod  weet  ieder,  dat  de  doodslag  uit  den 
wortel  van  den  haat  opkomt.  Die  zijn  broeder  haat,  zegt  de  apostel,  is 
een  moordenaar.  Hij  vindt  zyn  naaste  op  zyn  weg ;  maar  die  naaste  is 
hem  een  hinder  en  staat  hem  in  den  weg ;  hij  zoekt  hem  daarom  weg  te 
krijgen;  en  die  zucht  nu  om  zijn  naaste  weg  te  denken,  of  weg  te  doen, 
is  de  rauwe  haat,  en  uit  dezen  boozen  haat  komt  de  daad  van   den  doodslag  op 


508  ZOND.    XXXIV&.    HOOFDSTUK  I. 

Op  God  overgebracht  zegt  dit  dus,  dat  ge  God  op  uw  weg  vindt,  God 
in  uw  leven  ontmoet,  telkens  op  God  stuit,  en  dat  dit  u  hindert,  u  tegen 
is,  uw  wrevel  opwekt ;  en  dat  ge  er  nu  bedacht  zijt,  om  u  van  God  te 
ontslaan,  u  van  Hem  te  ontdoen,  Hem  weg  te  denken  en  weg  te  nemen 
uit  uw  leven.  Stond  dus  God  tegenover  u,  gelijk  uw  naaste  voor  u  staat, 
zoo  zou  die  haat  er  u  toe  brengen,  op   God  aan  te  vallen  en  Hem  te  doo- 

'  den,  juist  zooals  het  Sanhedrin,  toen  in  Christus  God  zelf  voor  hen  stond, 
dit  ook  getracht  heeft.  De  twee  polen  in  dat  gebod  zeggen  u  dit  volko- 
men duidelijk.  De  ééne  pool,  die  der  gebodsvolbrenging,  is.  God  zoo  vol- 
komen lief  te  hebben,  dat  ge  alleen  voor  Hem  wilt  bestaan,  en  de  andere 
pool,  die  der  gebodsverkrachting,  is,  dat  ge  God  zoo  volkomen  haat,  dat 
ge,  voor  zooveel  aan  u  hangt.  God  poogt  te  vernietigen. 
Dit  kan  daarom  zeer  wel  nog  met   veel    godsdienstig    vertoon   gepaard 

<  gaan;  zooals  dit  in  Cajaphas  en  het  Sanhedrin  sterk  uitkwam.  Doch  ook 
in  het  algemeen  is  het  zeer  wel  denkbaar,  dat  iemand  er  geheel  goddeloos 
in  zijn  hart  aan  toestaat,  en  toch  het  aangenaam  vindt  er  voor  zijn  eigen 
hulp  nog  een  God  op  na  te  houden.   Een  koning  b.  v.  die  zelf   God    niet 

j^  vreest  en  in  zijn  regeering  God  niet  eert,  kan  daarom  zeer  wel  bij  zich 
zelf  overleggen,  dat  het  veel  lichter  regeeren  is,  als  het  volk  op  zijn  re- 
ligie prijs  stelt,  dan  dat  het  enkel  uit  wereldsche  lieden  bestaat,  en  uit 
dien  hoofde  de  religie  aanmoedigen.  Maar  natuurlijk,  dan  doet  hij  dit 
niet  om  God  als  God  de  eere  te  geven,  maar  om  God  te  misbruiken  als 
een  steunsel  en  hulpmiddel  voor  zijn  eigen  gezag.  Zoo  ook  zijn  er  tal  van 
menschen,  die  in  hun  hart  eigenlijk  aan  alle  vreeze  Gods  zijn  afgestorven, 
maar  toch  in  hun  huis  op  zekeren  godsdienst  prijs  stellen,  omdat  dit  voor 
vrouw  en  kinderen  en  dienstboden  beter  is,  ten  einde  ze  in  tucht  te 
houden.  En  zoo  ook  zijn  er  menschen,  die  wel  driehonderd  dagen  van 
het  jaar  zonder  God  in  de  wereld  leven,  maar  die  toch,  als  er  ernstige 
zieken  in  huis  zijn,  op  verjaardagen,  bij  feestelijke  gelegenheden,  en  wat 
dies  meer  zij,  ook  wel  bij  begrafenissen,  vinden,  dat  God  er  zoo  bij  hoort, 
dat  God  misschien  nog  redding  kon  aanbrengen,  en  dat  in  elk  geval  het 
plechtiglijk  noemen  van  God  bij  zulke  gelegenheden  een  zekere  leegte 
aanvult.  Dit  gaat  zoo  vreemd  toe,  dat  onder  personen,  die  nooit  aan  God 
denken,  soms  bij  het  afscheid  nemen,  deels  om  toch  wat  te  zeggen,  deels 
door  een  onwillekeurige  opwelling,  de  een  den  ander  toevoegt :  „Nou  jon- 
gen houdt  God  voor  oogen !"  Doch  al  dit  gebruik  van  den  godsdienst 
heeft  natuurlijk  met  de  echte  religie  niets  gemeen.  Dit  is  geen  religie, 
maar  zelfzucht,  die  alles  en  ook  God  voor  zichzelven  wil  gebruiken.  Er 
is  ook  uit  God  munt  te  slaan.  En  daarom  houdt  men  de  religie  bij.  Van- 
daar ook,  dat  als  God  zulke  lieden  mester  wille  is,  en  als  ze  uit  den  nood  tot 


ZOND.    XXXlVb.  HOOFDSTUK    I.  509 

Hem  roepen,  niet  hoort,  hun  quasi- godsdienst  niet  zelden  terstond  in  bit- 
teren wrok  en  ongeloof  omslaat.  Hoe  menige  weduwe,  die  vroeger  nooit 
God  zocht,  maar  toen  haar  man  op  sterven  lag.  Hem  aanriep  om  haar 
man  te  redden,  edoch  zonder  dat  het  hielp,  riep  dan  van  achteren  niet 
uit :  „Neen,  er  is  geen  God,  want  als  er  een  God  was,  zou  Hij  mij  wel 
gehoord  hebben.  Of  ook  is  er  een  God,  dan  heeft  Hij  mijn  man  wegge- 
nomen. En  dan  wil  ik  niets  meer  van  zoo  wreeden  God  weten."  Schrik- 
kelijke uitingen,  maar  die  toch  op  dat  standpunt  volkomen  natuurlijk  zijn.  7 
Hield  men  er  een  God  op  na,  zooals  we  een  dokter,  een  chirurg  en  wat 
niet  al  meer  hebben ;  om  te  hulp  te  roepen,  als  we  in  nood  zaten,  dan 
af  te  betalen,  en  voorts  te  laten  varen ;  dan  is  het  volkomen  natuurlijk, 
dat  men  ook  zulk  een  God  afdankt,  als  men  niet  tevreden  over  Hem  is. 
Mits  men  dan  ook  maar  inzie,  dat  al  zulke  schijngodsdienst  in  den  grond  > 
der  zaak  niets  dan  zelfzuchtige,  nutzoekende  goddeloosheid  is.  Een  mis- 
bruiken van  het  Eeuwige  Wezen  dus  tot  eigen  profijt. 

Op    dien  grond  nu  merkten  we  bij  onze  indeeling  van  de  Wet  op,  dat 
dit  eerste  gebod  slaat  op  die  aanranding  van  God  in  zijn  bestaan  als  God-^  - 
waartoe  we  ons  als  persoon  tegen  Hem  over  stellen.  Dit  toch  is  de  feite- 
lijke stand  van  zaken.  Gij  en  uw  God  zijn  twee.  Juist  in  dat  zijn  van  een 
ander  dan  God  ligt  uw  persoonlijkheid  tegenover  Hem.  Ge  moet  een  ander  y 
dan    God  zijn,  anders  kondt  ge  Hem  niet  liefhebben.  Deswege  schiep  Hij 
u  dan  ook  als  een  persoon,  maar  als  een  persoon  onder  Hem.  Maar  nu  laat  ' 
zich  natuutlijk  die  door  God  gewilde  verhouding  ook  omkeeren  en  wijzi- 
gen   op  allerlei  manier.  Ge  kunt  in  plaats  van  als  persoon  onder  Hem  te 
staan  en  als  persoon  voor  Hem  te  bestaan,  de  verhouding  ook  zoo  nemen, 
dat  gij  u  naast  God,  of  u  hoven  God  stelt.  Naast  Hem  zoodat  ge  u  op  voet 
van    gelijkheid   met   Hem   plaatst,  eu  krachtens  die  gelijkheid  met  Hem 
onderhandelt,  en  een  vergelijk  met  Hem  aangaat.  Dan  deelt  ge  uw  leven. — 
Uw  God  zal  dit  van  u  hebben,  maar  dat  zult  ge  voor  uzelven  reserveeren  " 
En  omgekeerd,  gij  zult  dit  voor  uw  God  doen,  zoo  uw  God  omgekeerd  dat 
voor  u  doet.  Of  ook,  ge  maakt  het  nog  erger,  en  plaatst  God  onder  ii,  en 
dus    uzelven  boven  Hem.  Dan  zult  gij  beoordeeleu  wat  uw  God  toekomt; 
gij  zult  uw  God  roepen  als  ge  Hem  gebruiken  kunt;  en  uw  God   u  laten 
dienen,  in  stede  dat  gij  op  zoudt  gaan  in  den  dienst  van  Hem. 

Deze  diepe  zonde,  de  wortel  aller  zonden  eigenlijk,  ligt,  hoe  ontzettend 
ze  ook  zij,  nochtans  zeer  voor  de  hand.  Lees  do  Kaïn  van  Da  Costa  maar  y 
zoo    ge    u   dit  op  heerlijke  wijze  wilt  hooren  voorzingen.  Satans  val  had 
geen   andere   oorzaak.  Alles  kon  hij  dulden  alleen  maar  niet  dat  hij  een   . 
persoon  onder  God  zou  zijn.  De  verleiding  tot  deze  zonde  ligt  nu  in  onze 
verhouding  tot  onzen  naaste.  Met  onzen  naaste  staan  we  feitelijk  als  per- 


\ 


510  ZOXD.    XXXlYb.    HOOFDSTUK   I. 

sonen,  principieel,  op  voet  van  gelijkheid.  We  staan  naast  onzen  naaste. 
Daarom  ook  heet  hij  onze  naaste.  Want  wel  kan  onze  naaste  ook  boven 
ons  en  over  ons  staan,  maar  dit  grijpt  nooit  anders  plaats,  dan  om  Gods 
wil;    als   Gode    iets    van  zijn  autoriteit  op  hem  legt;  en  nooit  ligt  dit  in 
onzen    naaste    als   zoodanig.    De  hoogmoed,  de  trots  en  de  zelfverheffing 
willen  het  wel  zoo;  maar  het  is  onwaar.  Onze  naaste  staat,  wat  hem  aan- 
gaat, altoos  naast  ons,  nooit,  hoven  en  nooit  onder  ons,  maar  hij  staat  met 
ons  onder  God.  Gewend  alzoo  om  als  persoon  naast  onzen  naaste  te  staan 
komen    we    er   zoo    licht    toe,  om  deze  verhouding,  die  tegenover  onzen 
naaste  de  ware  is,  nu  ook  op  God  toe  te  passen,  en  tegenover  God  te  gaan 
staan,  zooals  we  tegenover  onzen  naaste  staan.  En  toch  is  hiermee  reeds 
de  zonde  der  verloochening  van  God  als  God  voldongen.  En  juist  daarom 
blijft   het    hier    dan    niet   bij.  Immers  tegenover  onzen  naaste  voelen  we 
vanzelf  de  neiging  in  ons  opkomen,  om  hem  onder  ons  te  brengen  en  iets 
meer   dan    hij    te  zijn.  Dit  nu  mag  en  moet  natuurlijk,  wanneer  we  met 
gezag  bekleed  zijn,  of  ook  waar  ons  meerdere  talenten  zijn  toevertrouwd 
maar   mag   nooit   wat  de  verhouding  van  persoon  tot  persoon  betreft.  In 
dat  opzicht  moet  hij  altoos  naast  ons  en  wij  naast  hem  blijven  staan,  op 
voet  van  volkomen  gelijkheid.  Mensch  naast  mensch.  En  daarom  hij  onze 
naaste,  en  wij  zijn  naaste.  Doch  juist  omdat  alle  zonde  er  toe  neigt,  om 
dit   bij    den   naaste   anders    te    zetten,  zoodat  hij  onder  ons  komt,  en  wij 
boven   hem,   ligt  het  dan  zoo  voor  de  hand,  dat  wij  deze  zelfde  wijziging 
ook  in  onze  verhouding  tot  God  pogen  aan  te  brengen.  En  zoo  wordt  het 
dan  ten  laatste,  dat  we  ons  zei  ven  als  middelpunt  van  de  Schepping  gaan 
gevoelen;    dat  alles  zich  om  ons  rondom  ons  bewegen  moet;  wij  de  spil 
en  al  het  overige  het  rad  dat  om  ons  draait.  Tenslotte  dus  een  onttronen 
van    God,  om  zelf  in  Gods  stoel  te  gaan  zitten.  Tot  dan  eindelijk  de  Sa- 
tanische   wensch    opkomt,    dat    men    ons  aanbidden  zal,  gelijk  men  God 
aanbad,  o,  Alles  wilde  Satan  aan  Jezus  geven,  indien  hij  maar  nederval- 
lende  hem  één  oogenblik  wilde  aanbidden. 

Het  eenige  wat  in  dit  gebod  dan  ook  nog  te  verklaren  overblijft,  is  de 
eenigszins  zonderlinge  vorm,  dat  er  niet  staat:  ,,Gij  zult  Mij  als  God  niet 
loochenen,"  of  ook  niet:  „Gij  zult  u  niet  als  God  in  mijn  plaats  zetten," 
maar  dat  het  heet ;  ,,Gij  zult  geen  andere  goden  voor  mijn  aangezicht 
hebben." 

Toch  is  ook  deze  vorm  van  dit  eerste  Gebod  doorzichtig  genoeg. 

Hoe  toch  de  mensch  ook  woele  tegen  zijn  God  in,  hij  blijft  daarom 
■schepsel.  Daar  kan  hij  niets  aan  doen.  Dat  zijt  ge  nu  eenmaal,  en  dat  blijft 
ge  eeuwiglijk.  Dit  nu  brengt  mede,  dat  er  in  uw  diepste  besef  een  neiging 


ZOND.    XXXlYb.    HOOFDSTUK    I.  511 

werkt,  om  iets  te  hebben,  dat  voor  ii  het  opperste  en  het  hoogste  is,  en 
waaraan  ge  dus  eere  biedt  en  hulde  brengt,  Zoo  schiep  God  het  in  Adam  , 
maar  met  de  zalige  kennisse  dat  dat  hoogste  God  zelf  was,  en  zoo  werkte 
die  neiging  religieus.  Ze  was  in  hem  het  steunsel  van  zijn  godsvrucht. 
En  nu  is  ook  na  den  val,  dit  besef  in  den  zondaar  nog  wel  werkzaam, 
maar  het  is  vervalscht.  De  drang,  de  neiging  is  er  nog,  maar  ze  richt 
zich  niet  meer  op  het  zuivere  doel.  Zoo  is  dus  de  drift,  de  drang,  de  nei- 
ging, de  zucht,  om  iets  te  aanbidden  nog  aanwezig,  en  geen  mensch  kan 
die  uit  zijn  hart  wegnemen;  alleen  maar  ze  richt  zich  niet  meer  op  den 
levenden  God,  en  dus  moet  ze  zich  richten  op  iets  anders.  De  mensch  is 
er  op  geschapen  om  een  God  te  hebben.  Hij  kan  niet  buiten  een  God.  Dat 
weet,  dat  voelt  hij.  Alleen  maar  hij  richt  dien  drang  nu  als  zondaar  niet 
meer  op  den  levenden  God.  maar  op  iets  anders  dat  god  voor  hem  wordt 
en  dus  feitelijk  bestaat  zijn  zonde  in  het  eeren  van  een  anderen  god. 

Daartoe  kiest  men  dan  zijn  eigen  vrouw,  een  vrouw  haar  man,  beiden  ^ 
saam  hun  kind,  een  vierde  de  kunst,  een  vijfde  het  goud,  enz.,  en  einde- 
lijk ten  laatste  de  hoovaardige  zichzelf.  Doch  hoe  het  ook  ga,  altoos  heeft 
de  mensch  een  god,  wat  dan  ook  zijn  god  zijn  moge,  en  die  god  is  bij 
allen  verschillend,  bij  den  een  dit  en  bij  den  ander  dat.  Aller  zonde  saam 
is  dus,  niet  dat  ze  geen  god  hebben,  maar  dit,  dat  ze  den  wezenlijk,  den 
waarachtigen,  den  levenden  God  op  zij  zetten  en  iets  anders  als  god  eeren. 
Kort  gezegd  dus,  dat  ze  andere  goden  hebben. 

En    dit  niet  alleen,  maar  wel  zeer  bepaaldelijk^  dat  ze  deze  andere  go-  - 
den  hebben  voor   zijn  aangezicht. 

Immers  de  hun  ingeschapen  drang  en  neiging  strekte  er  zich  naar  uit 
en  was  er  op  aangelegd,  om  God  zelf  als  God  te  hebben.  Vandaar  het 
proefgebod,  dat  juist  bedoelde,  den  mensch  er  toe  te  brengen,  om  den  le- 
venden God  zelfl^ewust  als  God  te  kiezen.  Doch  juist  hier  viel  de  mensch. . 
Satan  fluisterde  hem  in :  Gij  zult  zelf  als  God  zijn.  Hieraan  gaf  hij  gehoor, 
en  nu  veslaaft  hij  zich  aan  zijn  zelfgekozen,  valschen  god,  maar  met  de- 
zelfde zielskracht  die  hem  geschonken  was,  om  den  levenden  God  te  eeren. 
Elke  andere  god,  dien  hij  kiest  en  eert,  is  dus  tegelijk  een  verwerpen 
van  den  levenden  God.  Een  hoonen  van  den  God  des  hemels  en  der  aarde  ^ 
in  zijn  aangezicht. 


512  zoxD.  XXXYVb.  hoofdstuk  II. 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


Hij  heeft  ons  gemaakt,  en  niet  wij. 

Ps.  100:  4. 


Het  eerste  Gebod  is  de  primordiale  ordinantie  voor  het  bewuste  creatuur . 
Dit   wordt  met  opzet  zoo  kort  en  bondig  uitgesproken,  om  het  onder- 
scheidend en  kenmerkend  karakter  van  het  eerste  der  Tien  geboden  scherp 
te  bepalen;  maar  eischt  daarom  toelichting. 

Natuurlijk  is  alle  gebod  voor  een  creatuur,  en  staat  alle  creatuur  onder 
allerlei  gebod.  Daarin  ligt  dus  het  bijzondere  van  dit  eerste  Gebod  niet 
Dit  heeft  het  met  alle  gebod  gemeen.  Hierin  echter  is  het  van  alle  andere  ge- 
boden onderscheiden,  dat  dit  eerste  Gebod  noodzakelijk  voortvloeit  düSiruit, 
dat  de  mensch  een  creatuur  en  wel  een  beivust  creatuur,  of  wilt  ge  een 
creatuur  met  bewustzijn  is.  Het  kan  dus  niet  anders  gelden  dan  voor  de  men- 
schen  en  engelen.  De  verdere  natuur  heeft  met  dit  gebod  niets  te  maken.  Alle 
andere  creaturen  vallen  buiten  deze  ordinantie.  Want  wel  hebben  ook  alle 
andere  creaturen  de  besteraming,  om  den  Schepper  te  verheerlijken  en  dit 
doen  ze  zonder  het  te  weten,  krachtens  een  natuurv/et,  met  zekerheid, 
omdat  God  zelf  het  zoo  beschikt.  De  zon  geeft  Gode  eere  eiken  morgen 
dat  ze  opgaat,  eiken  middag  dat  ze  haar  luister  uitstraalt  en  eiken  avond 
als  ze  wegduikt  onder  de  kim:  maar  dit  doet  ze  onbewust;  God  zelf  drijft 
ze  als  met  eigen  hand  voort. 

Hier  daarentegen  hebben  we  het  te  doen  met  het  gebod,  dat  het  bewuste 
creatuur  raakt,  dus  ook  de  engelen;  maar  dat  wy,  naar  den  aard  van  den 
Catechismus,  die  voor  menschen  en  niet  voor  engelen  is  geschreven,  tot 
de  menschen  beperken.  En  nu  zegge  men  niet,  dat  toch  eigenlijk  alle  ge- 
boden voor  het  bewuste  creatuur,  of  voor  den  mensch  als  bewust  wezen 
gegeven  zijn ;  want  dit  is  wel  waar,  en  niet  één  der  geboden  heeft  natuur- 
lijk slot  of  zin,  zoo  ge  uw  bewustzijn  wegdenkt;  maar,  en  dit  is  het  waar 
het  op  aankomt,  niet  die  andere  geboden,  maar  juist  dat  eerste  gebod 
vloeit  rechtstreeks  voort  uit  het  feit  zelf,  dat  ge  een  schepsel  en  een 
schepsel  met  bewustheid  zijt.  Bij  alle  andere  geboden  wordt  dit  wel  onder- 
steld, maar  er  wordt  niet  opzettelijk  mee  gerekend.  Als  het  heet:  „Gij 
zult  niet  stelen,"  onderstelt  dit  natuurlijk  dat  de  persoon  tot  wien  dat  ge- 
zegd wordt,  een  bewustzijn  heeft.  Anders  toch  kon  hij  niet  weten,  wat 
dat  gebod  bedoelt;  hij  zou  geen  begrip  hebben  van  eigendom;  en  geen 
zin  kunnen  hebben,  om  zich  het  eigendom  van  zijn  naaste  toe  te  eigenen. 


ZOND.    XXXIV5.    HOOFDSTUK   IL  513 

Maar  hoe  waar  dit  ook  zij,  toch  is  dit  8e  gebod  niet  opzettelijk  met  den 
mensch  als  bewust  creatuur  bezig,  maar  bezig  met  de  regeling  van  den 
eigendom,  en  dus  met  het  grijpbaar  en  tastbaar  goed  der  aarde.  En  zoo 
is  het  bij  al  de  overige  geboden.  Bij  allen  is  wel  het  bewuste  creatuur  in 
den  mensch  ondersteld,  maar  de  ordinantie  zelve  houdt  er  zich  niet  mee 
bezig. 

Hier  daarentegen  is  dit  wel  het  geval.  Dit  eerste_^ebod_raakt  niet  uw 
lichaam,  niet  uw  eigendom,  niet  uw  rustdag,  niet  uw  huwelijk,  niet  uw 
goeden  naam  en  zooveel  meer,  maar  uitsluitend  u  zelven,  gelijk  ge  als 
bewust  creatuur  voor  uw  God  staat.  Zoo  naakt  mogelijk  dit  en  niets 
anders.  Denk  u  voor  een  oogenblik  de  wereld  weg,  uw  naaste  weg,  en  niets 
in  het  heelal  over,  dan  uw  God  en  uw  ziel,  —  dan  nóg  zou  dit  eerste 
Gebod  zijn  volle  kracht  behouden,  en  niets  van  zijn  veerkracht  verliezen ; 
terwijl  alle  overige  geboden  dan  hun  toepasselijkheid  voor  u  zouden  ver- 
loren hebben.  Of  om  het  nog  duidelijker  te  maken.  Als  ge  gestorven  zult 
zijn;  weg  uit  deze  wereld,  en  tot  op  's  Heeren  toekomst  van  uw  lichaam 
afgescheiden;  dan  vallen  eigenlijk  alle  overige  voor  u  weg.  Ge  kunt  dan 
niet  meer  doodslaan,  echtbreken,  stelen  enz.  Niet  meer  beeldendienst, 
sabbathschennis,  ontheiliging  van  's  Heeren  naam  plegen,  en  zoo  veel  meer. 
Maar  terwijl  alsdan  alle  overige  geboden  ophouden  op  u  te  werken,  blijft 
en  gaat  met  u  in  den  dood  dat  ééne  groote  gebod,  dat  gij  God  God  zult 
laten    en  den  Heere  uw  God  niet  in  zijn  bestaan  als  God  zult  aanraden. 

Als  ik  niets  w^eet,  dan  dat  ik  een  creatuur  ben,  en  dus  als  een  bewust 
creatuur  aan  mijn  eigen  zelf  bewustzijn  ontdekt  wordt,  heb  ik  terstond 
het  eerste  gebod  alleen.  Niets  dan  dat  ééne  eerste  Gebod,  maar  dat  gebod 
ook  in  zijn  verste  strekking.  Juist  daarom  noemden  we  dit  gebod  in  den 
aanhef  van  dit  hoofdstuk  :  de  primordiale  ordinantie  van  het  beimiste  creatuur 
Onder  „primordiaal"  verstaan  we  wat  aan  alle  andere  ordinantie  voor- 
afgaat, aan  alle  overige  ordinantie  ten  grondslag  ligt,  en  bij  alle  ondersteld 
wordt.  Wilt  ge,  het  fundament  van  alle  overige  geboden.  En  dit  nu  juist - 
is  het,  waarop  het  bij  dit  gebod  aankomt.  Als  ge  nog  niets  weet;  niets 
bedenkt,  dan  dit  ééne :  „Ik  ben  een  creatuur,  en  ik  iveet  dat  ik  het  ben" 
dan  staat  ge  reeds  hierdoor  onverwijld  en  onverbiddelijk  onder  dit  eerste 
Gebod  als  onder  eenc  heel  uw  existentie  beheerschende  ordinantie. 

Zoo  houdt  dit  gebod  dus  op  toevallig  te  zijn.  Ge  ziet  nu  onmiddellijk, 
dat  het  onafwijsbaar  noodzakelijk  is,  en  uit  de  schepping  zelve  van  het 
bewuste  creatuur  voortvloeit.  God  kon  geen  creatuur  scheppen,  of  het  moest 
in  volstrekten  zin  van  Hem  afhangen;  en  God  kon  in  dit  creatuur  geen 
bewustzijn  inscheppen,  of  dit  creatuur  moest  weten,  dat  het  in  alles  van 
God   afhing   en   afhangen   moest.   En  dit  nu  omgezet  in .  gebodsvorm,  is 

E    VOTO    DORDR.    III,  33 


514  ZOND.    XXXIVij.    HOOFDSTUK   II. 


niets  anders  dan  het  eerste  primordiale  Gebod:  Gij  zult  God  G^od  laten  en 
als  God  eeren.  Hem  en  niet  iets  anders. 

Dit  volgt  uit  onze  natuur  zelve. 

Onze  menschelijke  natuur  is  nu  eenmaal  een  bewuste,  en  in  dit  bewust- 
zijn leeft  het  besef  van  creatuur  te  zijn.  Ben  ik  een  creatuur,  dan  moet 
er  een  God  zijn,  die  mij  als  creatuur  schiep.  En  is  er  een  God.  die  mij 
als  creatuur  schiep,  dan  kan  het  niet  anders  of  ik  heb  dien  God  als  mijn 
Schepper  te  erkennen  en  te  eeren. 

Dit  blijft  zoo,  ook  al  verdonkert  ons  raenschelijk  bewustzijn.  Immers, 
of  ik    al  door  zoodanige  nevelen  omhuld   word,  dat  ik  de  kennisse  Gods 

c  verlies;  niet  meer  weet,  dat  ik  een  creatuur  ben;  en  alzoo  den  juisten 
naam  mis,  om  mij  rekenschap  van  mijn  aanzijn  te  geven;  toch  is  daar- 
om uit  mijn  natuur  het  besef  niet  weggenomen,  dat  ik  ontstond,  en  dat 
er  een  macht  boven  mij  is.  Dan  mis  ik  wel  het  rechte  inzicht.  Ik  heb 
wel  den  eigenlijken  naam  niet,  om  mijn  innerlijk  besef  te  vertolken. 
Maar  toch  kan  ik  nooit  uit  mijzelven  wegnemen  het  besef  dat  ik  er  niet 
altoos  geweest  ben,  en  niet  alle  macht  in  mijn  hand  heb.  Altoos  blijft 
er  dan  in  mijn  menschelijk  bewustzijn  een  besef  over,  dat  er  een  macht 
buiten  mij  is,  waarvan  ik  afhang,  die  over  mij  te  zeggen  heeft,  en  over 
mijn   lot   beslist.   Noem   die   macht   met  wat  naam  ge  wilt.  Zeg,  dat  de 

•'•  Natuur  het  hoogste  is,  spreek  van  een  Noodlot,  gewaag  van  het  Toeval 
of  van  Fortuin,  zoekt  die  macht  in  levende  idealen  of  in  wat  ge  wilt ; 
maar  altoos  spreekt  zich  in  deze  onderscheidene  formuleering  uit,  dat  ge - 
u  zelf  niet  zijt  en  onder  een  u  overheerschende  macht  staat.  En  al  is 
het  den  mensch  mogelijk,  dit  besef  wel  niet  uit  te  roeien,  maar  dan  toch 
het   zwijgen    op    te    leggen,  in  den  dood  treedt  die  macht  toch  ten  leste 

.  voor  een  ieder  op.  En  het  is  in  dien  zin,  dat  men  naar  waarheid  zeggen 
,kan,  dat  er  niet  één  atheïst  is.  Want  wel,  dit  spreekt  vanzelf,  kan  iemand 
den  levenden  God  loochenen,  en  voor  Hem  iets  anders,  dat  dan  zijn  God 
is,  in  plaats  schuiven,  maar  niemand  kan,  omdat  hij  mensch  is,  met  tak 
en  wortel  het  besef  in  zijn  binnenste  vernietigen,  dat  er  een  macht  is 
waarvan  hij  afhangt.  Er  zijn  dus  duizenden  en  milUoenen  atheïsten,  zoo 
ge  onderzoekt  hoe  velen  „den  waarachtigen  God  kennen"  maar  is  er  niet 
een,  zoo  ge  onder  atheïst  een  mensch  verstaat,  uit  wiens  bewustzijn  het 
besef  van  afhankelijkheid  van  een  hem  beheerschende  macht  geheel  zou 
zijn  weggenomen.  Dit  kan  niet,  omdat  ge  dan  eerst  den  mensch  in  den 
mensch  zoudt  moeten  vernietigd  hebben;  zijn  natuur  zoudt  moeten  om 
zetten  in  haar  tegendeel;  en  hem  ontnemen  wat  God  hem  inschiep.  En 
dat  kunt  ge  niet.  Dat  kan  niet  één  eenig  mensch. 


ZOND.    XXXIV&.    HOOFDSTUK    II.  515 


Ja,  we  kunnen  en  moeten  meer  zeggen. 

Laat  ge  den  mensch  aan  zich  zelf  over,  dan  zal  dit  besef,  dat  God  liem 
inschiep,  altoos  tot  zekeren  vorm  van  godsdienst  leiden.  Zoo  ziet  ge  dan 
ook  bij  alle  volkeren  der  aarde,  dat  dit  ingeschapen  besef  hen  dringt  en"^ 
noodzaakt,    om   iets  als  god  te  aanbidden;  en,  viraar  ze  de  kennisse  van 
den   eenigen   waren  God   en  zijn  dienst  verloren,  iets  anders  tot  God  te  ^ 
verheffen,  en  dit  gekozen  voorwerp  op  de  eene  of  andere  wyze  te  vereeren. 
Vandaar  de  vormelijke  afgoderij.  En  eerst  als  de  mensch  uit  zyn  gewoon 
natuurlijk    leven    overgaat   tot  dat  ongewone  en  onnatuurlijke  verstands- 
leven,  dat  de  philosofen  hem  pogen  aan  te  brengen,  ruimt  hij  zijn  verzonnen    ^ 
god  op,  maakt  een  einde  aan  zijn  eeredienst,  en  verliest  zich  in  verstan- 
delijke speculatiën,  die  theoretisch  tot  Atheïsme  leiden.  Zoo  ging  het  toen 
de  Grieksche  philosofen  in  Rome  optraden.  Zoo  ging  het  op  het  einde  der 
Middeleeuwen   in    de  opkomst  van  de  Renais  ance.  En  zoo  ook  gaat  het ' 
nu    weer   sinds  Spinoza  en  Kant,  in  weerwil  van  de  ernstige  poging  die     ■' 
Kant  zelf  aanwendde,  om  de  aanbidding  van  God  te  redden.  Deze  afdoling 
komt   echter  niet  vanzelf  uit  onze  natuur  op,  maar  is  de  wrange  vrucht 
van  het  intellectualisme,  d.  i.  van  het  eenzijdig  verstandsleven,  als  de  mensch    ■ 
ophoudt,  gevolg  te  geven  aan  de  aandrift  van  zijn  hart,  en  alles  wegdenkt, 
wat  zijn  verstand  hem  niet  ingeeft.  Dan  bidt  de  mensch  niet  meer;  terwijl 
anders  de  natuurlijke  mensch  ook  na  den  val,  aan  zichzelven  overgelaten, 
vanzelf  tot   het    bidden    komt.    Ook    dan  echter,  als  de  mensch,  door  de 
overheersching  van  het  verstandsleven  aan  alle  eigenlijke  religie  ontzinkt, 
blijft   het   principieel   besef  toch  in  hem  nawerken,  en  of  hij  nu  dweept 
met  het  Oneindige,  zich  beheerscht  gevoelt  door  de  Natuur  of  heil  in  Pan- 
iheïsme   zoekt,   altoos   blijft    de    mensch,  hetzij  met,  hetzij  zonder  gebed, 
gebonden   aan  het  hem  ingeschapen  besef,  om  zich  zelven  te  kennen  als 
niet   oppermachtig,    maar   als   afhankelijk  van  een  macht,  waar  hy  niet 
tegen   op    kan.    Hij    komt    en  gaat.  En  eer  hij  er  was,  en  als  hij  er  niet 
meer   zijn    zal,    gaat    de  openbaring  van  die  macht  buiten  hem  voort  en 
voort. 

Ware  nu  dit  besef  den  mensch  ingeschapen  op  de  manier  van  Ae/ />?s^/9?cf, 
dan  zou  het  eerste  Gebod  geen  zin  hebben.  God  schiep  in  de  honigbij  het 
instinct,  om  de  bloem  op  te  zoeken,  uit  die  bloem  bepaalde  stofjes  in  te  ■' 
zuigen,  die  honig  in  een  keurig  gevormde  raat  neer  te  leggen,  en  in  dezen 
arbeid  met  andere  bijen  saam  te  werken.  Dit  alles  doet  de  bij  dus,  niet 
omdat  het  haar  bevolen  is,  maar  omdat  zij  niet  anders  kan.  Zekere  drift  drijft 
haar  aan,  en  elke  bij  doet  evenzoo.  Ware  dus  op  die  manier  ook  den 
mensch    het  instinct  ingeschapen  om  God  als  God  te  eeren,  dan  zou  het 


516  ZOND.    XXXIV5.    HOOFDSTUK    II. 

geen  zin  hebbeu,  dat  nog  tot  den  mensch  gezegd  werd,  dat  hij  zoo  doe» 
moest.  Hij  zou  het  vanzelf  doen.  Hij  zou  immers  niet  anders  kunnen? 

Doch  zoo  is  hel  niet. 

God  schiep  den  mensch  op  zulk  een  wijs.  dat  hij  wel  niet  ontkomen 
kan  aan  den  drang  van  zijn  natuur,  om  zich  te  gevoelen  als  in  de  macht 
van  iets  waar  hij  niet  tegen  opkan;  maar  God  liet  het  daarbij  in  zijn 
vrijheid,  om  uit  dit  besef  tot  de  aanbidding  van  Hem  als  God  op  te  khm- 
men,  of  wel  om  Hem  voorbij  te  gaan,  en  iets  anders  in  zijn  plaats  te 
stellen  of  te  verzinnen.  De  bij  kan  maar  eenerlei  doen :  honig  puren  ;  maar 
de  mensch  kan  tweeërlei  doen :  zijn  God  of  iets  anders  in  zijn  plaats  eeren. 
Een  ieder  eert  iets,  maar  terwijl  de  één  den  levenden  God  eert,  brengt 
de  ander  die  eere  op  iets  anders  over,  dat  hij  god  noemt  of  niet  noemt,. 
maar  dat  in  geen  geval  Gods  is.  Twee  wegen  staan  hem  dus  open.  Krach- 
■^  tens  zijn  bestaan  als  bewust  creatuur,  moet  de  mensch  iets  boven  zich 
eeren,  maar  dat  iets  kan  voor  hem  zoowel  God  zelf,  als  iets  anders  zijn. 
En  hieruit  nu  volgt  met  noodzakelijkheid,  dat  de  aandrift  van  's  menschen 
wezen,  om  iets  te  eeren,  stuur  en  richting  moet  ontvangen,  en  dat  alzoo 
tot  den  mensch  gezegd  worde:  Gij  zult  God  als  God  eeren,  en  niet  iets- 
anders  in  zijn  plaats. 

,  Godsdienstig  vroom  gevoel  geeft  dus  niets.  Dat  heeft  ieder  mensch,  en- 
is  niets  anders  «dan  het  algemeen  besef,  dat  wij  als  eindige  wezens  af- 
hangen van  iets  oneindigs.  En  hetgeen  aan  dit  gevoel  waarde  verleent,, 
is  juist  de  alles  beheerschende  vraag,  of  het  zich  al  dan  niet  op  den 
eenigen  waarachtigen  God  richt.  Doet  het  dit,  dan  is  er  religie.  Doet  het 
dit    niet,  dan  is  er  geen  religie,  maar  zonde,  en  zonde  altoos  zich  uitend 

'^  in  afgoderij.  Religie  is  niets  dan  de  vervulling  van  het  eerste  Gebod. 
Religie  is  een  woord,  dat  beteekent :  Werking  van  den  band  tusschen  God 

.  en  het  bewuste  creatuur.  Letterlijk  beduidt  het  niets  dan  :  Verbinding. 
T.  w.  verbinding  tusschen  God  en  de  ziel  des  menschen.  Zielsgemeenschap 
met   het   Eeuwige    Wezen,    ziedaar   wat  het  woord  religie  aanduidt.  Ook 

/  Gods  dienst  heeft  gelijke  strekking,  en  deswege  kan  men  evenzoo  zeggen  r 
dat  Godsdienst  niets  is  dan  vervulling  van  het  eerste  Gebod.  Het  ware 
daarom  zoo  wenschelijk,  dat  men  dit  woord  nooit  met  een  kleine  g,  en 
altoos  met  een  verbindingsteeken  geschreven  had.  Schrijf  ik  toch  „gods- 
dienst" dan  verval  ik  vanzelf  in  de  dwaling,  alsof  ook  de  afgoderij  een 
soort  „godsdienst"  is,  en  ga  ik  spreken  van  den  godsdienst  der  Moabieten,. 
der  Babyloniërs,  der  Egyptenaren,  terwijl  toch  al  deze  volken  nooit  wezen- 
"  lijk  godsdienst  gehad  hebben.  Zelfs  hij  die  aan  geen  god  gelooft,  spreekt 
dan  toch  van  „godsdienstig  gevoel."  Men  bazelt  van  „de  geschiedenis  der 


ZOND.   XXXIV&.   HOOFDSTUK    IL  517 

godsdiensten",   alsof   er   ooit    meer    dan  één  Godsdienst  zijn  kan.  En  dit 
alles    zou   voorkomen    zijn,    indien    men  zich  de  heel  andere  schrijfwijze   . 
had  aangewend  van  Trorfs-dienst.  Ongelukkigerwijze  echter  was  de  andere 
verkeerde    schrijfwijze  reeds  vóór  de  Reformatie  opgekomen.  Op  die  wijs 
kwam    ze    ook  in  de  Heilige  Schrift  in  door  onze  Bijbelvertalers,  en  zoo 
vindt    ge   in    Hand.  XHI :  43  en  50,  XVH:  4,  XVH :  22  en  in  Jac.  I:  26 
het  woord  „godsdienstig"  gebezigd,  waar  niets  bedoeld  is  dan  zekere  vrome -^ 
aandrift.  Van  de  woorden  Gods- vrucht,  God-vreezend,  God-zalig,  Goddeloos  -, 
enz.    geldt  hetzelfde.  Kon  men  alle  deze  woorden  weer  met  een  kapitale 
G  gaan  schrijven,  dan  zou  zooveel  misverstand  zijn  weggenomen,  en  zouden 
-deze  woorden  een  veel  sprekender  en  verhevener  beteekenis  erlangen. 

En  is  zoo  de  vervulling  van  het  eerste  Gebod  niets  anders,  dan  wat 
we  Religie  of  Gods-dienst  kunnen  noemen,  evenzoo  kan  men  zeggen, 
dat  de  vervulling  van  dit  gebod  niets  anders  is  dan  het  geloof.  Al  is  het  / 
toch  volkomen  waar,  dat  voor  den  zondaar,  wil  hij  gered  zijn,  het  geloof 
zeer  bepaaldelijk  „het  geloof  in  God  door  Christus  Jezus"  moet  zijn,  zoo- 
dat wij  het  woord  geloof  bijna  uitsluitend  in  den  zin  van  „zaligmakend 
geloof"  bezigen,  toch  was  dit  oorspronkelijk  in  de  Schepping  «ie^soo.  Toen 
God  Adam  schiep,  was  er  van  een  geloof  in  den  Middelaar  voor  hem 
geen  sprake,  maar  alleen  van  geloof  in  God.  En  dat  ook  de  Schrift  ons 
het  grondbegrip  van  geloof  alzoo  en  niet  anders  openbaart,  blijkt  duidelijk  ■■ 
uit  Hebr.  XI  :  1,  waar  van  den  Middelaar  geen  sprake  is,  maar  alleen 
van  een  geloof  als  bewijs  der  zaken  die  men  niet  ziet.  Zoodat  wie  tot 
■God  komt  „gelooven  moet,  dat  Hij  is  en  een  belooner  die  Hem  zoeken." 
Welnu,  in  dien  zin  had  dus  ook  Adam  geloof;  een  geloof  van  onze  men 
schelijke  natuur  onafscheidelijk;  een  geloof  dat  niets  anders  was  dan  een 
vervulling  van  het  eerste  Gebod;  en  alzoo  is  niet  te  gelooven  dit  gebod y-^ 
overtreden,  en  alzoo  ongeloof  het  merk  van  elk  zondaar,  en  de  oorzaak 
waarom  hij  verloren  gaat. 

Zoo  sterk  moet  dit  zelfs  worden  aangedrongen,  dat  al  wat  op  den 
dienst  God  buiten  ons  hart  ziet,  niet  onder  dit  gebod,  maar  onder  de  an- 
dere geboden  valt.  Dit  eerste  Gebod  toch  ziet  uitsluitend  op  den  stand 
van  ons  hart  voor  God.  Xu  was  die  stand  in  den  staat  der  rechtheid 
zuiver;  maar  toen  we  de  oorspronkelijke  gerechtigheid  verloren,  was  het 
met  dien  goeden  stand  uit,  en  zijn  we  in  een  valschen  of  scheeven  stand  > 
voor  God  komen  te  staan.  En  het  is  nu  tegen  dien  scheeven  of  valschen 
stand  van  ons  hart  voor  God,  dat  dit  eerste  Gebod  ingaat. 

Zoo  vat  dan  ook  onze  Catechismus  het  op. 

Waarin  toch  zoekt  de  Catechismus  de  vervulling  van  dit  gebod? 


518  ZOND.  XXXIVÖ.    HOOFDSTUK   II. 


Niet  in  iets  uitwendigs,  maar  uitsluitend  in  den  stand  van  ons  hart 
Hierin,  dat  we  „Hem,  den  eenigen  waren  God,  vertromven,  ons  aan  Hem 
in  alle  ootmoedigheid  en  lijdzaamheid  onderwerpen;  van  Hem  alleen  alle 
goeds  verwachten;  Hem  van  ganscher  harte  liefhebhen    vreezen   en  eeren." 

En  waarin  zoekt  de  Catechismus  omgekeerd  de  overtreding  van 
dat  gebod  ? 

Evenzoo  niet  iets  uitwendigs,  maar  wederom  uitsluitend  in  den  stand 
^  van  ons  hart.  Daarin  dat  we  op  iets  anders  dan  God  ons  verti'ouwen  stel- 
len en  ons  verliezen  in  afgoderij,  toovenarij,  waarzeggerij,  bijgeloof  en 
dergelijke. 

Geheel  zuiver  loopt  de  Catechismus  niet,  in  zooverre  hij  ook  het  „leeren 
kennen  van  God"  onder  dit  gebod  opneemt;  iets  wat  wel  in  het  paradys 
er  bij  hoorde,  maar  nu  niet  meer  een  zaak  uitsluitend  van  het  hart  is. 
Doch  hiervan  mag  men  den  Catechismus  allerminst  een  verwijt  maken. 
De  begrenzing  der  geboden  onderling  was  toen  nog  niet  zoo  scherp  ge- 
trokken, en  veeleer  moet  men  den  heiligen  tact  bewonderen,  waarmee 
de  Catechismus,  ook  zonder  die  scherpe  lijnen,  toch  zoo  bijna  altoos  het 
juiste  getroffen  heeft. 

En  vraagt  men  nu,  hoe  de  mensch  tot  overtreding  van   dit   gebod  ge- 

<  komen  is,  zoo  ligt  het  antwoord  gereed. 

Als  mensch,  en  als  bewust  creatuur  was  hij  geroepen,  om  zich  bewust 
te  worden  als  x>^vsoon.  Dit  bewustzijn  nu  kon  niet  in  hem  opwaken,  dan 
door  het  juiste  en  scherpe  gevoel  van  zijn  tegenstelling  tegenover  God. 
Doch  juist  hiermee  ontstond  dan  ook  het  gevaar  der  verzoeking,  om  niet 

<  persoon  onder  God  als  zijn  Schepper,  maar  zelf  als  God  te  willen  wezen. 
Het  proefgebod  ïnoest  daarom  komen.  Alleen  aan  zulk  een  proefgebod,  dat 
niet  voortvloeide  uit  de  zedewet  in  zijn  hart,  kon  blijken,  of  hij  als  per- 
soon, met  bewustheid,  den  juisten  stand  in  zijn  hart  tegenover  God  innam. 
Dit  proefgebod    was  dan  ook  niets  anders  dan  een  bijzondere   toepassing 

^y  van  het  eerste  Gebod.  Het  gold  de  quaestie  van  Gods  Souvereiniteit.  Juist 
het  vraagstuk  waarin  een  deel  der  engelenwereld  bezweken  was,  en 
waardoor  uit  deze  engelen  duivelen  waren  geworden.  En  door  nu  dit 
proefgebod  te  overtreden  heeft  de  mensch  als  persoon  God  in  zijn  bestaan 
a^s  God  aangerand.  Niet  onder,  maar  naast  God  willen  staan.  Wat  er  op 
moest  uitloopen,  dat  hij  zich  zelven  in  de  plaats  van  God  stelde,  en  God 
uit  zijn  stand  als  God,  voor  zooveel  aan  hem  hing,  verdrong. 


ZOND.   XXXIVÖ.    HOOFDSTUK    III.  519 


DERDE  HOOFDSTUK. 


Kinderkens,  bewaart  u  zelven  van  de  afgoden. 

1  Joh.  5  :  21. 


Afgoderij  is  alzoo  geen  vrije  schepping  van  den  mensch,  maar  een  zonde, 
waartoe  zijn  natuur  hem  dringt  en  drijft,  zoodra  hij  den  eenigen  waren 
God  varen  laat.  Tegen  afgoderij  baat  dan  ook  maar  één  medicijn,  en  dat 
is,  dat  ge  dien  eenigen  waren  God  weer  aanbidt.  Dan  komt  ge  van  uw 
afgoderij  weer  af ;  anders  niet.  Ge  zijt  nu  eenmaal  zóó  geschapen,  dat  ge 
een  god  moet  hebben.  Kiest  ge  nu  den  waren  God,  dan  wijkt  alle  gevaar 
voor  afgoderij ;  maar  ook,  raakt  ge  den  levenden  God  kwijt,  dan  moet  ge 
tot  afgoderij  vervallen.  Geheel  uw  wezen  is  er  door  God  op  aangelegd, 
om  Hem  te  aanbidden  en  te  dienen.  Daarom  kunt  ge  dit  niet  straffeloos 
nalaten.  En  laat  ge  het  toch  na,  dan  krijgt  vanzelf  de  een  of  andere  af- 
god macht  over  u. 

Dat  velen  dit  in  onze  beschaafde  eeuw  niet  inzien,  komt  daar  vandaan, 
dat  ze  zich  de  afgoderij  bijna  niet  anders  kunnen  voorstellen,  dan  als  de 
aanbidding  van  een  beeld,  en  om  dat  beeld,  em  om  dat  beeld  een  tem- 
pel, en  in  dien  tempel  een  altaar,  en  bij  dat  altaar  een  priester.  En  na- 
tuurlijk in  dien  zin  kan  men  zeer  wel  staande  houden,  niet  in  God  te 
gelooven,  en  toch  evenmin  een  afgodendienaar  zijn. 

Maar  reeds  onze  Heidelbergsche  Catechismus  had  hen  op  den  beteren 
weg  kunnen  helpen. 

Zeer  terecht  toch  merkt  de  Catechismus  op,  dat  afgoderij  volstrekt  niet 
noodzakelijk  met  een  afgodischen  eeredienst  gepaard  gaat,  maar,  ook  zon-  ■ 
der  eenigen  vorm  van  aanbidding,  reeds  dan  aanwezig,  als  ge  iets  anders 
in  de  plaats  van  God  of  naast  God  hebt,  loaarop  ge  mo  vertrouwen  zet. 
Een  zeer  juiste  bepaling,  die  natuurlijk  niet  bedoeld  is,  alsof  er  ook  on " 
der  menschen  geen  vertrouwen  zou  mogen  en  moeten  bestaan,  en  alsof 
zelfs  een  zekere  mate  van  zelfvertrouwen  niet  eisch  zou  zijn.  Dat  weet 
de  kenner  van  den  Catechismus  wel  beter.  Een  kind  moet  op  zijn  vader 
kunnen  vertrouwen,  een  vrouw  op  haar  man,  vriend  op  vriend,  een  lid 
der  kerk  op  zijn  leeraar.  Vertrouwen,  vol,  rijk  onderling  vertrouwen 
is  het  cement  der  burgermaatschappij,  en  geen  bloeien,  zoodra  dat  weder- 
zijdsch  vertrouwen  ondermijnd  is.  Maar  daar  handelt  de  Catechismus  hier 
niet  over.  Hij  handelt  hier  alleen  van  het  diepste  fondament  van  ons  ver- 
trouwen. Van  den  grondslag  onzes  levens.  Van  die  basis  van  ons  aanzijn 


520  ZOND.    XXXI V^.    HOOFDSTUK   III. 

en  bestaan,  waarop  onze  zekerheid  en  onze  hope  rust.  En  hiervan  nu 
zegt  hij,  dat  ge  dit  primordiale  en  principieele  vertrouwen  alleen  stellen 
moogt  op  den  Heere  uwen  God ;  en  dat  ge,  zoodra  ge  dit  diepste  vertrou- 
wen op  eenig  schepsel  in  plaats  van  op  den  Schepper  gaat  stellen,  uw 
ziel  in  afgoderij  verzonken  ligt. 
Voor  ieder  die  met  bewustheid  leeft  is  er  iets,  dat  in  zijn  schatting  het 
'<  hoogste  staat;  waarin  voor  zijn  besef  de  alles  beheerschende  kracht  schuilt , 
en  waarvoor  deswege  al  het  overige  moet  zwichten.  En  dit  hoogste  nu, 
deze  verborgen  bron  van  alle  kracht,  dit  alles  beheerschende,  waarvoor 
al  het  overige  zwichten  moet,  dit  zegt  de  Catechismus  mag  alleen  de  le- 
vende  waarachtige  God  voor  zijn.  En  zoodra  dit  nu  niet  de  eenige  ware 

"*•  God,   maar   iets  anders,  wat  dan  ook  is,  eert  ge  niet  uw  God,  maar  den 
afgod. 
Het  woord  afgod  dat  onze  taal  hiervoor  bezigt,  is  een  zinrijk  en  duide- 

^  lijk  woord.  Afgod  tegenover  God  is  een  woord  van  gelijke  samensteUing 
als  het  woord  afgunst  tegenover  „gunst."  Is  nu  „afgunst"  het  tegenover- 
gestelde van  gunst;  zooveel  als  ongunst;  dan  beteekent  ook  afgod  zooveel 

„^als   ongod,   d.   w.    z.  niet  God,  maar  het  tegendeel  van  God.  Velen  poog- 

^  den  dit  anders  te  duiden,  en  geen  minder  dan  de  groote  taaikenner  Grimm, 
stelde  het  voor  alsof  afgod  beteekende  iets,  dat  ons  van  God  aftrekt.  Toch 
heeft  nauwkeuriger  onderzoek  aangetoond,  dat  dit  niet  zoo  zijn  kan.  Naast 
afgod  komt  in  den  ouderen  vorm  van  onze  taal  het  woord  galiuga-gud 
voor,  dat  letterlijk  leugengod.  beteekent,  en  het  is  in  dezen  zin  van  leugen- 
god, schijngod,  valsche  god,  of  ongod,  dat  ook  ons  tegenwoordig  afgod  moet 
verklaard.  Het  is  alzoo  een  woord  dat  een  Schriftuurlijken  oorsprong  heeft. 
Tegenover  de  benaming  van  den  levenden  God  als  de  Waarachtige,  de  We- 
zenlijke, staat  de  naam  van  den  afgod,  als  aanduiding  van  alles  wat  geen 

*\  god  is,  en  nochtans  als  god  wordt  geëerd,  't  zij  alleen  in  het  hart,  't  zij 
ook  daar  buiten. 

Ge  moet  dus,  waar  van  afgoderij  sprake  is,  u  voor  een  oogenblik  allen 
beeldendienst  en  allen  vorm  van  heidensche  afgoderij  wegdenken.  Daar- 
over wordt  eerst  in  het  tweede  Gebod  behandeld.  De  vraag  bij  het  eerste 
Gebod   is   niet,   hoe  ge  uw  god  u  voorstelt,  noch  ook  hoe  ge  hem  dient ; 

-  maar  alleen  en  uitsluitend  :  wie  of  wat  voor  u  in  het  diepst  verborgene 
van  uw  hart  uw  god  is.  Een  ieder  die  mensch  is  heeft  een  God.  Zonder 
god  leeft  niet  één  mensch  in  de  wereld.  Goddeloos  wil  nooit  zeggen  :  zon- 
der god,  maar  altoos  zonder  God.  Het  is  dus  los  zijn  van  den  waren  God> 
en   juist  daarom  gebonden  aan  een  afgod.  Zelfs  de  duivel  heeft  zijn  god, 

<:  en  die  god  is  bij  zelf.  Hij  gaat  op  in  zelfaanbidding  en  stikt  daarom  in 
zelfaanbiddende  hoovaardij. 


ZOKD.    XXXlYb.    HOOFDSTUK   III.  521 

Nu  is  de  tegenstelling  tusschen  God  en  zijn  creatuur  een  volstrekte  te- . 
genstelling,  zoodat  een  ieder  die  niet  God  zelven  aanbidt,  noodwendig  het 
creatuur  moet  aanbidden.  Een  derde  is  er  niet.  Vandaar  dat  alle  afgoderij 
tevens  schei)sel -yevgoding  is.  Alzoo  keert  alle  afgoderij  de  orde  regelrecht 
om.  Wat  onder  zijn  moet  brengt  zij  boven,  en  wat  hoven  zijn  moet,  trekt  ">• 
zij  naar  beneden.  Alleen  moet  hier  nog  deze  opmerking  aan  toegevoegd, 
dat  het  creatuur  ook  zelf  scheppende  macht  van  God  ontving ;  dat  er  dus 
ook  creaturen  van  de  creaturen  zijn;  en  dat  ook  deze  voorwerp  van  aan- 
bidding kunnen  worden.  Ge  kunt  daarom,  gelijk  de  Catechismus  zeer  juist 
opmerkt,  of  als  afgod  nemen  iets  dat  er  is,  en  dat  ge  dus  hebt,  of  iets 
dat  ge  versiert;  welk  „versieren"  dan  niet  beteekent  „met  sieraad  om- / 
hangt",  maar,  gelijk  dit  woord  oudtijds  gebruikt  werd  :  uitdenkt.  Slechts, 
ware  het  beter  geweest,  indien  de  Catechismus  de  woorden  had  omgezet 
en  eerst  had  gesproken  van  een  afgod  dien  men  neemt  uit  het  creatuur 
dat  er  is,  en  daarna  van  een  afgod  dien  men  uitdenkt,  zelf  schept  en  dus 
versiert. 

Nu    heeft  men  het  een  tijdlang  voorgesteld,  en  velen  hechten  hier  nog 
aan,  alsof  de  mensch  eerst  allengs  van  een  zeer  lagen  trap  van  afgoderij 
naar  een  hoogeren  trap  ware  voortgeschreden ;  zoo  eerst  van  lieverlee  tot  y 
het  denkbeeld  van  éénen  God  ware  opgeklommen ;  en  op  die  wijs  einde- 
lijk het  hooge  standpunt  bereikt  had,  om  God  te  aanbidden  als  geest.  In 
den  Fetisch-aanhidder,  die  een  schelpje,  een  stuk  hout,  een  vreemd  steen-  ^ 
tje,  of  alles  wat  maar  een  eenigszins  zonderlingen  indruk  op  hem  maakt, 
als  God  vereert,  zag  men  dan  den  oorspronkelijken  vorm,  waarin  de  reli- 
gie was  opgetreden.  Een  voorstelling  die  dan  weer  saamhing  met  de  na- 
turalistische legende,  alsof  de  mensch  van  lieverlede  uit  de  hoogere  dier-  ■> 
soorten  was  voortgekomen  ;  eerst  nog  half  aap ;  dan  half  niet  meer  aap ; 
zoo  allengs  mensch-achtig ;  en  eerst  daarna  waarlijk  mensch.  In  dien  eer- 
eersten nog  half  wilden  natuurmensch  zou  dan  eerst  veel  later  het  denk-  " 
beeld  van  aanbidding  zijn  opgekomen.  Dat  denkbeeld  van  aanbidding  zou 
zich  in  het  eerste  stadium  gehecht  hebben  aan  het  nietigste  en  vreemdste, 
als  het  maar  vreemd  was.  En  zoo  zou  de  mensch  eerst  allengs,  vantrap 
tot  trap,  naar  al  hooger  standpunt  zijn  opgeklommen.  Natuurlijk  wist  wie 
bij    de   Schrift   leeft,   van    huis   uit  beter,  en  voor  elk  Christen  staat  het 
vast,   dat   de  mensch  juist  omgekeerd  begonnen  is,  met  de  allerzui verste 
religie  te  hebben,  om  door  de  zonde  van  die  zuivere  tot  de  valsche  religie 
af  te  vallen.  Maar  toch  zijn  er  ook  onder  en  nietgeloovigen  thans  al  meer- 
deren,  die  zelven,  op  grond  van  hun  onderzoekingen  naar  de  oude  afgo- 
derijen,  steeds   meer  neigen  tot  de  erkentenis,  dat  het  uitgangspunt  niet 


522  ZOND.    XXXIVÖ.    HOOFDSTUK    III. 

in  het  Fetichisme,  maar  juist  omgekeerd  in  het  Monotheïsme  moet  gezocht 
worden. 

Is   de  mensch  eenmaal  van  den  levenden  God  afgeraakt,  dan  neigt  hij 

het   eerst,    om   de   hoogste  macht  te  gaan  zoeken  of  in  de  natuur,  of  in 

^  zich   zelf.   Zelfaanbidding  is  wel  bezien  zelfs  het  eigen  wezen  der  zonde, 

zooals   Van   Beers   zong :    „Ik  heb  alleen  mij  zelv'  aanbeden,  mijn  afgod 

ivas  mijn  eigen  hart" ;  en  nooit  zal  men  het  diepste  wezen,  en  de  zelfver- 

nieling   van   alle   afgoderij    leeren    verstaan,  tenzij  men  helder  inzie,  dat 

achter   alle   afgoderij    de  drijfveer  van  zelfaanbidding  werkt.  Alleen  door 

zelfaanbidding  komt  men  van  den  levenden  God  af.  Dat  kan  niet  anders, 

omdat    de  zonde  uit  Satan  is,  en  in  Satan  geen  ander  karakter  dan  van 

zelfaanbidding  dragen  kan.  Vandaar  dan  ook  dat  hij  in  het  Paradijs  den 

mensch    aanstonds   tot  zelfaanbidding  poogt  over  te  halen,  door  zeggen : 

\  Gij  zult  als  God  zijn.  Het  Erïlus  sicut  Deus,  d.  w.  z. :  Gij  zult  als  God  zijn, 

of  liever  nog :  Gij  zidt  zelf  god  zijn,  is  dan  ook  de  diepste  wortel  van  alle 

^^--zonde  en  alle  zonde  is  juist  daardoor  niets  dan  afgoderij. 

Maar  natuurlijk  in  die  naakte  gestalte  van  zelfaanbidding  kan  de  afgode- 
rij   geen    rust  vinden.  Om  drieörlei  reden  niet.  Vooreerst  is  alle  religieus 
•v  gevoel   uit   zijn    aard  gemeenschappelijk.  Men  wil    saam  iets  vereeren.  En 
dit   nu  juist  wordt   onmogelijk   gemaakt,  zoo  ieder  zichzelf  aanbidt.  Die 
gemeenschappelijke   en  onderlinge  zelfaanbidding  is  dus  alleen  denkbaar, 
^  zoo  de  zelfaanbidding  zich  op   de   een   of  andere  wijze  veruitwendigt.  In 
de   tweede  plaats  staat  de  machteloosheid  van  den  mensch  aan  die  zelf- 
aanbidding in  den  weg.  Minder    nog   in   onzen    tijd   en    in  onze  landstre- 
^  ken,  waar  de  macht  over  de  natuur  en  over  de  gebeurtenis  zoo  groot  is 
geworden,  maar  zeer  sterk  in  die  tijden  en  streken,  waar  de  natuurelemen- 
ten zich  zoo  machtig  gelden  deden  en  nog  doen,  en  waar  hongersnood,  on- 
derlinge krijg  en  pestilentie  gedurig  als  een  ontzettende  macht  over  ons, 
zwakke  menschen,  heenkomen  En  ten  derde  ligt  er  in  het  denkbeeld  zelf  van 
'  alle  religie  een  zekere  drang  en  neigingom  van  ieisawders  af  te  hangen,  en 
juist  dit  gaat  tegen  de  zelfaanbidding  in. 

Om  die  velerlei  oorzaak  was  het  volkomen  natuurlijk,  dat  de  mensch, 
die  uit  het  verloren  paradijs,  nog  met  de  heugenis  van  den  eenigen  waar- 
achtigen  God,  de  wereld  inging,  er  het  eerste  toe  kwam,  om  de  rijke 
■^  machtige  Natuur  als  zijn  god  te  gaan  beschouwen.  Een  afgoderij,  die  onder 
anderen  vorm  thans  weer  is  teruggekeerd  in  de  aanbidding  der  natuurwet- 
ten, en  die  in  de  loochening  van  het  wonder  haar  vijandschap  toont  te- 
genover dien  God  die  Heere  ook  van  de  Natuur  is.  Eenmaal  hierin  vei'* 
zonken  lag  het  voor  de  hand,  dat  men  van  die  algemeene  gedachte  der 
Natuur  zijn  blik  iets  scherper  ging  richten  op  iets  dat  in  die  natuur  het 


ZOND.    XXXIVÖ.    HOOFDSTUK    III.  523 

symbool  van  haar  kracht  scheen.  En  zoo  kwam  de  één  er  toe,  om  de  zon 
te  gaan  aanbidden,  als  de  macht  die  leven  en  bloei  wekte,  aanbad  een 
ander  een  rivier;  gelijk  de  Ganges,  die  een  dorren  akker  vruchtbaar  maakte 
en  knielde  een  derde,  neder  voor  den  stier  als  zinbeeld  van  overstelpende 
natuurkracht.  Doch  in  welken  vorm  deze  afgoderij  ook  optrad,  toch  was 
en  bleef  het  altoos  Natuurdienst.  Den  Schepper  had  men  laten  varen,  en 
moest  zoo  wel  het  eerst  op  de  geheele  natuur  komen,  als  uitdrukking  van 
het  geheim  van  zijn  schepping,  met  de  in  haar  schuilende  levenwekkende 
of  levenvernielende  macht. 

Maar  natuurlijk  hierbij  kon  men  niet  blijven  staan.  Die  Natuur  was  wel 
machtig,  maar  met  die  Natuur  streed  men.  Als  mensch  worstelde  men  op 
elk  terrein,  om  die  macht  der  natuur  aan  banden  te  leggen;  en  juist 
die  zelfaanbidding,  waarvan  alle  afgoderij  uitging,  moest  er  zoo  wel  toe 
leiden,  om  zich  van  de  Natuur  te  wenden  naar  den  Mensch,  die  haar  o  ver- 
mocht. Vandaar  toen  de  vereering  van  helden,  die  tegen  de  wilde  beesten 
met  roem  gestreden  hadden;  die  den  wilden  stroom  hadden  ingeperkt;  en 
die  er  in  geslaagd  waren,  door  de  uitvinding  van  het  vuur  en  zooveel 
meer  den  mensch  tegen  de  macht  van  de  Natuur  te  wapenen. 

Die  openbaring  van  menschelijke  macht  tegenover  de  natuurmacht  nam 
toen  al  spoedig  een  derden  vorm  aan,  doordien  men  zag,  dat  niet  de  en- 
kele mensch,  maar  eerst  de  vereenigde  menschheid,  in  rijken  en  staten  ^ 
ssaamgevoegd,  die  hooge  macht  ontwikkelen  kon,  die  waarlijk  rust  en  vrede 
aanbracht.  Mannen,  die  zulke  staten  hadden  gesticht,  hadden  uitgebreid, 
of  tegen  geweld  roemrijk  verdedigd,  en  nu  heerschten  in  glorie,  begonnen 
daardoor  al  spoedig  zulk  een  overweldigenden  indruk  van  majesteit  te  ma- 
ken, dat  men  in  hen  het  voorwerp  van  zijn  vereering  zocht  en  vond. 
Vandaar  dat  men  in  de  oudste  tijden  bijna  allerwege  den  overtuiging 
vindt,  dat  zulk  een  machtig  gebieder  een  bovennatuurlijk  wezen  is,  en  dat 
men  alzoo  hem  en  in  hem  de  Staatsmacht  aanbad. 

Doch  toen  moest  opnieuw  tegen  die  macht  ook  ingeworsteld,  gelijk  men 
eerst  gelijk  geworsteld  had  tegen  de  macht  der  natuur.  Zulke  gebieders 
werden  despotisch.  De  tyrannie  verstikte  de  vrijheid  van  het  menschelijk 
leven.  En  tegen  die  despotie  en  tyrannie  is  toen  geworsteld  door  al  wat 
naar  vrijheid  dorstte,  uit  hefde  voor  het  schoone,  uit  liefde  voor  de  kunst 
uit  liefde  voor  het  vaderland.  Zoo  rijpten  dan  de  idealen  in  het  mensche- 
lijk hart.  Door  die  ideale  bezield,  slaagde  men  er  in  ten  leste  de  tyrannie 
te  fnuiken,  en  zoo  lag  het  voor  de  hand,  dat  men  én  de  personen  die  als 
helden  deze  vrijheid  hadden  veroverd,  én  de  idealen,  die  tot  deze  worste- 
ling bezield  hadden,  als  het  hoogste  ging  vereeren. 


524  zo^■D,  XXXIYt».  hoofdstuk  III. 

^  Feitelijk  is  dus  de  historie  der  afgoderij  niets  dan  een  worsteling  van 
macht  tegen  macht.  Eerst  worstelt  de  mensch  zich  los  van  zijn  God  en 
komt  daardoor  tot  zelfaanbidding.  In  zijn  sterke  verwantschap  met  de  na- 
tuur, wordt  nu  eerst  die  Natuur  zelve  het  voorwerp  van  zijn  aanbidding. 
Doch  dat  duurt  slechts  zoolang  als  nu  de  tweede  worsteling,  thans  tegen 
die  Xatuur,  wordt  ondernomen,  en  zoo  ontstaat  de  aanbidding  van  den 
held  die  overwon  en  van  den  staat  of  zijn  gebieder  in  wien  de  mensche- 
lijke  macht  openbaar  wordt.  Slaat  dan  eindelijk  die  menschelijke  macht 
in  tyrannie  over,  dan  wordt  de  derde  worsteling  van  'smenschen  geest 
tegen  die  tyrannie  ondernomen,  en  zoo  komen  al  die  ideale^  van  de 
vrijheid  op,  die  thans  het  voorwerp  van  mejischelijke  aanbidding 
worden. 

Doch  ook  hierbij  kan  de  mensch  niet  blijven  staan.  Voor  zijn  gebroken 
natuur  is  die  ideale  positie  te  hoog,  te  ijl,  te  weinig  tastbaar.  En  nu  ont- 

*  wikkelt  zich  in  het  maatschappelijk  leven  de  nieuwe  macht  van  het  G-eld 
als  middel  om  alle  macht  aan  zich  te  onderwerpen:  en  straks  de  nog 
lager  staande  macht  van  het  Vleesch,  die  eindelijk  in  de  aanbidding  van 
het  gemeene  en  lage  verzinken  doet,  tot  de  apostel  ten  leste  klagen  moet 
over  hen  van  wie  hij  weenende  zegt,  dat  hun  buik  hun  God  is. 

Zoo  nu  was  het  vroeger,  en  zoo  is  het  feitelijk  nog. 

Nu  nog  ziet  ge  een  ieder,  die  niet  bekeerd  is  tot  den  levenden  G-od,  in 
diezelfde  vormen  van  afgoderij  wegzinken. 

Bij  den  één  moet  alles  zwichten  voor  den  drang  der  Xatuur.  De  natuur 

is  het  eenig  reëele.  Haar  wetten  zijn  de  onverbrekelijke  wetten.  In  haar 

moet  alle  heil  gezocht.  En  waar  die  natuur  een  drang  doet  geboren  wor- 

<  den,    om   in  zonden  van  onkuischheid  te  vallen,  daar  moet  schaamte  en 

kuischheid  opzij  gedrongen,  en  aan  de  wet  der  natuur  gehoorzaamd. 

Voor  een  tweede  ligt  de  hoogste  macht  in  den  Staat.  Boven  den  Staat 
is  niets;  voor  den  Staat  moet  alles  wijken  en  zwichten.  Nog  van  een  God 
te  spreken,  die  eischen  tegenover  dien  Staat  zou  kunnen  doen  gelden,  is 
de  ongerijmdheid  zelve.  Die  Staat  kan  niet  feilen.  Wat  hij  bepaalt  is  recht; 
een  ander  recht  dan  wat  hij  ijkt  en  vaststelt,  is  er  niet.  En  ook  de  bur- 
ger, het  individu,  mage  zoo  hoog  staan  als  hij  wil,  maar  voor  den  Staat 
moet  hij  bukken.  Zells  over  zijn  lichaam  zal  die  Staat  door  vaccinedwang 
heerschappij  voeren.  En  waar  hij  zijn  conscientie  tegen  dien  Staat  zou 
pogen  over  te  stellen,  spot  die  Staat  met  zijn  gemoedsbezwaren. Een  con- 
scientie tegenover  den  Staat  is  een  ondenkbaar  iets.  En  het  al  moet  uit 
loopen  op  steeds  rijker  Staats vergoding  en  steeds  voller  aanbidding  van 
dat  mystieke  wezen,  dat  men  den  almachtigen  Staat  noemt. 


ZOND.    XXXIYb.    HOOFDSTUK    III.  525 

De  vrijer  zin  des  menschen,  hierin  zich  niet  vindende,  en  toch  die  macht 
niet  kunnende  verdringen,  zoekt  dan  afleiding  in  de  aanbidding  van  de 
Wetenschap  en  de  Kunst.  Dat  zal  het  dan  zijn  waarmee  men  dweept 
waarvoor  men  knielt,  waaraan  men  zich  gewonnen  geeft,  en  waarvoor 
men  in  geestdrift  ontstoken  is.  De  Wetenschap,  die  ons  de  Natuur  onder- 
werpt, treedt  als  triumfator  voor  ons,  en  als  zijn  zegekar  voorbij  rolt,  ont-  ' 
steekt  een  ieder  zijn  wierook  ;  in  die  vereering  der  wetenschap  tevens  aan 
zijn  eigen  „gezond  verstand,"  zijn  „eigen  rede"  en  zijn  eigen  „denkkracht" 
eere  biedende.  En  wie  voor  de  hooge  inspanning  die  de  Wetenschap  vergt, 
geen  tijd  en  geen  kracht  heeft,  welnu,  hij  gaat  met  de  Kunst  dwepen. 
Een  zachte  godesse,  die  streelend  en  vleiend  haar  vleugelen  over  u  uit  ' 
spreidt,  en  in  haar  aanbidding  u  niet  slechts  zelfvoldoening,  maar  tegelijk 
zinlijk  geloot  biedt.    :\  -  •  ^  - 

De  meer  practische  man  wil  hier  intusschen  niet  aan.  Wat  schort  hem 
de  politiek?  Hoe  dwaas,  als  geleerde  u  zelf  af  te  pijnigen!  En  hoe  doel- 
loos u  in  de  utopieën  van  de  Kunst  te  verliezen !  Hij  weet  beter.  De  f 
Mammon  zal  zijn  afgod  zijn.  Hij  loert  op  geld,  hij  kweekt  geld,  hij  zweert 
bij  het  geld.  En  als  het  goud  maar  blinken  mag,  buigt  hij  voor  dat  goud 
zich  neder  met  dezelfde  geestdrift  waarmee  in  Aziës  hoogland  de  oude . 
Meder  zich  nederboog  voor  den  blinkenden  goudglans  van  de  zon.  Immers 
dat  geld  is  hem  zijn  één  en  al  in  de  wereld.  Voor  dat  geld  is  alles 
veil,  is  alles  te  koop,  is  alles  te  verkrijgen.  Treed  een  vreemde  stad  binnen 
waar  niemand  u  kent,  en  mits  uw  beurs  en  buidel  maar  van  het  kostelyk 
goud  rinkinkelt,  ligt  alles  wat  ge  maar  begeert,  in  die  vreemde  stad  aan 
uw  voet. 

En  zoo  zinkt  men  dan  ten  leste  ook  onder  ons  tot  het  laatste  en  laag- 
ste weg.  Geld,  het  zij  zoo,  geld  is  kostelijk,  mits  als  middel,  nooit  als  doel.  7 
En  nu  wordt  het  geld  met  volle  handen  gegeven  en  verkwist,  om  maar 
te  genieten,  om  maar  in  weelde  zich  te  baden,  om  maar  lekkerlijk  te  le- 
ven en  den  beker  van  het  zingenot  en  zinlijk  genot  tot  op  de  heffe  te  le- 
digen. En  dan  eerst  schijnt  het  leven  de  moeite  van  het  leven  waard,  zoo 
men  prachtig  gehuisd,  fijn  gekleed,  weelderig  zich  bewegen  kan,  en  de 
eèlste  spijze  zich  kan  laten  voorzetten  of  den  eêlsten  wijn  zich  kan  laten 
inschenken  ;  ja,  als  men,  in  zijn  brooddronkenheid  geheel  onder  de  macht  van 
den  buik  gekomen,  zich  ten  slotte  verdierlijken  kan  in  de  pestholen  van 
de  ontucht. 

Men  zegge  dus  nooit,  dat  wel  de  heidensche  volken  afgoderij  hebben 
gepleegd,  maar  dat  wy  daarvoor  te  beschaafd  en  te  ontwikkeld  zyn.  Al 
zulk  zeggen  gaat  buiten   de  kennis  van  het  menschelijk  hartom.  De  oude 


5-26  ZOND.  XXXYVb.  hoofdstuk  IV. 

^  Indiërs  en  Egyptenaren  en  Chineezen  zijn  menschen  geweest  van  gelijke 
beweging  als  wij.  Hun  hart  was  als  ons  hart.  En  daarom,  al  verschillen 
de  vormen,  hun  afgoderij  was  in  den  grond  der  zaak  dezelfde  afgoderij, 
als  die  nu  in  ons  beschaafd  Europa  van  de  negentiende  eeuw  wordt  ge- 
pleegd. Het  is  al  zelfaanbidding,  aanbidding  van  de  Natuur,  aanbidding 
van  den  Staat,  aanbidding  van  de  Wetenschap,  aanbidding  van  den  Mam- 

^  mon,  op  aanbidding  van  het  Vleesch.  En  ook  in  ons  land  weet  ge  zeker 
dat  elk  ingezetene  van  Nederland,  die  niet  den  eenigen  waarachtigen  God 
aanbidt,  in  het  verborgene  van  zijn  hart,  bewust  of  onbewust,  voor  een 
dezer  „goden  van  onze  eeuw"  den  wierook  ontsteekt,  voor  een  dezer  ge- 
vierde machten  al  wat  teeder  en  heilig  is,  zwichten  laat,  en  niet  op  den 
levenden  God,  maar  op  een  dezer  creaturen  zijn  vertrouwen  stelt. 
Dat  moet  zoo.  De  mensch  kan  er  niet  aan  ontkomen.  En  daarom  Atheïs- 

^  ten  in  volstrekten  zin  zijn  er  niet.  Werkelijk  zijn  er  alleen  of  menschen 
die  God,  óf  menschen  die  een  afgod  eeren.  Een  derde  is  ondenkbaar.  En 
het  verschil  ligt  alleen  hierin,  dat  de  één  een  afgod  van  Jiooyer,  en  de 
ander  een  afgod  van  lage?'  rang  en  orde  aanbidt.  Want  natuurlijk  al  staan 

■^  alle  afgodendienaars  hierin  gelijk,  dat  ze  het  schepsel  in  plaats  van  den 
Schepper  de  eere  geven  toch  scheelt  het  hemelsbreed,  of  iemand  de  macht 
waarvoor  alles  zwichten  moeten  die  hem  in  geestdrift  ontsteekt,  zoekt  in 
de  harmonie  der  natuur  en  den  adel  der  wetenschap  en  de  glorie  van  den 
Staat,  of  wel  dat  hij  slaaf  van  het  goud  is  en  zich  verliest  en  verdoet  in 
brasserij  en  dierlijkheid.  Mits  maar  nooit  uit  het  oog  worde  verloren,  dat 
dit   verschil    nooit  anders  dan  gradueel  is.  Een  verschil  in  graad  en  niet 

<  in  soort.  Want  in  den  wortel  der  zaak  is  alle  afgoderij  één  van  herkomst 
en  een  van  aard.  omdat  alle  afgoderij  leugenachtig  is.  en  den  eenigen  waar- 
achtigen God  weerstaat. 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


En  zeide  tot  hem:  Al  deze  dingen  zal  ik  u geven, 
indien  gij.  nedervallende,   mij  zult   aanbidden. 

Toen  zeide  Jezus  tot  hem :  Ga  weg  Satan,  want 
er  staat  geschreven :  Den  Heere,  uwen  God  zult  gij 
aanbidden  en  Hem  alleen  dienen. 

Matth.  4:9  en  10. 

Ons  vorig  hoofdstuk  toonde  aan,  hoe,  wie  God  varen  laat,  vanzelf  gedron- 


ZOND.    XXXIVt».    HOOFDSTUK    IV.  527 

gen  en  gedreven  wordt,  om  in  Natuuraanbidding  en  Staatsvergoding,  in 
vereering  van  Wetenschap  en  Kunst,  en  ten  slotte  in  Mammondienst  en 
dienst  van  het  Vleesch,  voldoening  te  zoeken  voor  de  bevrediging  zijner 
zielsdrift.  Zoolang  de  zelfaanbidding  en  zelfvergoding  nog  niet  tot  geeste- 
lijke razernij  voerden,  moet  de  mensch  altoos  iets  hebben,  waarvoor  hy 
wierookt. 

Hiernevens  nu  dient  thans  gelet  op  een  geheel  andere  reeks  van  zonden 
tegen  het  eerste  Gebod,  waarbij  deze  zondige  aandrift  een  eenigszins  andere 
wending  neemt. 

We  bewegen  ons  daarbij  langs  vier  lijnen:  10.  van  de  Duivelaanbidding  ; 
20.  van  de  vereering  van  het  Avontuur;  30.  van  de    aanroeping   van    Ge- 7" 
storvenen;  en  40.  van  de  vergoding  van  het  Voorwerp  onzer  liefde.  Lijnen 
die  we  in  omgekeerde  volgorde  willen  afloopen. 

Vergoding  van  het  Voorwerp  onzer  liefde  is  de  zonde  die  het  lichtst  veront- 
schuldiging vindt.  Ze  draagt  dan  den  vorm  van  wat  Tollens  zong:  „De 
man  dien  ik  aanbad;  die  mij  uit  duizend  vrouwen  zich  uitverkoren  had." 
Meestal  is  het  dan  eerst  een  aangebeden  worden  van  het  meisje  door 
den  jongen  man,  die  haar  won;  en  na  het  huwelijk  slaat  het  meest  om/ 
in  een  aanbidding  van  den  man  door  de  vrouw.  Een  vergoding  die  hierin 
uitkomt,  dat  men  zulk  een  voorwerp  van  zijn  liefde  in  zijn  schatting  het 
hoogste  stelt ;  er  al  het  overige  aan  offert  en  opoffert ;  en  ten  leste  zelfs 
de  ordinantiën  der  zedelijke  wereldorde  voor  dezen  afgod  van  zijn  hart  , 
laat  zwichten.  Immers  waar  dit  plaats  grijpt,  neemt  zulk  een  meisje  of 
zulk  een  man  de  plaats  in  ons  hart  in,  die  alleen  aan  God  toekomt.  Op 
gelijke  wijze  stuit  ge  op  zulk  een  afgodische  liefde  bij  menig  vader  of 
moeder  voor  hun  kind,  vooral  zoo  dat  kind  een  eenling  is.  Ge  stuit  op 
zulk  een  afgodische  vereering  van  helden  van  den  dag ;  van  mannen  die 
de  zege  des  lands  op  het  oorlogsveld  of  in  zeeslagen  bevochten ;  van  in- 
drukwekkende vorstelijke  personen ;  van  rijke  bezitters  wier  weldadigheid 
ge  genoot ;  van  leeraren  die  de  liefde  der  geloovigen  wonnen ;  en  thans 
vooral  van  gevierde  actrices,  zangeressen  en  virtuossen.  Altemaal  zieke- 
lijke en  zondige  verschijnselen,  waarbij  de  mensch  even  dom  uitkomt  als  » 
de  hond  die  bijt  in  den  steen,  waarmee  men  hem  naar  den  kop  wierp. 
Beide  malen  toch  blijft  men  staan  bij  het  instrument,  en  vergeet  te 
zien  op  hem,  die  het  instrument  gebruikte.  Wie  in  zulk  een  voorwerp  van 
zijn  liefde  en  vereer  ing  een  gave  Gods  ziet,  dankt  Hem  en  blijft  van 
zonde  vrij.  Maar  wie  behoefte  aan  toewijding  heeft  en  dorst  naar  ver. 
eering  kent,  en  toch  huiteii  God  leeft,  die  moet  wel  op  deze  klip  verzei- 
len, en  tegen  God  zondigen  met  wat  God  hem  gaf. 

Over  dezen  eersten  vorm   waarin   dit    kwaad   verloopt,   behoeft   echter 


528  ZOXD.    XXXIVÖ.     HOOFDSTUK   IV. 

verder  niet  uitgeweid.  Ieder  kent  deze  zoude  uit  zijn  eigen  omgeving;  de 
meesten  uit  de  ervaring  van  hun  eigen  hart.  Soms  zelfs  ziet  men  dit 
kwaad  nog  voortwoekeren,  als  de  dood  tusschen  beide  trad.  Zelfs  dan 
kan  de  zonde  nog  niet  tot  rust  komen,  en  niet  zelden  worden  de  sterf- 
dagen  dan  een  soort  van  heilige  dagen,  ev  de  vereering  der  dooden  een 
soort  ciilte. 

Dit  nu  brengt  ons  vanzelf  op  den  tweeden  vorm,  dien  deze  zonde  aan - 

t  neemt,  de  vereering  van  gestorvenen.  Hierbij  doelen  we  nu  niet  op  de 
kransen-  en  bloemenversiering,  noch  op  de  monumentale  vereering  op  onze 
graven.  Dit  alles  toch  geldt  nog  het  Voorwerp  onzer  liefde  als  zoodanig, 
en  behoort  dus  bij  de  eerste  categorie.  Een  gewijzigden  vorm  neemt  deze 
zonde  eerst  aan,  zoo  ze  een  zelfzuchtiger  karakter  erlangt,  en  minder  de 

c  toewijding  zijner  liefde,  dan  veel  meer  het  inroepen  van  hulpe  voor  zich 
zelf  bedoelt.  Het  geldt  hier  dan  met  name  de  vereering  van  de  gestor- 
vene heiUgen,  en  ten  deele  ook  Mariolatrie,  ook  al  is  bij  deze  laatste  de 
bewonderende  vereering  volstrekt  niet  weggevallen.    Xu  houde    men    wel 

.^  in  het  oog,  dat  dit  kwaad  niet  mag  bestreden,  door  op  de  eere  en  de 
uitnemendheid  van  deze  gestorvene  personen  af  te  dingen.  Niet  elke  hei- 
ligverklaring nemen  we  in  bescherming,  maar  wel  houden  we  staande 
dat  aan  geheel  deze  vereering  metterdaad  eerbied  voor  de  uitnemende 
vroomheid  dezer  dusgenaamde  heiligen  ten  grondslag  ligt.  Velen  hunner 
hebben  metterdaad  tijdens  hun  leven  den  indruk  gemaakt  van  een  meer 
dan   aardsche   toewijding,    en  met  name  van  Maria  mag  toegegeven,  dat 

'  „de  gezegendste  onder  de  vrouwen,"  ook  als  vrouw  en  als  vrome  vrouw 
zeer  hoog  stond.  Elke  grond  voor  het  tegendeel  ontbreekt;  want  dat 
Jezus  haar  op  de  bruiloft  te  Kana  bestrafte,  en  reeds  op  twaalfjarigen 
leeftijd  haar  berispte,  toont  wel,  dat  ook  Maria  feilen  beging,  maar  geeft 
allerminst  recht  om  den  adel  van  haar  karakter  en  haar  hoogen  vromen 
zin  in  twijfel  te  trekken.  Het  verlijdelijke  van  deze  soort  vereering  bestaat 
dan  ook  juist  daarin,  dat  men  zijn  eere  biedt  aan  personen,  die  G-ode  wel- 
gevallig schijnen  te  zijn,  en  zoo  niet  voelt  dat  men  met  den  eisch 
der  religie  in  botsing  komt.  Het  heet  dan  toch,  dat  men  eenerzyds  in 
deze  uitnemende  personen  slechts  de  gave  Gods  en  het  heilige  voorbeeld 
eert,  en  anderzijds  dat  men  hun  hulpe  inroept,  niet  als  waren  zij  zelven 
met  goddelijke  macht  bekleed,  maar  om  door  hun  pleit  en  voorbede  de 
hulpe  Gods  te  erlangen.  Door  haar  scherpe  onderscheiding  van  ]Julia(of 
"^  Proskimésis)  en  Latria  poogde  de  kerk  van  Rome  zelfs  het  uitglijden  van 
deze  vereering  in  ongeoorloofde  aanbidding  tegen  te  gaan.  De  Latria,  of 
eigenlijk  gezegde  aanhidding  kwam  alleen  Gode  toe,   en   aan  de  heiligen 


ZOND.   XXXI VÖ.     HOOFDSTUK   IV.  529 


slechts  een  hooge  vereering  of  Didia.  Toch  is  deze  onderscheidingen 
machtig  gebleken,  om  aan  het  kwaad,  dat  er  in  woelde,  het  uitkomen  te 
beletten;  en  in  de  practijk  valt  feitelijk  maar  al  te  dikwijls  elk  verschil 
tusschen  ,. vereering"  en  „aanbidding"  weg.  Met  name  ten  opzichte  van 
Maria.  Men  steunt  en  vertrouwd  dan  minder  op  de  liefde  en  de  trouwe^ 
Gods  dan  op  de  hulpe,  die  deze  heiligen  verleenen  zullen  door  hun  voor 
bede  en  invloed  ;  en  dit  beweegt  dan  de  onnadenkenden  om  zich,  door 
al  sterker  middelen  van  vereering,  de  buitengemeens  gunst  van  zulk  een 
heilige  te  verwerven.  Wel  onderstelt  al  zulke  vereering,  dat  de  heilig 
geen  macht  heeft  buiten  God,  maar  toch  schuift  deze  heilige  als  creatuur 
zich  tusschen  God  en  het  schepsel  in,  en  het  vertrouwen  van  hart  richt  ' 
zich  hoofdzakelijk  op  het  creatuur  dat  men  heilig  acht.  1) 

Van  geheel  anderen  aard  is  de  derde  vereering,  waarop  we  wezen,  die 
van  het  Avontuur,  die  in  den  grond  der  zaak  met  de  vereering   van    het 
Noodlot,  de  Fortuin  of  het  Geluk  één  is.  Avontuur  is  een  woord,  dat  wü    ") 
hebben  nagebootst  van  het  Fransche  aventure,  dat  aanduidt :  iets  dat   ons 
onvenvacht  overkomt,  en  algeleid  is  van  het  Latijnsche  woord:  adverineof 
„overkomen."  Heel  het  denkbeeld  nu  dat  hieraan   ten  grondslag   ligt,   is 
van  Oostersche  herkomst,  en  kwam  tot  heerschappij  na  afloop  der  kruis- 
tochten. De  Christelijke  ridderschap  had  in  de  kruistochten  nobel  gestreden  ^ 
voor   een   verkeerd   gekozen   ideaal.   Toen  nu  die  kruistochten  ten   slotte 
toch  hun  doel  misten,  bleef  er  een  leegte  in  de  ridderwereld  achter.  Men 
miste  thans   het  hooge    doel,    waarvoor  heel  de  ridderschap  geslacht   na 
geslacht  geleefd  had ;  en  zocht  toen  in  de  wereld  der  verbeelding  wat  de  ^ 
werkelijke  wereld  onthield.  Deze  zucht  nu  werd  gevoed  door   de   velerlei 
herinneringen  die  men  uit  het  Oosten  had  meegebracht,  waar   een   afge- 
doolde  verbeelding  sinds  eeuwen  zich  vermaakt  had   met    het   uitdenken 
van  een  wereld  van   geheimzinnige    werkingen   en    natuurkrachten.    Men 
behoeft  de  Feeënwereld  der  Daizend-en-één-nacht   zich   slechts    voor   den 
geest  te  roepen,  om  zich  te  herinneren,   hoe   het  zelfs   aan    den   starren 
Islam   niet  gelukt  was  deze  denkbeeldige  figurenwereld  uit  het  hart  van 
den  Oosterling  te  bannen.  Toen  nu  de  heilige  aandrift  van  het  geloof,  dat 
de    ridders  op  hun  kruistochten  bezielde,  verslapte,  en  deze  too  ver  wereld 
zich  uit  de  Oostersche  herinnering  aan  hun  verbeelding  aanbood,  was  het 
volkomen  begrijpelijk,  dat  ze  zich  door  het  avoncMirlijke  lieten  wegsiepen, 
en  in  de  laatste  eeuwen  voor  de  Rüformatie  byna  geheel  in  de  vereering 


1)  De  vraag  of  afgestorven  personen  ^ons   hooren  kunnen,    bihoort   niet  bij    dit  eerste 
Gebod  thuis. 

E    VOTO    UORUR.    III.  ^^ 


530  ZOKD.   XXXIV5.    HOOFDSTUK   TY. 

van  het  Avontuur  opgingen.  Men  stelde  zich  op  echt  heidensche  wijze 
toen  al  spoedig  de  geheimzinnige  macht,  die  in  dat  woord  school  als  een 
vrouwelijke  gestalte  voor,  en  naast  de  vereering  van  Maria  door  de  kerk 
kreeg  men  buiten  de  kerk  de  vereering  van  „Vrouwe-Avontuur."  Om 
deze  Vrouwe-Avontuur  dacht  men  zich  dan  een  geheele  avontuurlijke 
wereld  van  feeën  en  elfen  en  kaboutermannetjes  en  wat  niet  al,  die  men 
deels  uit  de  aloude  Germaansche  mythologie  overnam,  en  voorts  werd  geheel 
een  heirleger  van  reuzen  geacht  te  huizen  in  magneetbergen  en  to  overbergen. 
Geheel  deze  voorstelling  nu  stond  aanvankelijk  nog  niet  op  diahoUsch 
terrein.  Wel  nam  men  aan,  dat  ook  in  deze  avontuurlijke  wereld  demo- 
nische krachten  inwerkten,  maar  op  zich  zelf  lag  in  de  vereering  van  het 
Avontuur   nog   niet  de  aanbidding  van  den  Duivel.  Veeleer  beeldde   men 

,  zich  in,  dat  er,  men  wist  niet  hoe,  buiten  God  nog  een  geheimzinnige 
macht  in  het  heelal  werkte;  dat  God  Almachtig  tegenover  deze  geheim- 
zinnige macht  vaak  machteloos  stond ;  en  dat  men  deswege,  om 
succes  te  hebben  en  gered  te  worden,  doeltreffender  hulpe  kon 
vinden  in  deze  feeënwereld,  dan  bij  den  Heere  zijn  God,  In  den  grond 
der  zaak  was  deze  vereering  van  „Vrouwe-Avontuur"  dus  feitelijk  een 
met  de  vereering  van  het  Noodlot  en  de  Fortuin,  die  uit  de  klassieke 
wereld  tot  ons  was  overgekomen.  In  het  Nootlot  vereerde  men    een    on- 

J^,  geziene  macht,  die  aller  dingen  loop,  buiten  God  om,  bepaald  had,  en 
waar  God  zelf  zich  naar  moest  voegen.  En  wel  was  de  Fortuin  niet  het 
Noodlot.  Integendeel  de  Fortuin  was  de  vereering  van  den  gril,  gelijk  het 
Noodlot  de  vereering  van  een  ijzeren  noodzakelijkheid  aanduidde.  Maar 
toch  ook  de  Fortuin  was  bedoeld  als  een  geheimzinnige  macht  buiten 
God,  waar  God  geen  zeggen  over  had,  en  waartegen  God  ons  niet  kon  be- 
schermen.   Noodlot.   Fortuin  en  Avontuur  waren  dus  slechts  drie  vormen 

<'  voor  één  zelfde  gedachte,  de  gedachte  namelijk,  dat  er  buiten  en  hoven 
God  een  soort  geheimzinnige  macht  in  het  heelal  bestond,  waardoor  ons 
leven  beheerscht  werd,  Deze  onderstelling  nu  moest  er  vanzelf  toe  leiden, 
om  zekerere  zucht  naar  het  ongewone,  vreemde  en  onverklaarbare  te 
prikkelen.  Men  kreeg  tweeërlei  soort  van  menschen.  Menschen  van  gewonen 
slag  en  zonder  moed,  die  lijdelijk  hun  lot  over  zich  lieten  komen,  en  in  nood 
zich  op  hun  God  wierpen.  Maar  naast  deze  kwam  een  ander  slag  van 
lieden  op,  het  geslacht  der  avonturiers,  die  den  moed  hadden  om  alles 
te  wagen,  met  den  gewonen  gang  van  het  leven  te  breken,  en  door  hun 
overmoed  zich  de  gunst  van  „Vrouwe-Avontuur"  zochten  te  verzekeren. 
Deze  dienst  van  „Vrouwe-Avontuur"  nam  nu  allengs  allerlei  vormen  aan, 
en  doorliep  daarbij  in  hoofdzaak  drie  stadiën.  Eerst  het  tijdperk,  waarin 
de  ongebreidelde  energie  en  de  overmoedige  wil  op  wild  avontuur  uitging 


ZOKD.   XXXIV&.    HOOFDSTUK    IV.  531 


om  roem  in  te  oogsten.  Entoen  eindelykde  derde  en  laagste  periode,  waarin 
men  op  avontuur  uitging,  hoofdzakelijk  om  schatten  te  vinden,  d.i.  om  óf  goud 
te  maken,  óf  schatten  door  het  geval  meester  te  worden.  De  vrij  algemeene 
zegswijze:  „Ik  heb  een  fortuintje  gehad",  „dat is  een  man  van  fortuin",  „hy 
is  fortuiniyk  geweest",  enz.  dagteekenen  alle  uit  die  laatste  en  laagste  periode. 
Doch  in  welken  vorm  ook  opgetreden,  altoos  was  heel  deze  dienst  van 
het  Avoiituur  of  van  de  Fortuin  rechtstreeks  een  zonde  tegen  het  eerste 
gebod,  omdat  men  op  gunst,  roem  of  geld  uitging,  niet  inden  dienst  van 
zijn  God,  maar  geloovende  aan  en  vertrouwende  op  een  macht,  die  bulten 
God  stond,  in  zijn  plaats  trad  en  hoven  Hem  uitging.  Feitelijk  was  al 
•deze  vereering  van  de  Fortuin,  het  Noodlot  of  het  Avontuur  dus  het 
hebben  „van  een  anderen  God  voor  Gods  aangezicht." 

Hiermede  hangt  de  zonde  saam  van  het  Spel,  waarover  hier  slechts  een 
enkel  woord  kan  gezegd.  Met  alsof  er  in  elk  spel  op  zichzelf  zonde  school 
tegen  het  eerste  Gebod.  Regelspel,  schaakspel,  damspel  enz.  zijn  niets  dan 
oefeningen  van  handigheid  en  vaardigheid,  en  deze  soort  oefeningen  zijn 
niet  alleen  geoorloofd,  maar  zelfs  aanbevelingswaardig,  omdat  ze  de 
kracht  van  het  lichaam  of  de  vaardigheid  van  den  geest  oefenen  en  lege. 
lijk  den  geest  ontspannen.  Maar  ongeoorlooft  zijn  alle  spelen,  die  in  den 
dienst  van  Vrouwe-Avontuur  staan,  d.  w.  z.  waarbij  de  uitkomst  niet  of 
niet  enkel  beheerscht  wordt  door  vaardigheid  en  kunst,  maar  afhangt  van 
het  lot.  Bij  alle  kaartspel  of  dobbelspel  wordt  de  uitkomst  geheel  of  ten 
deele  beheerscht  door  het  toeval.  Ge  krijgt  kaarten  in  handen,  en  naar 
gelang  het  toeval  wil,  dat  uw  kaarten  zijn,  is  er  kans  voor  u  om  te 
winnen  of  te  verliezen.  Als  regel  ter  onderscheiding  kan  men  dus  zeggen, 
dat  alle  spelen  waarbij  „gelijk  op"  begint,  en  aan  niets  dan  aan  eigen 
vaardigheid  bij  voortgang  van  het  spel  gebonden  blijft,  goed  en  geoor- 
loofd zijn,  of  althans  niet  ingaan  tegen  het  eerste  Gebod ;  maar  dat  daar- 
entegen alle  spelen,  waarbij  het  begin  van  uw  spel  van  „Vrouwe-Avon- 
tuur" afliangt,  of  ook  bij  het  verder  verloop  geheel  of  ten  deele  door  het 
Avontuur  beheerscht  wordt,  als  zonde  tegen  het  eerste  Gebod  moeten  ge- 
weerd blijven.  Dus  ook  het  dusgenaamde  dominospel,  kienspel,  enz.  Kort- 
om, alle  spelen,  waarbij  de  uitslag  niet  afhangt  van  uw  talent,  maar  be- 
paald wordt  door  wat  de  Fortuin  u  in  handen  speelt.  Het  is  om  deze 
reden,  dat  ook  de  loterij  ongeoorloofd  is ;  en  dat  in  het  algemeen  het  lot  • 
nooit  mag  worden  aangewend,  dan  waar  het  geschieden  kan  onder  aan- 
roeping van  Gods  naam  en  naar  den  regel  dat  „het  lot  wel  in  den  schoot 
wordt  geworpen,  maar  dat  het  beleid  daarvan  bij  den  Heereis."  Al  neemt 
jnen  dus  aan  dat  bij  bazaars  met  verlotingen  deze  laatste  stelregel  wordt 
toegepast;    iets    wat    nog   zeer   te  betwijfelen  valt.  zoo  ware  het  voor  de 


532  ZOND.  XXXTVb.  hoofdstuk  IV. 

Christenen  toch  veiliger,  zoo  men  zich  van  al  zulke  gelijkvormigheid  aan. 
het  zondige  lotspel  onthield. 

Alle  toovenarij  en  waarzeggerij  vormt  door  „de  zwarte  kunst"  den  over- 
^  gang  tusschen  dit  geheimzinnig  gebied  van  Avontuur,  en  het  rechtstreeks; 
satanische  gebied  van  den  dienst  der  Duivelen.  Beide,  zoo  de  toovenari> 
als  de  waarzeggerij,  ontleenen  haar  oorsprong  aan  de  neiging  in  het  men- 
schelijk  hart,  die  in  onzen  zondigen  toestand  haar  rechte  bevrediging  alleen 
'  kan  vinden  in  het  iconder  en  in  de  profetie.  Gelijk  toch  het  wonder  ons- 
toont  dat  er  een  macht  Gods  is,  die  ons  uit  de  klem  van  het  natuurver- 
band  redden  kan,  zoo  poogt  ook  alle  toovenarij  door  een  vreemde  macht 
bevrijdend  ten  onzen  bate  te  werken  tegenover  de  macht  van  regelmaat 
en  natuurverband.  En  gelijk  de  xwofetie  bevrediging  schenkt  aan  ons  ver- 
lange  n  om  den  sluier  der  geheimzinnige  toekomst  voor  ons  weg  te  schui- 
ven, zoo  poogde  ook  alle  waarzeggerij  achter  dat  mysteneuse  gordijn  heen 
te  gluren.  Het  is  dus  volkomen  begrijpelijk,  dat  allerwegen  in  de  heiden- 
wereld, waar  noch  de  wonderheden  des  Heeren  gekend  noch  zijn  profe- 
^  tieën  gezien  waren,  de  macht  der  toovenarij  en  der  waarzeggerij  een  bo- 
dem vond.  Bij  al  de  volken,  waarmee  Israël  in  aanraking  kwam,  bloeiden  bei- 
d  e  dan  ook.  De  slangen  en  doodenbezweerders,  de  guichelaars  en  en  die  op- 
vogelgeschrei  acht  gaven,  worden  telkens  aan  Israël  als  een  afschrikwek- 
/  kend  voorbeeld  gesteld.  Langs  dien  weg  mocht  Israël  de  bevrediging 
voor  de  behoefte  van  zijn  hart  niet  zoeken.  God  zou  het  zijn  wonderen- 
doen  zien,  en  de  Heere  zou  voor  Israël  zijn  profeten  verwekken. 

Maar  nog  schuldiger  werd  natuurlijk  het  karakter  dat  deze  tooverij  en  waar- 
zeggerij aannam  toen  eenmaal  Gods  Woord  was  uitgegaan  en  zijn  won- 
^  ,  deren  en  profetieën  het  gemeengoed  der  Christenen  waren  geworden.  Van 
die  ure  af  nam  ze  een  bepaald  demonisch  karakter  aan,  en  werd  alle  ge- 
hoor geven  aan  toovenarij  en  waarzeggerij  een  zich  stellen  in  dienst  van 
den  Booze.  De  apostelen  aarzelen  dan  ook  niet,  al  wat  met  de  Heiden- 
sche  mysteriën  saamhing  te  kenschetsen  als  „een  drinken  van  den  beker 
en  een  eten  van  de  tafel  der  duivelen".  Een  macht  van  Avontuur  bestond 
niet.  Buiten  God  was  er  geen  andere  macht,  waarvan  een  geheimzinnige 
werking  kon  uitgaan  dan  de  macht  van  den  Duivel.  En  waar  nu  reeds ^ 
eer  hel  Kruis  de  wereld  inging,  alle  afgoderij  en  alle  machtsontwikkeling 
in  de  wereld  in  die  mate  een  demonisch  karakter  had  gedragen,  dat  Jezus 
Satan  den  Overste  der  ivereld  noemde,  was  het  niet  zoo  vreemd,  dat  men 
door  exorcismus  alle  Heidensche  besmetting,  als  een  besmetting  van  den 
Booze,  bij  den  Doop  zocht  uit  te  bannen.  Maar  nog  veel  boozer  karakter 
nam  het  weer  verlevendigen  van  deze  Heidensche  traditiën  en  misbruiken 


/ 


ZOND.   XXXYVh.  HOOFDSTUK   IV.  533 


natuurlijk    aan,   toen   eenmaal   de    kerk  van  Christus  allerwegen  geplant 
was.  Dit  toch  was  oorzaak,  dat  wie  zich  ook  toen  nog  met  deze  Heiden- 
«che  zonden  inliet,  dit  niet  anders  doen  kon,  dan  met  bevlekte  consciën- 
tie,   en    zoo  vanzelf  onder  demonische  invloeden  kwam.  Dit  nu  leidde  er  > 
toe,    dat  de  geestesrichting  die  eerst  in  het  Avontuur  heil  zocht  als  van- 
zelf in  Duivelaanhidding  oversloeg,  en  dat  de  woorden  van  Satan  tot  Jezus 
„Alle  deze  Koninkrijken  zal  ik  u  geven,  zoo  gij  neervaWende  mij  zult  aan- 
bidden",  lange   jaren    een   ontzettende   verzoeking   vormden.    Satan    was 
machtig.    Men    geloofde   aan    zijn   inwerking.  In  de  heksen  scheen  Satan  ^ 
■zijn    instrumenten    op   aarde   te   hebben.    En  nu  hing  alles  maar  aan  de 
vraag,  of  men  zijn  ziel  aan  Satan  wilde  verkoopen.  Wie  daartoe  besloot,  zou    ''^'' 
op    verborgen    plekken    ongelooflijke   schatten  vinden,  de  Satan  met  zijn 
trawanten  zou  zulk  een  tegen  de  woede  der  kerk,  en  wat  meer  zegt.  te-  • 
gen    den    troon  van  Gods  almacht  beschermen.  Voor  die  verzoeking  zijn 
toen    duizenden   bezweken,   en    in    letterlijken   zin   sloop  langen  tijd  een 
soort  vormelijke  eeredienst  van  den  Duivel  in  het  verborgene  rond.  Zelfs  ^ 
de  mis  werd  in  den  vorm  van  een  mis  voor  den  Duivel  nagebootst,  en  de  > 
vreeselijkste    gruwelen  en  ongerechtigste  werken  ter  eere  van  den  Satan 
bedreven.  Dat  de  reactie  tegen  dit  kwaad  zoo  sterk  was,  en  in  de  bekende 
heksenprocessen    tot   zooveel  wreede  gestrengheid  van  Overheid  en  kerk 
leidde,    kan    dan    ook  alleen  begrepen  door  wie  geheel  dit  schriklijk  ver- 
:schijnsel  in  zijn  samenhang  overziet. 

Dit   toch    is    de   heillooze  en  schriklijke  fataliteit,  die  naar  Gods  bestel 
in  de  zonde  schuilt,  dat  wie  God  verwerpt  en  het  Eeuwige  Wezen  in  zijn 
'bestaan    als  God    aantast,    wel  innerlijk  gedreven  wordt  door  zelfaanbid-> 
ding,  en  wel  een  tijdlang  in  allerlei  machten  om  zich  heen,  of  in  mach- 
ten, die  hij  zich  phantaseert,  een  surrogaat  voor  het  voorwerp  zijner  aan-  y 
bidding   vindt ;    maar  dat  deze  innerlijke  drijfkracht  van  het  kwaad  ons 
geslacht  geen  rust  gunt,  eer  het  bij  de  aanbidding  van  den  Duivel  is  aan- 
gekomen. Wat  de  profetieën  en  de  Apocalyps  ons  in  het  eind  der  dagen 
omtrent   de   aanbidding  van  den  Antichrist,  van  het  Beest  en  zijn  Beeld,  ^ 
te  verwachten  geven,  bevestigt  dit  geheel.  Halverwege  kan  de  stroom  dier 
afloopende  wateren  niet  staan  blijven.  Satan  heeft  ons  de  zonde  in  de  ziel  ^ 
:gedruppeld,   niet   om   ons   tot   hooger  zelfgenieting  te  brengen,  maar  om 
zichzelven  in  de  plaats  van  God  te  stellen.  Da^  is  zijn  duivelsche  jaloezie. 
Dat   de   zelfzuchtige   hoovaardij    waardoor   hij  gedreven  wordt.  Wie  God 
loslaat,  valt  vanzelf  in  Satans  handen. 

En  toen  God  de  Heere  ons  het  gebod  eerst  m  het  hart  inschreef  in  het 
paradijs,  en  straks  op  den  Sinaï  verkondigde :  ,.G\]  zult  geen  andere  goden 


ö3i  ZOND.   XXXIVÖ.   HOOFDSTUK   V. 


voor  mijn  aangezicht  hobben",  sprak  in  dit  gebod  zeer  gewisselijk  ook  de- 
majesteit   des   Heeren  Heeren,  die  een  iegelijk  onzer  voor  zijn  dienst  op- 
eischt;   maar   toch   ook,    en   steUig  niet  minder,  de  Goddelijke  barmhar- 
tig  heid,    die  juist    door   dit  gebod  ons  van  den  zielenmoorder  wilde  af- 
houden. 

Ook    van   het  eerste  Gebed  geldt  het,  dat  de  Wet  des  Heeren  „ons  tot 
zijn  liefde  trekt"  en  zijn  liefde  voor  uw  zielsoog  schitteren  doet. 


VIJFDE  HOOFDSTUK. 


< 


Weet,  dat  de  Heere  God  is  ;  Hij  heeft  ons  gemaakt 
(en  niet  wij)  zijn  volk  en  de  schapen  zijner  weide. 

Psalm  100:  3. 


Ge  doet  dus  wel,  met,  zoo  dikwijls  er  van  afgoderij  sprake  is,  niet  te 
ver  van  huis  te  gaan.  Wie,  op  het  hooren  van  dat  woord  het  eerst  aan 
Afrika  of  Azië  denkt,  leeft  nog  te  veel  buiten  zijn  eigen  hart,  en  door- 
ziet nog  o,  zoo  weinig  het  eigenlijke  drijven  van  de  geesten  om  zich  heen. 
Immers,  wie  dieper  werd  ingeleid,  heeft  ontdekt,  dat  de  kiem,  het  zaad 
voor  elke  afgoderij  op  den  bodem  van  zijn  eigen  hart  schuilt,  en  dat,  al 
is  hij  Christen  gedoopt,  als  Christenkind  groot  geworden,  en  als  belijder 
des  Heeren  tot  zijn  Avondmaal  toegetreden,  hij  zelf  levenslang  aan  aller- 
lei afgoderij  heeft  schuldig  gestaan;  aan  allerlei  afgodische  neiging  van 
zijn  hart  heeft  toegegeven;  en  meêgeloopen  heeft  in  het  bewierooken  van 
allerlei  goden,  die  niet  de  eenige  en  waarachtige  God  zijn.  De  oppervlak- 
kige denkt  als  er  van  „vallen  voor  de  AVet"  sprake  is,  allereerst  en  aller- 
/.  meest  aan  het  4e  en  5e,  het  6e,  7e  en  8e  gebod,  en  kan  nauwelijks  inzien, 
hoe  ook  het  Ie  en  2e  gebod  hem  schuldig  zouden  stellen.  Voor  afgoderij, 
zoo  waant  hij,  ontbrak  hem  eenvoudig  de  gelegenheid.  Voor  zonde  van 
afgoderij  ontbrak  het  aan  elke  verzoeking.  En  waar  hij  in  een  museum 
van  oudheden  of  in  Amsterdams  diergaarde  een  afgodsbeeld  zag,  is  hij 
zoo  weinig  door  den  lust  bekropen,  om  voor  dat  afgodsbeeld  neer  te  knielen,, 
dat  hij  zich  zelfs  geweld  aan  moest  doen,  om  er  in  te  komen,  hoe  ter 
wereld  iemand  toch  zoo  dwaas  kon  zijn,  om  voor  zulk  een  afgod  den 
wierook  te  ontsteken.  Maar  wie  van  deze  plage  der  oppervlakkigheid  ver- 
lost is  en  in  het  wezen,  óók  van  het  eerste  Gebod,  doordrong,  die  weet 
het  wel  anders,  en  die  zal  waarlijk  nooit  zeggen :  „Nu,  ja,  in  overdrach- 
telijken   zin   en  beeldspreukig  begaan  ook  wij  wel  eens  afgoderij,  als  w 


ZOND.    XXXIVt».    HOOFDSTUK    V.  535 


vrouw  of  kind  ietwat  afgodisch  liefhebben ;  maar  het  overdrachtelijke  raakt 
de  consciëntie  niet."  Immers  wie  zóó  oordeelt,  rekent  zich  dat  te  sterk 
liefhebben  van  vrouw  of  kind  nog  eer  als  een  deugd  dan  als  een  zonde 
aan,  hoogstens  als  een  wat  onvoorzichtige  deugd;  en  met  al  zijn  belijde- 
nis van  een  „afgodje"  van  zijn  kind  te  maken,  voelt  hij  er  toch  nog  niet 
het  allergeringste  van,  dat  hij  voor  God  precies  even  schuldig  staat  als 
de  aanbidders  van  Bel  of  Nergal,  van  Kamos  of  Moloch,  van  Astheróth 
of  de  Melècheth  des  hemels.  Neen,  wie  in  het  hart  van  dit  gebod  indrong  ' 
en  het  zich  poogde  te  verklaren,  hoe  alle  deze  afgodische  natiën  tot  heur 
onderscheidene  afgoderijen  gekomen  zijn,  die  moet  wel  inzien  en  erkennen, 
dat  al  deze  bizarre  afgoderijen,  tot  in  haar  zonderlingsten  vorm  toe,  niets 
anders  zijn  dan  het  noodzakelijk  opwerpsel  van  wat  er  gist  en  woelt  ook 
in  zijn  eigen  hart.  Van  hoogere  genade  verstoken,  aan  zichzelf  overgelaten^  y 
en  geslingerd  door  duizend  dooden,  zou  de  beschaafde,  fatsoenlijke  Amster- 
dammer der  19e  eeuw,  tot  precies  dezelfde  afgoderijen  komen,  waartoe 
voor  eeuwen  op  onze  erve  de  Batavieren  vervallen  zijn.  Juist  daarom  is 
das  de  kennisse  van  de  schrikkelijke  historie  dezer  afgoderijen  zoo  leer- 
zaam, 10.  omdat  de  historie  mij  toont  wat  er  uit  mijn  eigen  hart  zou  zijn 
voortgekomen,  zoo  de  genade  niet  over  mij  gewaakt  had;  20.  omdat  die 
historie  mij  ontdekt,  wat  boos  kwaad  er  alzoo  in  de  verborgen  schuilhoeken 
van  mijn  hart  ligt  te  loeren;  en  3o.  omdat  uit  die  historie  blijkt,  niet  hoe 
dwaas  die  oude  Caninefaten  waren  en  hoe  vroom  ik  ben,  maar  hoe  diep-  > 
gezonken  alle  vleesch  voor  G-od  ligt,  ja,  hoe  het  alleen  zijn  genade  was, 
die  ons  uit  dezen  smaad  en  deze  schande  ophief. 

Doch  hierbij  blijft  de  onderwijzing  van  dit  Gebod  niet  staan.  Duidelijk 
toch  is  aangetoond,  hoe  ook  zonder  die  aloude  vormen  van  eeredienst, 
die  we  in  tempels  en  pagoden  waarnemen,  dezelfde  vereering  als  god  van 
wat  niet-Goö.  is  ook  nu  nog  om  ons  heen  plaats  grijpt,  en  wel  in 
dezelfde  richting  als  eertijds,  of  door  een  zwichten  voor  de  Natuur, 
of  door  een  bukken  voor  Staatsvergoding  of  door  een  dwepen  met  i^ 
Wetenschap  en  Kunst,  of  door  een  knielen  voor  Mammon  en  Mercu- 
rius,  voor  Bachus  of  Venus.  Nu  is  het  echter  niet  genoeg,  dat  ge, 
in  het  afgetrokkene,  dit  toegeeft;  dan  toch  glijdt  ge  er  overheen  en,, 
raakt  het  uw  consciëntie  niet.  Bestaan  eenmaal  deze  afgodische  ver- 
eeringen om  u  heen ;  heerschen  ze  in  de  maatschappij  ;  drukken  ze  de 
publieke  opinie  uit,  en  worden  ze  gedragen  door  de  algemeene  sympathie ; 
dan  hebt  gij,  met  Gods  Woord  in  de  hand,  critiek  te  oefenen  op  dezen 
zondigen  toestand,  het  afgodisch  merkteeken  van  deze  valsche  vereering 
op    elk   terrein    op    te    sporen  ;  en  zoodra  ge  dit  merkteeken  ontdekt,  te 


536  ZOND.    XXXIV&.    HOOFDSTUK    V. 

protesteeren  en  u  zelven  terug  te  trekken.  Of  om  het  nu  eens  practisch 
uit  te  drukken.  Aan  het  Avondmaal  zal  men  niet  deel  kunnen  nemen, 
zoo  men  waarzeggerij    gepleegd  of  gezocht  heeft ;  maar  men  zal  er  niets 

-  in  vinden,  om  aan  het  heilig  Avondmaal  te  komen,  terwijl  men  gevangen 
ligt  in  de  netten  der  Staatsvergoding  of  zijn  God  om  de  Kunst  verloochent. 
En  dat  nu  is  Byzantijnsche  kerkpractijk.  Een  te  keer  gaan  van  verouderde 
zondevormen  die  zelden  meer  voorkomen,  en  de  moderne  vormen  voor 
diezelfde  zonden  geheel  ongestraft  laten  begaan.  Lieden  die  van  de  Natuur, 
die  van  de  Kunst,  die  van  de  Wetenschap,  die  van  den  Staat,  die  van  den 
Mammon,  die  van  het  Bezit,  hun  god  maken,  moesten  niet  tot  het  Avondmaal 
toegelaten  ter  oorzake  van  hun  schuldige  en  zondige  afgoderij.  Al  toch 
wie  ook  maar  één  van  deze  dingen  het  hoogste  in  zijn  schatting  stelt,  en 
al  het  overige  er  voor  doet  zwichten,  er  voor  leeft,  er  in  opgaat  en  er 
meê   dweept,  staat  niet  slechts  schuldig  aan  overdrijving  gelijk  men  dan 

^  zegt,  noch  bezondigt  alleen  aan  eenzijdigheid,  gelijk  men  het  vergoelijkend 
uitdrukt,  maar  randt  God  zelven  in  zijn  bestaan  als  G-od  aan,  verloochent 
den  Schepper  die  hem  gemaakt  heeft,  en  geeft  aan  het  schepsel  of  aan 
de  phantasie  van  het  schepsel  een  eere,  die  Gode  alleen  toekomt. 

Ge  moet  dus  een  „moderne"  of  van  een  dusgenaamd  ,,ongeloovige"  niet 
maar  zeggen,  dat  die  man  of  deze  vrouw  het  voorvaderlijk  geloof  veracht, 

^  alsof  zulk  een  man  nu  buiten  alle  geloof  stond.  Neen,  elk  moderne  en  elk 
dusgenaamd  ongeloovige  is  tegelijk  een  a/ö'0(/enc?ienaar  en  heeft  een  valsch 
geloof,  't  zij  dan  in  de  Wetenschap  of  Kunst,  in  de  Natuur  of  in  zijn 
Ideaal,   in    den  Staat  of  in  den  Mammon.  Neutraal  staat  niemand.  Ieder 

f  is  iets  en  aanbidt  iets.  Wie  geen  Christen  meer  is,  is  iets  anders  geworden, 
iets  wat  tegen  den  Christen  overstaat.  Eisch  van  den  toestand  is  het  dus, 
dat  ge  duidelijk  inziet,  en  er  meê  rekent,  dat  die  duizenden  bij  duizenden 
in  onze  tegenwoordige  maatschappij,  die  aan  het  Christendom  den  rug 
teo  keerden,  feitelijk,  vaak  zonder  het  te  weten  aanhangers  eener  afgodische 
religie  zijn,  die  of  in  de  Staatsvergoding,  of  in  de  vergoding  van  Natuur 
en  Kunst  en  Wetenschap  haar  ideaal  vindt.  Dan  wordt  natuurlijk  uw 
blik  op  uw  omgeving  een  geheel  andere ;  en  als  ge  dan  kerk  na  kerk  in 
uw  land  ziet  figureeren,  waar  men  alle  deze  niet  bedekte,  maar  openlijke 
afgodendienaars  eerst  en  duldt,  en  tot  op  den  kansel  toelaat,  en  er  zelfs 
geen  ergernis  aan  neemt  als  ze  de  heilige  Sacramenten  bedienen,  dan 
zegt  dit  eerste  Gebod  u  genoegzaam  hoe  innerlijk  vervalscht  het  wezen 
van  zulk  een  kerk  geworden  is,  en  hoe  ze  zelve  schuldig  staat  aan  ver- 
achting en  vervalsching  van  het  eerste  Gebod. 

Het  droeve  feit,  dat  dit  eerste  Gebod  zoo  weinig  geteld  is,  en  nóg  zoo 


ZOND.   XXXIV&.    HOOFDSTUK   V.  537 

weinig  weegt,  is  dan  ook  wel  een  bewijs,  hoe  onvroom  en  ongodsdienstig 
geheel  onze  toestand  geworden  is.  Voor  onze  vaderen  was  dit  eerste  Ge-^ 
bod  de  hoofdzuil,  waar  alle  op  rustten.  Juist  als  ze  aan  dit  eerste  G-ebod 
toekwamen,   waren    onze    vaderen    in    hun  kracht.  En  hier  was  oorzaak 
voor.  Is  toch  kenmerkend  onderscheid  tusschen  al  wat  den  Gereformeer-  ^ 
den    naam  mint,  en  wat  die  naam  tegenstaat,  dat  de  Gereformeerde  zijn 
bezieling  ontleent  aan  het  SoU  Deo  gloria,  dan  met  wel  het  eerste  Gebod 
den  indruk  maken  van  het  Gereformeerde  Gebod  bij  uitnemendheid  te  zijn. 
Uit    kracht   van    dit   Gebod  waren  de  vaderen  tot  de  reformatie  voortge- 
schreden.   In   gehoorzaamheid    aan  dit  eerste  Gebod  hadden  ze  het  werk     s^.,^ 
der   Reformatie  tot  stand  gebracht.  Gode  meer  dan  menschen  te  gehoor-  '   ^,.-' 
zamen,  was  de  plicht,  dien  dit  eerste  Gebod  hun  oplegde.  Geen  menschen-  ^ 
woord,  maar  alleen  Gods  Woord  als  hoogste  gezag  te  eeren,  was  de  band 
waarmee   dit   eerste  Gebod  hen  bond.  En  toen  onze  vaderen  bespeurden, 
hoe   de   zonde  der  afgoderij  tot  in  het  werk  der  zaligheid  poogt  door  te 
dringen,  en  door  het  oprichten  van  den  Vrijen  Wil  een  nieuwen  afgod  m  "^ 
het   genadewerk  indraagt,  is  het  de  drang  van  dit  eerste  Gebod  geweest, 
die   onze   vaderen  onverbiddelijk  pal  heeft  doen  staan,  en  op  de  Synode 
van    Dordrecht   onze   geloofshelden    bekwaamd  heeft,  om  althans  in  het 
werk   der   genade  Gode  alleen  de  eere  te  geven,  en  uit  de  redding  onzer 
zielen  alle  vergoding  van  den  vrijen  wil  uit  te  bannen. 

Ook  het  Pelagianisme  toch  is  niets  dan  het  stellen  in  den  mensch  van 
een  scheppende,  zelfstandige,  onafhankelijke  oorzaak.  In  u,  in  ieder  onzer 
zal  een  vrije  wil  zijn;  een  vrije  wil,  die  op  elk  gegeven  oogenblik,  al  naar 
gelang   het   u    gelust,    zus  of  zoo  het  rad  des  levens  kan  doen  kenteren     ' 
en   door  die  keuze  van  uw  vrijen  wil  het  lot  van  staten  en  van  volken^ 
de   grootste   wereldgebeurtenissen,    en  voor  eeuwig  de  toekomst  van  uw 
eigen    ziel   in  handen  heeft.  Is  dit  dan  van  dien  wil  een  wezenlijke  afgod 
maken,  of  is  het  dit  niet?  Uw  God  is  voor  uw  besef,  die  vrije,  onaf  han- 
kelijke  en  almachtige  Oorzaak,  die,  door  niets  gebonden,  het  lot  van  vol- 
ken   en    van  staten  bestuurt  naar  zijn  welgevallen.  Maar  met  uw  vrijen 
wil   keert   ge  dit  juist  om.  Om  uw  wil  vrij  te  maken,  bindt  ge  God.  Om 
uw    wil   onafhankelijk  te  maken,  maakt  ge  God  afhankelijk  van  wat  uw  > 
wil  kiest.  Niet  God,  maar  uw  vrije  wil  beheerscht  de  wereldgebeurtenissen. 
Uw   lot   is  niet  in  de  hand  van  dat  Eeuwige  Wezen,  maar  in  uw  hand.  > 
Uw  eeuwige  zaligheid  zelfs  hangt  niet  van  God,  maar  van  uw  vrijen  wil 
af.  En  het  eind  is,  dat  ge,  in  naam  nog  van  een  God  gewagende,  feitelijk 
en    systematisch   uw   Vrijen  Wil  tot  een  afgod  boven  den  levenden  God 
hebt  verheven,  en  ter  wille  van  uw  eigen  majesteit,  de  majesteit  van  uw 
God  hebt  verdonkerd. 


538  ZOND.  XXXIV5.  hoofdstuk  V. 

Is  het  dan  te  veel,  is  het  dan  te  sterk  gezegd,  dat  metterdaad  het 
Pelagianisme  niets  dan  een  verfijnde  vorm  van  creatuurvergoding  en  af- 
goderij was;  en  dat  het  Arminianisme,  dat  ook  nu  het  hoofd,  tot  onder 
«  vrome  Christenen,  weer  zoo  machtig  opsteekt,  even  ver  van  de  vervulling 
van  het  eerste  Gebod  ligt  als  Bethel  en  Dan  geestelijk  verwijderd  lagen 
van  den  dienst  des  Heeren  op  Sion. 

Onze  Gereformeerde  kerken  mogen  dus  wel  nauwkeurig  toezien,  dat 
ze  de  hooge  eere  om  juist  bij  dit  eerste  Gebod  de  wacht  te  betrekken, 
zich  niet  ontrooven  laten;  en  al  wie  zich  den  Gereformeerden  naam  toe- 
eigent, mag  er  zich  wel  aan  gewennen,  om  juist  met  dit  eerste  Gebod  bijna 
altijd  bezig  te  zijn.  Zeker  we  mogen  de  overige  geboden  daarom  niet  ge- 
ringer schatten,  maar  dit  juist  is  onze  eere  als  Gereformeerde  Christenen, 
5  dat  we  óók  met  de  Wet  bij  het  begin  beginnen,  en  over  het  eerste  gebod 
volstrekt  niet  als  over  een  verouderd  gebod  heenstappen,  maar  nog  steeds 
helder  en  wakker  het  oog  open  houden  voor  al  de  listige  vormen,  waarin 
de  zonde  tegen  dit  eerste  Gebod  zich  voordoet. 

Het  is  om  deze  zelfde  reden,  dat  onze  vaderen  zich  zoo  beslist  gesteld 
hebben  ook  tegen  alle  valsche  Christusvereering.  Een  teeder  punt,  en  dat 
toch  niet  geheel  onbesproken  mag  blijven.  Met  heel  de  Christenheid  aan- 

<^  bidt  ook  onze  ziel  den  Middelaar,  maar  in  dien  Middelaar  niet  de  men- 
schelijke  natuur.  Voorwerp  van  onze  aanbidding,  mag  ook  in  den  Christus 
alleen  de  Godheid,  en  dus  zijne  Goddelijke  natuur  zijn.  Iets  wat  bij  de 
nauwe  vereeniging  dier  beide  nu  wel  niet  belet,  dat  soms  de  namen  ver- 
wisseld worden.  Hierin  gaat  de  Schrift  zelve  ons  voor.  Maar  voor  onze  ziel, 
voor  ons  zelfbesef  mag  in  de  Christus  aanbidding  de  aanbidding  toch  nooit  naar 
het  creatuurlijke  in  den  Middelaar  uitgaan,  maar  alleen  en  uitsluitend  naar 
wat  Thomas  aanbad,  toen  hij  uitriep:  „Mijn  Heere  en  mijn  God!"  Van- 
daar dat  de  Christus  zelf  ons  gedurig  toeriep,  dat  hij  niet  zijn  eere  zocht 
maar  de  eere  van  Dien,  die  hem  gezonden  had  ;  en  verklaarde  gekomen 
te  zijn,  niet  om  zijn  wil  te  doen,  maar  zijn  spijze  te  zoeken  in  het  doen 
van    den  wil  zijns  Vaders.  De  Zone  Gods,  als  de  Tweede  Persoon  in  het 

^  Drievuldig  Wezen,  aanbidden  we  met  gelijke  vereering  als  we  den  Vader 
en  den  Heiligen  Geest  aanbidden ;  maar  nooit  mag  deze  aanbiddende  ver- 
eering door  ons  over  worden  gebracht  op  wat  in  den  Christus  menschelijk 

^  was,  op  wat  hij  aannam  uit  het  creatuur,  op  hetgeen  hij  dankte  aan  het 
vleesch  en  bloed  van  Maria.  Nu  mag  intusschen  niet  ontkend,  dat  met 
name  de  jongere  ontwikkeling  der  Christelijke  belijdenis,  gelijk  ze  door 
het  Anglo-saxische  ras  gedreven  wordt,  geheel  de  religie  zoo  uitsluitend 
tot   het  werk  der  verlossing  van  zondaren  bepaalt,  dat  men  bijna  altoos 


ZOND.   XXXIV6.    HOOFDSTUK   "V.  539 


over  den  Christus  hoort  spreken,  maar  zoogoed  als  nooit  bespeurt,  dat  de 
Christus  de  weg  is  'om  tot  den  Vader  te  komen.  De  rehgie  is  in  deze  krin-  t 
gen  bijna  uitsluitend  Christolatrie  geworden,  d.  w.  z.  Christusaanbidding. 
Men    bidt   tot   Christus,    maar    niet   tot  zijn  Vader  die  in  de  hemelen  is. 
Men   roept   de    hulpe    van  zijn  Heiland  in,  maar  niet  van  zijn  God.  Men 
spreekt   tot  de  kinderen  bijna  uitsluitend  van  den  Christus,  en  maar  zoo 
zelden  van  den  Vader  daar  boven.  Verreweg  de  meeste  liederen  die  men 
zingt  zijn  lofverheffingen  tot  den  Christus,  en  maar  uiterst  zelden  lofzan-  ' 
gen  voor  Gods  Drieëenig  AVezen.  En,  eens  dien  weg  op,  is  het  natuurlijk, 
dat  men  al  spoedig  voor  den  Middelaarsnaam  van  Christus  zijn  naam  van 
Jezus  in  de  plaats  stelt  en  nu  de  Christolatrie  in  een  Jesulatrie  laat  on- 
dergaan.  Bij    de    doctrinairen  onder  de  Hernhutters  is  dit  dan  zelfs  gesy-  v 
stematiseerd,  en   is  deze  Jesulatrie  in  een  Panchristisme  omgezet,  waardoor 
heel    de    relige    in  de  aanbidding  van  den  Middelaar  opgaat ;  en  zelfs  op 
het    vleesch    en  het  bloed,  en  de  wonden  van  den  Heiland  zulk  een  ver- 
eering wordt  toegepast,  dat  het  is  of  men  met  den  Vader,  die  achter  dat 
alles  ligt,  nauwlijks  meer  rekent,  en  bijna  uitsluitend  met  de  Christus  in  / 
zijn    gedachten    bezig   is.  Dat  begint  dan  meest  met  de   onschriftuurlijke 
voorstelling,  die  ge  ook  in  sommige  „Evangelische  gezangen"  vindt,  alsof 
de  Vader  vertoornd  was,  en  ons  wilde  verdoen,  maar  alsof  toen  de  Zoon,  j 
meer  liefde  bezittende  dan  de  Vader,  zijn  bloed  vergoot  om  ons  aan  den 
toorn  van  zijn  Vader  te  doen  ontkomen.  En  dan  natuurlijk  is  de  brug  ge- 
legd, om  den  Vader  feitelijk  onder  den  Christus  te  stellen.  Immers  als  de 
Vader  enkel  toornde,  en  de  Zoon  ons  toen  in  liefde  aannam  en  voor  ons 
stierf,   om  den  toorn  zijns  Vaders  te  verzoenen,  dan  staat  die  Zoon  veel 
hooger  en  heeft  niet  de  Vader,  maar  de  Zoon  de  eerste  en  de  beste   we- 
derliefde van  ons  hart. 

Hoe  teeder  dit  punt  ook  zijn  moge,  het  is  toch  hoog  noodig,  om  ook  op 
deze  zeer  ernstige  zonde  tegen  het  eerste  Gebod  met  nadruk  te  wijzen.  Een   * 
iegelijk  toch,  die  zóó  in  zijn  religie  staat,  speelt,  om  het  eens  kras  uit  te 
drukken,    den    Zoon  tegen  den  Vader  uit,  en  in  stee  van  God  den  Heere 
te    danken   voor  zijn  onuitsprekelijke  gave  en  in  den  Zoon  den  Vader  te 
eeren,    wordt    Gods   beste   gave    misbruikt,  om  van  Hem  de  religie  af  te 
leiden    en  ze  te  richten  op  den  Middelaar  dien  Hij  ons  gaf.  Iets  wat  na- 
tuurlijk  allerminst   gezegd    wordt,  om  iets  ook  maar  af  te  dingen  op  de  » 
teederheid    en   innigheid,    die  het  geloof  vaak  in  deze  kringen  kenmerkt. 
Verreweg   de    meeste    Hernhutters  weten  zelfs  niet,  dat  dit  alles  in  hun 
oorspronkelijke  leer  in  steekt.  Vandaar  dat  ze  ook  niet  kunnen  verstaan,   • 
hoe  onze  aloude  Gereformeerden  zoo  kras  en  beslist  tegen  de  eerste  Hern- 
hutters zijn  opgetreden. 


/ 


^ 


540  ZOND.    XXXIVb.    HOOFDSTUK    V. 

Maar  noch  die  innigheid,  noch  dit  correctief  van  de  practijk,  mag  ons 
ooit  het  oog  doen  sluiten  voor  het  gevaar,  waaraan  heel  deze  richting 
bloot  staat.  "Wat  Jezus  tot  Satan  zei :  „Gij  zult  den  Heere  uwen  G-od  aan- 
bidden en  Hem  alleen  dienen",  mag  zelfs  niet  door  de  aanbidding  van 
den  Zoon  verzwakt,  of  de  religie  lijdt  schade  en  het  eerste  Gebod  wordt 
ondermijnd. 

Het  is  daarom  zoo  schoon  en  zoo  juist,  als  onze  Catechismus  als  over- 
treder van  dit  eerste  Gebod  een  iegelijk  brandmerkt,  die  niet  God  alleen 
vertrouwt;  zich  niet  in  alle  ootmoedigheid  en  lijdzaamheid  aan  Hem  on- 
derwerpt ;  niet  van  Hem  alleen  alles  goeds  verwacht ;  Hem  niet  van  gan- 
scher  harte  liefheeft,  vreest  en  eert ;  en  ooit  iets  tegen  zijnen  wil  doet, 
uit  vreeze  of  ontzag  voor  het  schepsel. 

Kort  en  juist  gezegd  komt  dat  dus  hier  op  neer,  dat  de  volkomen  vol- 
brenging van  dit  gebod  niets  minder  eischt  dan  een  volmaakte  godsvrucht 
en  godzaligheid.  Het  eerste  Gebod  is  het  gebod  der  religie  als  zoodanig 
Het  is  de  ordinantie  der  echte  vroomheid.  De  goddelijke  stelregel  dat  alle 
menschelijke  creatuur  leven  zal  eeniglijk  voor  zijn  God  in  het  innigste 
zijner  ziel  eeuwiglijk  zijn  God  zal  lofzingen  en  eere  bieden. 

Zoo  veroordeelt  dan  dit  gebod  allen  vorm  van  religie,  die  er  op  uit  is, 
em  het  Eeuwige  Wezen  te  misbruiken  als  een  God,  die  er  om  ons  zou  zijn, 
om  ons  te  helpen  als  we  in  nood  zitten,  en  als  het  hier  met  ons  uit  is, 
in  zijn  hemel  ons  een  gelukzalige  toekomst  te  bezorgen.  Al  zulke  religie 
toch  is  in  den  diepsten  grond  niets  dan  religieus  egoïsme.  Gij  zijt  er  dan 
niet  om  God,  maar  God  is  er  om  u.  Vandaar  dan  ook,  dat  al  zulke  per- 
sonen, zoolang  alles  wel  gaat  en  ze  geen  nood  kennen,  God  varen  laten, 
maar  zoodra  nood  of  dood  komt,  dien  God  tot  zich  roepen,  opdat  Hij  als- 
nu  zijn  werk  doe.  Een  vorm  van  religie,  die  telkens  en  telkens  ook  in 
Christelijke  kringen  voorkomt,  en  toch  op  niets  minder  neerkomt,  dan 
'  hierop,  dat  gij  de  hoofdpersoon  zijt,  en  dat  God  er  alleen  voor  bestaat, 
om  u,  als  ge  een  God  noodig  hebt,  zijn  dienst  te  bewijzen.  Zoo  wilt  ge  dat 
uw  God  u  zal  dienen,  in  stede  dat  gy  uw  God  dient.  Een  omkeering  van 
de  ordinantie  des  levens  dus.  Een  werkelijk  aanranden  van  uw  God  in 
zijn  God  zijn.  Een  verkeering  van  de  religie  in  haar  tegendeel. 

Neen,  wat  dit  gebod  u  oplegt  is,  dat  gij  God  God  zult  laten,  en  als  God 
zult  eeren  en  dienen.  Met  Hem,  het  eeuwig  Wezen,  moet  ge  bezig  zijn  in 
uw  gedachten.  Als  ge  des  nachts  op  uw  leger  geen  slaap  voor  uw  oogen 
vindt,  moet  uw  overdenking  van  Hem  zoet  zijn  ;  en  als  ge  's  morgens  ont- 
waakt moet  uw  eerste  gedachte  nabij  uw  God  wezen.  Niet  enkel  in  oogen- 
blikken    dat   ge  werkelijk  bidt   maar  al  den  dag,  onder  al  uw  arbeid  en 


ZOND.    XXXIVÖ.    HOOFDSTUK    VI.  541 

UW  moeite,  moet  de  uitgang  uwer  ziel  naar  uw  Vader  in  de  hemelen  zijn. 
Altoos  bidden,  gelijk  dè  apostel  betuigt,  en  dus  met  een  gebed  dat  u  van  "^ 
uw  arbeid  niet  aftrekt,  maar  al  uw  arbeid  heiligt.  Zoo  moet  de  Heere  uw 
God  u  bezielen  en  Hij  moet  altoos  het  eerste  en  het  hoogste  staan  in  uw 
gedachte  en  in  uw  overlegging.  Zoo  ge  dweept  moet  ge  met  uw  God 
dwepen.  Zoo  er  iets  schoons  voor  uw  besef  is,  moet  de  schoonheid  van 
zijn  majesteit  u  verrukken.  In  zijne  liefde  moet  ge  verzinken.  In  de  aan- 
bidding van  uw  God  zalig  zijn.  Alles  dor  en  doodsch,  maar  bij  Hem  het  le- 
ven. Alles  donker  om  en  in  u,  maar  bij  Hem  de  Bron  van  het  vriende- 
lijk licht.  Hij  de  Fontein  aller  goeden,  de  Springader  van  alle  kracht  en 
mogendheid.  En  daarom  met  de  Eeuwige  Wezen  gemeenschap  te  hebben 
uw  rijkste  ideaal,  uw  volste  zielsgenieting.  Dan  kunt  ge  geen  anderen  god 
voor  zijn  aangezicht  hebben.  Want  al  die  goden  en  afgoden  zouden  dan 
tusschen  u  en  dat  Eeuwige  Wezen  in  komen  staan,  en  omdat  uw  ziel 
Hem  en  Hem  bovenal  en  Hem  alleen  zoekt,  vaagt  ge  ze  weg,  al  die  hin- 
derlijke gestalten,  om  met  uw  God  alleen  te  zijn,  van  Hem  de  volle  ge- 
nieting te  hebben,  en  nu  reeds  op  aarde,  gelijk  eens  eeuwig  hiernamaals, 
u  te  ver  zaden  met  zijn  Beeld. 


ZESDE  HOOFDSTUK. 


De  tenten  der  verwoesters  hebben  rust,  en  die 
God  tergen,  hebben  verzekerdheden,  om  hetgene 
God  met  zijne  hand  toebrengt. 

Job  12:  6. 


Als  aanhangsel  volgt  op  de  bespreking  van  het  eerste  Gebod  een  afzon- 
derlijke uiteenzetting  van  de  houding,  die  ons  in  zake  M  s^^eZ  voegt.  Wel 
toch  wezen  we  den  maatstaf,  die  hierbij  onze  beoordeeling  leiden  moet, 
reeds  aan,  toen  we  van  Vrouwe  Avontuur  handelden,  maar  de  speelzucht 
is  een  te  machtige  hartstocht,  en  grijpt  daardoor  te  diep  in  het  leven  in, 
om  er  met  zoo  vluchtige  opmerking  over  heen  te  glijden. 

En  dan  sta  op  den  voorgrond,  dat  het  spel  als  zoodanig  niets  zondigs 
in  zich  heeft,  en  als  vaak  doeltreffend  voor  de  gezonde  ontwikkeling  van 
den  geest  en  van  het  lichaam  is  aan  te  raden.  Nog  altoos  lydende  onder 
de  nawerking  der  zonde,  mist  onze  natuur  de  veerkracht,  om  de  gestadig  e 
spanning  en  den  vaak  zou  bangen  druk  van  den  vollen  ernst  des  levens 


> 


542  ZOND.  XXXIV5.  hoofdstuk  VI. 

uit  te  houden.  Komt  daar  dan  geen  breking  in,  dan  neigt  onze  natuur 
naar  melancholie,  zwaarmoedigheid  en  somberheid.  Dit  werkt  schadelijk  * 
op  hart  en  hoofd.  Daardoor  lijdt  dan  weer  onze  gezondheid,  en  maar  al 
te  droef  is  het  verhaal  van  de  zonde  en  angst  en  helsche  benauwdheden, 
die  uit  zulk  een  te  sterk  gespannen  geestestoestand  zijn  voortgekomen. 
Het  spel  nu  heeft  de  roeping  om  hiertegen  als  medicijn  te  dienen,  door 
de  kracht  van  geest  en  lichaam  op  een  anderen  wijs  dan  gewoonlijk,  in 
vrijheid  en  op  min  drukkende  wijze  bezig  te  houden.  In  dien  zin  nu  hebben 
onze  vaderen  van  oudsher  allerlei  spelen,  die  lichamelijke  kracht  of  vaar-  ; 
digheid  vereischen  van  harte  begunstigd;  en  in  boogschieterij,  kegelspel, 
kaatsspel,  biljartspel  en  wat  dies  meer  zij,  tegelijk  ontspanningen  oefening 
voor  het  lichaam  nagestreefd.  Alleen  tegen  het  dansen  hebben  zij  zich 
pertinent  verzet,  zóó  zelfs  dat  de  Hugenoten  in  Frankrijk  en  de  Puriteinen 
in  Engeland,  en  zoo  ook  de  Calvinisten  ten  onzent,  zelf  in  de  hoogste 
kringen,  en  tot  in  de  hofzaal  toe,  geweigerd  hebben  aan  danspartijen  deel 
te  nemen ;  een  traditie  die  in  alle  deze  kringen  tot  op  dit  oogenblik  be- 
waard bleef.  Maar  overigens  moedigden  ze  alle  lichamelijke  spel,  dat  ont- 
spande en  tegelijk  oefende  aan ;  terwijl  zich  hier  te  landen  deze  spelen  nooit  > 
de  ruwheid  en  wreedheid  mengde  van  den  Engelschen  bokser.  Want  wel 
is  het  „snijden"  met  scherpe  munt  in  het  Noordoosten  van  ons  land  nog 
nooit  geheel  uitgeroeid,  maar  dit  weerspreekt  onze  stelling  niet,  want  > 
dit  „snijden"  is  steeds  als  een  kwaad  door  de  kerk  en  de  publieke  opinie 
veroordeeld. 

Over  de  gemengde  spelen,  die  tegelijk  lichaam  en  geest  bedoelen,  zooals 
tooneel voorstellingen  en  wat  dies  meer  zij,  is  niet  bij  dit  gebod  te  han- 
delen, maar  wel  komen  hier  de  geestelijke  spelen  in  aanmerking,  die,  ge- 
lijk het  schaakspel,  damspel,  enz.,  het  lichaam  in  rust  laten,  en  enkel  op 
ontspanning  van  den  geest  zijn  aangelegd.  En  voor  deze  soort  spelen  nu 
stelden  we  den  regel  op,  dat  geoorloofd  zijn  alle  spelen  van  dien  aard, 
waarbij  het  alleen  op  vaardigheid  aankomt  en  de  kansen  voor  elk  speler  '^ 
gelijk  staan;  terwijl  als  ongeoorloofd  zijn  af  te  keuren  al  die  andere  spelen, 
y  waarin  't  zij  ten  deele  't  zij  geheel  do  kans,  het  lot,  de  fortuin  of  het  avon- 
tuur beslist.  Geoorloofd  zijn  dus  schaakspel,  damspel,  solitaire,  halma,  y 
allerlei  puzzle's  en  wat  dies  meer  zij,  omdat  in  al  deze  spelen  geen  sprake 
Is  van  kans  of  geluk,  en  alles  op  de  vaardigheid  aankomt;  terwijl  omge- 
keerd alle  kaartspel,  dominospel,  kienspel,  dobbelspel,  bakken,  en  wat  dies 
meer  zij,  verboden  waar  is,  omdat  in  alle  deze  spelen  de  uitkomst  beheerscht 
wordt  door  het  lot  of  de  fortuin,  en  zij  alzoo  gaan  tegen  het  eerste  Gebod, 
overmits  wie  kaart  speelt  niet  de  schikking  van  den  levenden  God  ver- 
wacht, maar  van  een  ander  geheimzinnig  iets,  dat  hij  ^e/wA;  of /ca^-s  noemt' 


ZOND.   XXXIVb.    HOOFDSTUK   VI.  543 

en  dat  hij  dus  naast  God  en  voor  Gods  aangezicht  huldigt  en  erkent  als 
een  macht,  die  over  zyn-  lot  beslist. 

Deze  houding  tegenover  al  zulk  soort  spelen,  is  van  oudsher  door  de 
Christelijke  kerk  met  beslistheid  aangenomen.  De  oudste  Christenen  zagen 
in  al  deze  spelen  niets  dan  heidensche  inkruipsels,  die  tot  in  de  figuren  ' 
van  het  kaartspel  toe  aan  de  heidensche  goden  herinnerden.  Nog  heden 
ten  dage  erkennen  dan  ook  de  Roomsche  moralisten,  dat  de  kansspelen 
oorspronkelijk  verboden  waren,  waarbij  ze  verwijzen  naar  Canon  42,  ol. 
35  der  Apostelen,  en  Canon  73  van  het  Concilie  van  Elvira  (300),  en  Voe- 
tius  heeft  in  zijn  geschrift  over  het  lotspel  (Utr.  1660)  op  pag.  151  v.  v. 
in  een  aanhangsel  een  vrij  volledig  overzicht  gegeven  van  de  uitspraken 
die  dienaangaande,  met  name  bij  Cypriaan  en  andere  kerkvaders  voorko- 
men. In  den  loop  der  middeleeuwen  is  deze  zienswijze  echter  prijsgege-  ' 
ven,  en  toen  de  latere  moraal  der  Jezuïeten  aan  het  woord  kwam,  is  het 
kaartspel  onder  de  Roomschen,  zelfs  onder  vele  geestelijken,  weer  in  zwang 
gekomen.  Alphonsus  de  Ligorio  (Theol.  moralis  IV.  p.  171)  spreekt  het 
rond  uit,  dat  zulke  manieren  „thans  te  verdragen  zijn  met  het  oog  op  de 
hedendaagsche  algemeene  gewoonte,  die  zeer  zeker  verschilt  van  die  oude  i 
en  bekrompen  tucht,  die  in  de  eerste  kerk  gold."  (Et  hos  vere  dici  potest 
excusari  ab  hodierna  et  universali  consuetudine,  quae  certe  differt  ab  illa 
antiqua  arcta  primitivae  Ecclesiae  disciplina).  Men  ging  bij  deze  verslap- 
ping zoo  te  werk,  dat  men  eerst  zei:  „Dat  is  goed  voor  de  geestelijken,  ' 
maar  de  leeken  kunt  ge  zoo  streng  niet  binden."  Dan  mochten  wel  de 
lagere  geestelijken,  en  alleen  niet  de  hoogere  aan  deze  spelen  meedoen. 
Toen  ook  wel  de  hoogere,  mits  ze  er  zich  niet  aan  verslaafden.  En  ein-  > 
delijk  scheen  ook  dat  zulk  groot  kwaad  niet,  zoo  het  maar  geen  schandaal 
gaf.  En  wel  is  er  te  alle  tijde  ook  bij  de  Roomschen  een  strengere  richting 
geweest,  die  zulk  een  slappe  moraal  afkeurde,  maar  feitelijk  bleef  deze 
buiten  invloed,  en  zoo  kwam  het  kaartspel  en  allerlei  ander  kansspel  weer 
in  algemeen  gebruik.  Van  nature  vindt  een  zondig  mensch  kaartspel  veel 
prettiger  dan  schaakspel,  en  onder  de  velerlei  kaartspelen  nog  wel  die, 
die  het  snelste  afloopen,  bijna  uitsluitend  op  kans  drijven,  en  waarbij  de 
vaardigheid  het  minst  in  het  spel  komt. 

Juist  daarom  echter  was  het  natuurlijk  dat  Gereformeerde  leeraars  der 
zedekunde  weer  onverwijld  de  practijk  der  eerste  Christelijke  kerk  hersteld  r 
hebben.  In  Genève  gaf  Prof.  Daneau  den  stoot,  door  zijn  geschrift  over 
de  avontuurlijke  lotspelen,  en  ten  onzent  Tafïijn  in  zijn  Boetvaardigheid 
des  levens,  waarin  hij  van  „de  avontuursche  lotspelen"  handelt  in  het 
tweede  Boek,  hoofdst.  XIX,  en  met  deze  mannen  hebben  Perkins,  Aretius, 
Junius,   Rivet,  Wollebius,  Voetius,  Piscator,  Peter  Martyr,  Zanchius,  Mar- 


544  ZOXD.    XXXIVÖ.    HOOFDSTUK   VI. 

tinius,  Hj'perius,  Teellinck,  Trelcatius,  Walaeus  e.  a.  zich  beslist  in  gelijken 
geest  uitgelaten.  Ons  verzet  tegen  de  heele  of  halve  kansspelen  is  dus 
geene  „fijne"  preutschheid  onzerzijds,  maar  een  volgen  van  de  oudste 
traditiën  der  Christelijke  kerk,  gelijk  die  door  onze  Gereformeerde  vaderen 
'^  "weer  tot  heerschappij  zijn  gebracht,  en  Christenen,  die  desniettemin  deze  zon- 
dige spelen  toch  invoeren  of  toelaten,  mogen  wel  bedenken,  dat.ze  op.deze  wijs 
reageeren  tegen  de  beste  traditiën  der  kerk  van  Christus  uit  alle  eeuwen. 

De  grond  nu  waarop  deze  overtuiging  rust,  is  niet  „dat  ge  niet  om  geld 
moogt  spelen."  Dan  toch  zouden,  mits  ge  maar  niet  om  geld  speelt,  alle 
^  deze  spelen  weer  wel  geoorloofd  zijn.  Bovendien  komt  deze  bedenking 
niet  hier,  maar  pas  bij  het  achtste  Gebod  ter  sprake.  En  ook  zijn  deze 
spelen  niet  op  zichzelf  geoordeeld,  omdat  ze  den  hartstocht  prikkelen;  den 
mensch  vaak  van  zijn  arbeid  afhouden  en  zijn  tijd  doen  verbeuzelen;  aan - 

<  leiding  geven  tot  drinkgelagen  on  twist.  Immers  al  deze  bedenkingen  gel- 
den ten  deele  ook  tegen  de  spelen  die  geen  kansspelen  zijn.  Vraag  maar 
eens  wat  er  bij  het  ringrijden  of  biljarten  niet  soms  getwist  en  gedronken 
wordt.  Ook  nu  nog  is  het  croquetspel  maar  al  te  vaak  aanleiding  tot 
spanning  van  boozen  hartstocht.  Maar,  en  dat  is  het  onderscheid,  al  die 
booze  dingen  komen  bij  het  spel  bij,  en  vloeien  niet  noodzakelijk  uit  het 
spel  voort.  Al  die  overige  spelen  kunnen  igespeeld  worden  met  kalme  zelf- 
beheersching,  en  dan  vallen  alle  deze  bijkomende  zonden  weg.  Maar  een 
kansspel  kunt  ge  niet  spelen,  zonder  de  kans  of  hetgeluken  in  te  halen. 
Deze  spelreeksen  zijn  op  kans  en  tol  ingericht.  Hier  zit  het  kwaad  dus 
in  het  spel  zelf.  Ge  brengt  het  er  niet  bij,  en  het  kan  er  niet  uit.  Reden  waarom 
al  onze  avontuurspelen  van  zich  zelven  slecht  en  zondig  zijn,"  en  een  overtre- 

^  ding  in  het  leven  roepen  tegen  het  eerste  Gebod.  Zulk  een  overtreding  nu  mag 
men  niet  zelf  begaan;  men  mag  het  niet  toelaten  bij  hen  over  wie  men  gezag 
heeft ;  en  ook,  men  mag  ze  niet  door  vergoelijken  of  oogluiking  aanmoedigen. 
Niet,  dat  versta  men  wel,  alsof  in  het  lot  op  zich  zelf  iets  afgodisch 
of  diüvelsch  zou  schuilen.  Integendeel  het  lot  is  op  zich  zelf  een  heilig 
iets.  Het  is  een  ons  van  God  geboden  middel,  om  in  allerlei  zaken,  waarin 
ons  nadenken  geen  beslissing  kan  aanbrengen,  beslissing  te  begeeren  van 
God  zelf.  Zoo  deden  de  apostelen  na  Jezus'  hemelvaart,  om  Matthias  te 
verkiezen.  Vandaar  de  heilige  lotsteenen  in  den  Ephod  van  den  hooge- 
priester.  Ook  werd  het  Heilige  land  onder  Israëls  stammen  door  het  lot 
uitgedeeld.  In  heel  de  Heilige  Schrift  komt  het  lot  niet  als  iets  kwaads 
maar  als  iets  goeds  voor.  Het  lot  draagt  in  de  HeiUge  Schrift  een  god- 
delijk karakter;  want  wel  wordt  het  door  menschenhand  in  den  schoot 
geworpen,  maar  het  belet  d  daarvan  is  bij  den  Heere. 


ZOND.   XXXIVÖ.   HOOFDSTUK   VI.  545 

Juist  echter  dit  goddelijk  karakter  van  het  lot  maakt,  dat  het  niet  met 
zondige  aandrift  mag  misbruikt.  Waar;  eigen  nadenken  en  overleg  tot  ' 
beslissing  moet  brengen,  is  het  ons  [niet  geoorloofd,  om  uit  geestelijke 
hoogheid  tot  het  lot  de  toevlucht  te  nemen.  Men  mag  niet  als  de  schepe- 
lingen van  Jona  het  lot  werpen,  om  schuld  te  ontdekken;  want  wel  had 
dit  bij  Achan  ook  plaats,  maar  toen  op  uitdrukkelijken  last  van  Godswege. 
Men  mag  ook  niet  het  lot  aanwenden,  om  zijn  weg  in  een  onzekere  toe-  7 
komst  te  vinden,  gelijk  predikanten  dit  wel  deden  bij  beroepingen.  Dit 
alles  is  door  onze  vaderen  steeds  afgekeurd,  hoe  heilig  mystiek  het  zich 
ook  voordeed.  Daarentegen  is  het  gebruik  van  het  lot  steeds  goedgekeurd 
bij  het  maken  van  verdeelingen,  bij  het  kiezen  tusschen  personen,  zoo  de 
stemmen  staakten,  en  bij  de  keuze  die  de  overheid  voor  allerlei  diensten 
onder  haar  onderdanen  had  te  doen.  Slechts  drongen  de  onzen  er  dan 
steeds  op  aan,  dat  men  hierbij,  evenals  de  apostelen  dit  deden,  den  Xaam 
des  Heeren  zou  aanroepen,  opdat  duidelijk  bleek  en  voor  aller  bewustheid 
vaststond,  ïdat  men  niet  van  de  Fortuin  of  het  Avontuur,  maar  wel  ter- 
dege  van    God    den  Heere,  door  middel  van  het  lot,  de  beslissing  inriep. 

Het  lot  is  dus  geen  uitvinding  van  Satan;  op  zichzelf  is  het  lot  een 
ons  van  God  gegeven  middel  om  tot  beshssing  te  komen;  maar  juist  ^ 
daarom  ook  gebonden  aan  deze  vaste  stelregels:  lo.  dat  het  alleen  mag  ~ 
aangewend  om  een  beslissing  van  Godswege  in  te  roepen;  20.  om  zulk 
een  beslissing  des  Heeren  in  te  roepen  alleen  bij  die  zaken,  waarvoor  ons 
geen  andere  weg  ter  beslissing  openstaat,  en  3o.  om  zulk  een  gebruik  van 
het  lot  steeds  een  sober  en  godvruchtig  karakter  te  laten  dragen.  Elk  an- 
der gebruik  van  het  lot  is  het  misbruik  van  een  gave  Gods  tegen  het 
doel  waarmee  Hij  het  ons  gaf,  en  alzoo  verzet  tegen  zijn  goddelijke  or- 
dinantiën. 

Vergelijkt  men  hiermee  nu  het  gebruik  dat  van  het  lot  in  het  kaart- 
spel, dobbelspel,  bakspel  enz.  gemaakt  wordt,  dan  springt  het  aanstonds 
in  het  oog,  dat  er  van  zulk  een  godvruchtig  gebruik  van  het  lot  in  al 
deze  spelen  geen  oogenblik  sprake  is.  Vooreerst  men  zoekt  door  al  zulk 
spel  geen  oogenblik  een  goddelijke  beslissing.  Men  wendt  ten  tweede  het  '^ 
lot  aan,  waar  geen  de  minste  noodzaak  bestaat  om  een  beslissing  uit  te 
lokken,  want  men  speelt.  En  ten  derde,  van  een  godvruchtige  aanwending 
van  het  lot  is  in  al  zulke  spelen  vlak  het  tegendeel  te  ontwaren.  Het  gaat 
alles  buiten  God  om,  of  tegen  Hem  in,  en  vloekt  alzoo  tegen  den  aposto- 
lischen  i-egel:  „Hetzij  gij  eet  of  drinkt  of  iets  anders  doet,  doet  het  al 
ter  eere  Gods." 

Dit   toont    dus,  dat  het  gebruik  van  het  lot  in  deze  soort  spelen  niets 
hoegenaamd   gemeen    heeft   met    het  gebruik  van  het  lot,  dat  ons  in  de 

E   VOTO    DORDR.    III.  31; 


54(5  ZOND.   XXXIVl»,   HOOFDSTUK  VI. 

Heilige  Schrift  getcekend  wordt.  Dit  wenden  de  spelers  dan  ook  niet  voor. 
Dit  beelden  ze  zich  geen  oogenblik  in.  En  duidelijk  spreken  ze  uit,  dat  ze 
zich  bij  deze  lotspelen  overgeven  aan  het  Geluk,  aan  de  Fortuin,  aan  het 
Toeval,  of  aan  het  Avontuur.  -Ge  zijt  een  gelukskind"  is  een  der  gewone 
uitdrukkingen,  die  deze  spelers  bezigen.  ,. Ik  ben  niet  fortuinlijk  van  avond." 
„De  kans  is  mij  tegen."  „Ik  avontuur  het  niet  meer."  En  al  dergelijke 
uitspraken  bewijzen  overvloedig,  dat  het  lot  bij  alle  deze  spelen  niet  be- 
schouwd wordt  als  in  Gods  hand  te  liggen,  maar  dat  men  er  vermaak  in 

"^^  vindt  zich  al  spelende  over  te  geven  aan  de  kansen,  die  voortvloeien  uit 
een  bünd.  toeval,  uit  het  geluk,  of  uit  de  fortuin.  Feitelijk  belijdt  men  hier- 
mee dus  te  gelooven,  dat  er  zekere  macht  van  Avontuur  of  Geluk  bestaat ; 
dat  men  heeft  hope  de  gunst  van  deze  Avontuur  op  zijn  zijde  te  vinden;  en 
het  is  aan  haar  beslissing  dat  men  zich  overgeeft.  Men  wordt  dan  korzel 
en  boos  als  Vrouw  Avontuur  in  haar  grillen  u  tegen  is,  en  men  lacht 
met  heimelijke  blijdschap,  als  men  voelt  dat  het  goed  gaat  en  de  fortuin 
meeloopt.  Er  is  dan  geen  de  minste  twijfel,  of  de  spelers  heiligen  in  deze 
spelen  niet  de  almacht  des  Heeren  Heeren,  maar  de  macht  van  de 
Avontuur  of  het  Geval.  En  daar  nu  het  huldigen  van  zulk  een  macht 
niets  anders  is  „dan  het  hebben  van  een  anderen  god  voor  Gods  aange- 
zicht," zoo  is  al  zulk  spel  in  den  grond  niets  dan  afgoderij  en  als  zooda- 
nig te  veroor deelen  en  te  weren. 

Nu  is  er  wel  onderscheid.  Een  kind  dat  klok-en-hamert,  dat  kienspeelt 
of  ganzebordt,  denkt  aan  dat  alles  niet,  en  heeft  er  ook  geen  verdere  be- 
doeling meê,  maar  toch  mogen  deze  soort  spelen  ook  bij  de  kinderen  niet 
.  toegelaten,  omdat  ze  ongemerkt  op  het  teeder  gemoed  indrukken  maken 
die  feitelijk  van  God  aftrekken  en  het  spel  bij  den  man  voorbereiden. 
Want  bij  volwassenen  gevoelt  men  maar  al  te  goed,  dat  spelen  7iiet  om 
geld  kinderachtig  heet,  en  dat  spel  eerst  dan  zijn  vollen  ernst  krijgt,  wan- 
neer metterdaad  gespeeld  word,  om  te  ivinnen.  Vrouw  Avontuur  of  de  For- 

«^  tuin  wordt  dan  de  godin  van  wie  men  niet  alleen  spelend  zekere  gunst 
vraagt,  maar  door  wier  gunst  men  zich  verrijken  wil.  En  voleind  wordt 
dit  soort  spelen  eerst  in  de  hooge  hazardspelen  van  Monaco  en  andere 
plaatsen,  waar  niet  meer  de  Fortuin,  maar  de  duivel  zelf  de  regeerende 
'^f  ber€3vende  god  is  geworden,  zoodat  een  vader  al  het  goed  van  zijn 
kinderen  op  een  enkelen  worp  zet,  en  de  revolver  reeds  geladen  heeft, 
voor  het  geval  de  kans  hem  tegenliep.  Vreeslijke  toestanden,  maar  die 
rechtstreeks  uU  den  aard  van  deze  spelen  voortvloeien,  en  niets  dan  de 
wettige  ontwikkeling  van  de  diepzondige  kiem,  die  in  al  deze  spelen  inzit. 
En  dat  desniettemin  zooveel  jongelieden  uit  Christelijke  kringen  u  soms 
half  lachend  afvragen:  ,.  Wat  zit  er  nu  in  kaartspel  toch  voor  kwaad?"  toont 


ZOND.  XXXIV/;.    HOOFDSTUK  VI.  547 

iiiiuir  al  te  droef,  hoe  achterlyk  onze  Christelijke  opvoeding  is,  waar  het  de 
eerste  hoofdstukken  der  religie  geldt. 

De  weddingschap  staat  natuurlijk  met  deze  soort  spelen  op  één  lyn,  en 
is  als  zoodanig  evenzeer  af  te  keuren.  In  zekere  zaken  te  wedden  verbiedt 
reeds    de  gewone  eerlijkheid  en  het  zeggen:  „Als  ge  het  weet,  moogt  ge  .' 
niet  wedden"    geeft  hieraan  uitdrukking.  Wedden  heeft  dus  op  wat  men 
noemt  eerlijke  wijze  alleen  plaats,  zoo  er  in  de  berekening  van  beide  zijden    -, 
een  onzeker  iets  overblijft,  waarop  men  geen  pijl  kan  trekken.  Men  ver- 
bindt dan    zekere  som  gelds  aan  de  toevallige  uitkomst  in  een  onzekere 
zaak,    en    ook    bij  zulk  soort  weddingschappen  wacht  men  die  beslissing 
niet  van  Gods  bestuur,  maar  van  de  Fortuin.  De  spreuk  der  oude :  i-'or/zom 
uoat    audaces,  d.  i.  die  het  op  de  Fortuin  waagt,  wint  is  hiervoor  de  gewone 
uitdrukking.    De    grondgedachte  is  dan,  dat  men  door  op  de  Fortuin  zijn    '■ 
vertrouwen    te   stellen,  de  Fortuin  gunstig  voor  zich  stemt,    en  daardoor 
zijn  kansen  verhoogt  om  te  winnen.  Alle  weddingschap  gaat  alzoo  uit  van 
een   geloof  in  de  Fortuin,  en  voor  dat  geloof  hoopt  men  bij  de  uitkomst 
beloond  te  worden.  Zoo  keert  men  zich  dus  van  het  geloof  in  God  af,  om 
zijn  geloof  op  de  Fortuin  te  richten,  en  doet  dus  feitelijk  niets  minder  dan 
God  verlaten  en  de  Fortuin  eeren  als  zijn  god.  Men  ziet  dan  ook  aan  de 
uitkomst    tot    wat    gruwelijke    dingen    deze  weddingschappen    aanleiding 
geven.  Hoe  menigeen  heeft  bij  zulke  weddingschappen  niet  reeds  zijn  leven  ^'' 
gewaagd  en  verloren. 

De  Niagara-watervallen  weten  er  van  te  verhalen.  Wat  bij  de  wedren- 
nen plaats  grijpt  liep  zoo  erg,  dat  zelfs  de  Fransche  regeering  er  zich 
mede  bemoeid  heeft.  En  hoe  menige  dronkaard  door  duivelsche  roekeloos- 
heid wedde  dat  hij  zoo  en  zooveel  drank  kon  verslinden,  en  straks  het 
bestierf,  is  uit  de  donkere  annalen  van  het  Alcoholisme  maar  al  te  goed 
bekend. 

Een  andere,  en  niet  minder  schuldige  vorm  eindelijk,  van  dit  kansspel 
is  wat  men  thans  noemt  het  speculeeren;  een  zonde  waarin  helaas  ook  -i 
zoo  menig  Christelijk  huisvader,  tot  zelfs  predikanten  toe,  vervallen  zijn. 
De  handelaars  in  effecten,  in  granen,  in  tin,  in  diamant  en  wat  niet  al, 
zijn  hierbij  de  booze  verleiders.  Dat  heet  dan  handelen,  en  het  is  niets 
.dan  zwarte  kunst,  om  door  allerlei  gewaagde  kans  zich  te  verrijken  met  - 
eens  andermans  goed.  Vooral  de  gewoonte,  <^m.  in  schijn  te  koopen  en 
later  het  verschil  in  prijs  bij  te  betalen  of  in  zijn  zak  te  steken,  is  de 
booze  vorm  waarin  zich  deze  caricatuur  van  den  koophandel  ontwikkeld 
heeft.  Ook  al  dit  speculeeren  nu  is  niets  dan  een  verfijnde  vorm  van  het 
kansspel  en  een  zonde  tegen  het  eerste  Gebod  waarvan  elk  Christen  zich 


548  ZOND.    XXXIV&.    HOOFDSTUK   VL 

onthouden  zal.  Men  mag  het  niet  doen.  Immers  ook  bij  dit  speculeeren 
stelt  men  zich  afhankelijk  van  een  macht,  die  niet  de  macht  des  Heeren, 
maar  de  macht  van  de  Fortuin  of  het  Geluk  is.  Het  beursspel  biedt  dage- 
lijks kansen  voor  of  tegen.  De  hooge  en  de  lage  cijfers  slingeren  op  en 
^   neer.   Dat   op   en  neer  slingeren  openbaart  een  macht,  waarin  men  niet 

y  de  macht  des  Heeren  aanbidt,  en  nu  poogt  men,  door  het  op  de  kansen 
van  deze  macht  te  wagen,  zich  met  geld  te  verrijken,  en  daarom  waagt 
men  geld,  dat  men  van  God  ontving,  om  het  tot  zijn  eer  te  besteden.  Het 
is  dan  ook  een  zegen  te  achten,  zoo  men  bij  al  zulke  speculatiën  terstond 
verliest.  Dat  werkt  dan  genezend.  En  niemand  is  meer  te  beklagen,  dan 
een  kind  van  God,  dat  speculeert  en  aldoor  wint,  en  door  dat  winnen 
almeer  van  z;jn  God  wordt  afgeleid.  Nu  nam  dit  kwaad  al  meer  ontzet- 
tende afmetingen  aan.  Het  neemt  hand  over  hand  toe.  Bijna  niemand 
ziet  er  meer  een  kwaad  in.  De  kerk  heeft  er  nog  bijna  nooit  haar  stem 
tegen  verheven,  terwijl  de  predikanten  er  toch  altoos  door  tegen  moeten 
getuigen.  En  vandaar  dat  zoo  tal  van  familiën  reeds  ongelukkig  zijn  ge- 
maakt, zooveel  bankiers  en  notarissen  ten  slotte  als  eerlooze  lieden  zijn 
ƒ' moeten  vluchten,  en  slag  op  slag  groote  en  schijnbaar  machtige  huizen  hun 
betalingen  staken  moeten. 

Voor  dat  alles  nu  zouden  we  bewaard  zijn  zoo  ons  volk  zich  gehouden 
had  aan  het  eerste  Gebod,  en  alle  geloof  aan  de  Fortuin  had  uitgebannen 
en    alle  hoop  op  het  Geluk  en  het  Geval  van  zich  had  ontweerd.  Met  de 

^  loterij  is  het  kwaad  begonnen,  want  de  Overheid  zelve  begunstigde  die 
^  en  de  aanzienlij ksten  in  den  lande  speelden  er  in  meê.  En  nu  is  ditzelfde 
booze  beginsel  in  het  roekelooe  beursspel  in  veel  verfijnder  en  vaak  zeer 
bedriegelijken  vorm  opgetreden.  En  de  Christenheid  stond,  toen  die  storm 
opstak  zoo  weinig  vast  in  haar  schoenen,  dat  heel  het  land  er  van  weet 
te  verhalen,  wat  sommen  gouds  juist  uit  Christenhanden  in  de  Amerika- 
nen en  Metalieken  verspeeld  zijn.  Och,  als  al  het  geld  dat  uitChristenfa- 
miliën  in  dezen  boozen  handel  te  gronde  is  gericht,  in  de  vreeze  Gods  en 
tot  zijn  eer  besteed  was,  onze  Christelijke  scholen  zouden  zich  in  overvloed 
baden  en  de  kerk  zou  nauwlijks  weg  weten  met  haar  geld. 


ZONDACtSAFDEELINCt  XXXV. 


Vraag  96.  Wat  eischt  God    in  het  tweede  Gebod? 

Antwoord.  Dat  wij  God  in  geenerlei  wijze  afbeelden,  noch  op  eene  andere  wijze  ver- 
eeren dan  Hij  in  zijn  Woord  bevolen  heeft. 

Vraag  9J.  Mag  men  dan  ganschelijk  geene  beelden  maken. 

Antwoord.  God  kan  noch  raag  in  geenerlei  wijze  afgebeeld  worden.  Maar  de  schepselen, 
al  is  het  dat  zij  kunnen  afgebeeld  worden,  zoo  verbiedt  toch  God  hunne  beeltenis 
te  maken  en  te  hebben,'  om  die  te  vereeren  of  God  daardoor  te  dienen. 

Vraag  98.  Maar  zoude  men  de  beelden  in  de  kerken  als  boeken  der  leeken  niet  mogen 
lijden. 

Antwoord.  Neen;  want  wij  moeten  niet  wijzer  zijn  dan  God,  [dewelke  zijne  Christenen 
niet  door  stomme  beelden,  maar  door  de  levendige  verkondiging  zijns  Woords  wil 
onderwezen  hebben. 


EERSTE  HOOFDSTUK. 


Hij  hield    zich   vast,  als  ziende  den   Onzienlijke. 

Hebr.  11  :  27. 


Thans  komen  we  tot  het  Tweede  Gebod,  en  zullen  in  dit  eerste  hoofdstuk 
uiteenzetten,  hoe  men  dit  gebod  te  verstaan  heeft.  Het  is  toch  een  zeer 
ernstige  fout  van  de  Wetsprediking,  dat  ze,  in  den  regel,  het  Gebod,  dat 
ze  gaat  toelichten,  op  den  klank  af  overneemt,  en  zich  niet  eerst  zelve 
laat  voorlichten  door  de  uitlegkunde. 

Zoo  ergens  nu  dan  is  dit  noodig  bij  het  Tweede  gebod,  dat,  op  den 
klank  af,  gemeenlijk  heel  mis  wordt  verstaan.  Als  men  toch  hoort:  „Gij 
zult  u  geen  gesneden  beeld  noch  eenige  gelijkenis  maken,  .  .  .  gij  zult  u 
voor  die  niet  buigen  'noch  hen  dienen,"  dan  zegt  de  één :  „Ge  moogt  alzoo 
geen  beeld,  geen  standbeeld,  geen  buste,  geen  afbeelding  en  zelfs  geen 
schilderij  hebben.  Alle  kunst  is  uit  den  Booze ;"  en  antwoord  de  ander : 
„Neen,  dat  staat  er  niet.  Ik  mag  wel  gesneden  beelden  en  gelijkenissen 
hebben.  Alleen  maar  ik  mag  ze  niet  dienen  en  er  mij  niet  voor  neder- 
buigen. 


550  ZOND.    XXXV.    HOOFDSTUK   I. 


En  toch  hebben  beiden  het  mis. 

Er  staat  wel  degelijk,  dat  ik,  niet  alleen  voor  zulk  een  beeld  en  zulk 
een  gelijkenis  mij  niet  buigen  mag,  maar  dat  ik  ze  ook  niet  mag  maken, 
of  hebben.  Maar,  ...  en  dit  heeft  men  te  veel  voorbijgezien,  er  staat 
alleen   maar,    dat   ik  geen  beeld  of  geen  gelijkenis  hebben  mag,    om  mij 

"v  God  den  Heere  voor  te  stellen.  Dat  uit  dit  gebod  ook  iets  volgt  ten  opzichte 
van  andere  beelden,  is  volkomen  waar,  en  zal  ook  later  blyken ;  maar 
vooraf  dient  duidelijk  ingezien,  wat  er  letterlijk  in  het  gebod  staat;  en 
wat   daar   staat,    slaat    niet    op    allerlei  beelden    en  allerlei  gelijkenissen 

"*  maar  slechts  op  één  beeld,  en  één  gelijkenis,  t.  w.  op  een  afbeelding  die 
men  zou  willen  maken  om  (xod  voor  te  stellen,  of  een  gelijkenis  over 
den  Heere  uit  te  drukken.  Er  staat  dan  ook  niet :  „Gij  zult  u  geen  ge- 
*  sneden  beelden  maken":  in  het  meervoud;  maar,  „Gij  zult  u  geen  gesne- 
den heeld  maken",  in  het  enkelvoud.  En  wat  alles  afdoet,  in  Deut.  IV  : 
15  —  19  geeft  de  Schrift  ons  zelve  een  duidelijke  uitlegging  van  dit  Tweede 
Gebod,  als  het  daar  heet:  „Wacht  u  dan  wel  voor  uwe  zielen;  want  gij 
hebt  geene  gelijkenis  gezien  ten  dage  als  de  HEERE  op  Horeb  uit  het 
midden  des  vuurs  tot  u  sprak;  Opdat  gij  u  niet  verderft,  en  maakt  u  iets 
gesnedens,  de  gelijkenis  van  eenig  beeld,  de  gedaante  van  man  of  vrouw; 
de  gedaante  van  eenig  beest,  dat  op  de  aarde  is;  de  gedaante  vaneenigen 
gevleugelden  vogel,  die  door  den  hemel  vliegt ;  de  gedaante  van  iets,  dat  op  den 
aardbodem  kruipt,  de  gedaante  van  eenigen  visch,  die  in  hetwater  is  onder  de 
aarde ;  dat  gij  ook  uwe  oogen  niet  opheft  naar  den  hemel,  en  aanziet  de  zon 
en  de  maan  en  de  sterren,  des  hemels  gansche  heir,  en  wordt  aangedreven 
dat  gij  u  voor  die  buigt  en  hen  dient;  dewelke  de  HEERE,  uw  God  aan  alle 
volken  onder  den  ganschen  hemel  heeft    uitgedeeld." 

Dat  dit  metterdaad  een  uitlegging  van  het  Tweede  Gebod  is,  blijkt  uit 
de  breede  toelichting  van  wat  te  verstaan  zij  onder  de  dingen  boveii  de 
aarde,  op  de  aarde,  en  onder  de  aarde  in  de  wateren.  En  nu  staat  hier 
in  VS.  15  uitdrukkelijk,  dat  men  daarom  geen  gesneden  beeld  noch  eenige 
gelijkenis  mag  maken,  omdat  Israël  „geen  gelijkenis  gezien  had,  toen  Jehovah 
op  den  Horeb  aan  het  volk  verscheen  en  tothensprak  uit  't  midden  des  vuurs." 
In  het  Eerste  Gebod  is  de  zaak  met  de  andere  goden,  en  dus  ook  met 
de   afgoden    en    afbeeldingen    afgedaan.  Hier  in  het  Tweede  Gebod  komt 

^  de  Wet  nu  op  een  geheel  andere  chapitre,  en  zegt  u  nu,  dat  het  niet  ge- 
noeg is,  geen  afgod  maar  den  waren  God  te  aanbidden,  doch  dat  er  nu 
in  de  tweede  plaats  gevaar  voor  u  ontstaat,  om  dien  eenigen  waren  God 
^  te  gaan  aanbidden  op  een  gansch  zondige  ivijze ;  en  daardoor  nu  zou  al 
wat  ge  door  het  Eerste  Gebod  gewonnen  hadt,  weer  te  loor  gaan,  en  toch 
uw  vereering  van  .Jehovah  u  tot  een  vloek  worden. 


ZOND.    XXXV.    HOOFDSTUK   I.  551 

Dit  gevaar  nu  ontstaat  daardoor,  dat  ge  in  uwe  zondige  natuur  een 
neiging  hebt,  om  u  den  eenigen  waren  God  in  een  beeld  of  gelijkenis  voor 
oogen  te  stellen;  u  den  levenden  God  in  zekere  gestalte  te  denken;  en  als' 
nu  deze  gestalte  na  te  bootsen,  en  u  voor  die  nabootsing  van  de  gestalte 
Gods  neder  te  buigen.  Dit  nu  kon  u  geoorloofd  en  onschuldig  toeschijnen ; 
en  daarom  juist  waarschuwt  God  u  in  dit  Tweede  Gebod  tegen  dit  ont-  / 
zettende  kwaad  en  verbiedt  het  u.  Ja  vei'biedt  u  dit  kwaad  op  zoo  hoogen 
toon,  dat  Hij  u  verklaart :  ,,Wie  Mij  onder  eenige  gestalte,  eenige  gelij- 
kenis, of  eenig  beeld  aanbidt,  eert  Mij  niet,  maar  haat  Mij ;  en  tegen 
dat  haten  van  mijn  Goddelijk  Wezen,  keer  Ik  Mij  met  zulk  een  energie 
van  mijn  heiligen  toorn,  dat  Ik  de  zonde  der  vaderen  nog  bezoek  aan 
de  kinderen  tot  in  het  derde  en  vierde  geslacht  dergenen  die  Mij  haten," 
Immers  de  Heere  is  een  ijverig  God,  d.  w.  z.  een  God  van  heilige  ja- 
loerschheid. 

Ge  moet  dus,  om  dat  Tvreede  Gebod  te  leeren  verstaan,  beginnen  met 
niet  aan  de  kunst,  niet  aan  de  afgodsbeelden,  en  ook  niet  aan  de  heiligen-  , 
beelden  te  denken;  maar  uitsluitend  al  uw  gedachten  saamtrekken  op 
dit  ééne  punt,  dat  ge  geen  gelijkenis  of  beeld  voor  u  moogt  hebben,  waar- 
door ge  u  den  levenden  God  in  zekere  gestalte  zoudt  voorstellen.  Wat 
hier  verboden  werd  is  wat  Aaron  in  de  woestijn  deed,  en  wat  Jero-"^' 
beam,  de  zoon  van  Nebat,  deed  na  hem.  Dat  gouden  kalf  in  de  woestijn 
was  geen  afgod.  Xoch  Ailron  noch  eenig  Israëliet,  dacht  er  aan,  .Jehovah  > 
te  verloochenen  en  een  soort  Baiilsdienst  in  te  voeren.  Neen,  ze  bedoel- 
den wel  terdege  Jehovah  te  eeren ;  alleen  maar  ze  wilden  Hem  dienen 
onder  een  symbool.  Dat  kalf  moest  een  jongen  stier  voorstellen.  Die  jonge 
stier  was  zinnebeeld  van  de  indrukwekkende  natuurkracht.  En  zoo  zagen 
ze  in  dien  jongen  stier,  die  in  goud  hun  tegenblonk,  een  zekere  gestalte 
van  den  levenden  God,  als  uitdrukking  van  zijn  onmetelijke  werking  in  de 
natuur.  En  toen  later,  na  Salomo,  door  Jerobeam,  den  zoon  van  Nebat, 
nogmaals  zulk  een  klein  gouden  stiertje  op  een  zuil  te  Dan  en  te  Bethel 
opgericht  werd,  lag  het  ook  in  zijn  bedoeling  niet,  den  dienst  van  Jeho- 
vah vaarwel  te  zeggen,  maar  alleen  om  Jehovah  te  gaan  vereeren  079  een  "^ 
andere  wijze,  dan  men  te  Jeruzalem  deed.  En  toch,  deze  eigendunkigheid 
was  in  Gods  oog  zoo  weinig  een  onbeduidende  zaak,  dat  Hij,  om  dien 
dienst  van  het  gouden  stiertje,  heel  Israël  in  de  woestijn  verwierp,  en 
voorts  in  het  Boek  der  Koningen  gedurig  spreekt  van  de  booze  koningen, 
die  Israël  zondigen  deden  „met  de  zonde  van  Jerobeam,  den  zoon  van 
Nebat." 

Calvijn   heeft   het   dan    ook   zeer  juist  ingezien,  en  volkomen  goed  ge- 
zegd :  ., Nadat  in    het   Eerste    Gebod    ons   bevolen     is  alleen   den  eenigen 


ZOXD.    XXXV.    HOOFDSTUK   I. 


■c  waren  God  te  dienen,  wordt  in  dit  Tweede  Gebod,  ons  aangezegd,  hoe  we 
Hem  dienen  zullen."  Men  moet  dus  niet  zeggen,  dat  ook  in  dit  Tweede 
^  Gebod  van  de  afgoden  wordt  gehandeld.  Dit  is  niet  zoo.  Tegen  de  afgoderij 
waakt  het  Eerste  Gebod.  En  dit  Tweede  Gebod  laat  de  afgoderij 
geheel  rusten,  en  handelt  nu  uitsluitend  van  de  wijze  waarop  de  Heere 
onze  God  gediend  wil  zijn.  Ge  hebt  dat  Gebod  dus  zoo  te  verstaan  alsof 
ge  laast:  „Ge  zult  u  van  den  Heere  uwen  God  geen  beeld  nóch  eenige  ge- 
lijkenis maken,  om  u  Hem  onder  eenige  gestalte  voor  te  stellen ;  veel  min 
zult  gij  u  voor  zulk  een  verzonnen  gestalte  van  uwen  God  nederbuigen 
noch  daaraan  eere  bewijzen ;  want  Ik  de  Heere  uw  God  ben  niet  onver- 
schillig omtrent  den  dienst  die  Mij  bewezen  wordt.  Veeleer  ben  Ik  een 
jaloersch  God,  zulk  een  misdaad,  door  de  vaderen  begaan,  nog  wreken 
zal  aan  hun  kleinkinderen  en  achterkleinkinderen,  zoo  ook  deze  Mij  ha- 
ten ;  en  dat  terwijl  Ik  anders  een  God  ben,  die  weldadigheid  doe  aan  u 
en  uwe  kinderen,  van  nu  tot  in  het  duizendste  geslacht,  zoo  gij  Mij  mint 
met  de  wederliefde  van  uw  hart,  en  mijn  geboden   onderhoudt." 

Vraagt  men  nu  wat  dan  toch  de  oorzaak  is,  dat  God  de  Heere  al  zulk 
een  dienst  van  zijn  naam  onder  beeldvorm  of  symbool  zoo  diep  verfoeit 
en  vloekt,  dat  Hij  elke  poging  om  zulk  een  dienst  op  te  richten,  een 
/-  haten  van  zijn  naam  noemt,  dan  ligt  het  antwoord  hierop  in  wat  de 
Brief  aan  de  Hebreen  van  Mozes  roemt,  dat  hij  vasthield  „als  ziende  den 
Onzienlijke"  of  wilt  ge  in  wat  Jezus  sprak:  ,,De  ware  aanbidders  aanbid- 
den den  Vader  in  geest  en  in  waarheid."  j 

God  is  een  Geest.  Geestelijk  is  dus  zijn  Wezen.  Hieruit  volgt  dat  Hij  de 
Onzienlijke  is.  En  hieruit  wederom,  dat  elke  poging  om  Hem  zienlijk  te 
boetseeren  of  af  te  beelden,  een  rechtstreeksche  verkrachting  en  aanran- 
ding is  van  zijn  Wezen.  Als  de  eeuwige,  onzienlijke,  louter  geestelijke  God 
"  staat  Hij  tegen  alle  creatuur  over.  Hij  was  er  eeuwig,  eer  Hij  dit  creatuur 
door  zijn  scheppingsmacht  tot  aanzijn  riep.  Vorm  en  gestalte  te  hebben 
/  nu  is  juist  het  kenmerk  van  het  creatuur,  en  zonder  vorm  en  zonder  ge- 
stalte te  zijn  het  eigen  Wezen  Gods.  Wie  dus  den  Heere  onzen  God  on- 
der zekeren  vorm  brengt  of  onder  zekere  gestalte  zich  voorstelt,  doet 
niets  minder  dan  de  grenslijn  tusschen  den  Schepper  en  het  creatuur  uit- 
wisschen ;  op  God  overbrengen  wat  het  eigen  kenmerk  van  het  creatuur 
is,  en  alzoo  God  tot  een  creatuur  verslagen.  Juist  daarom  is  er  dan  ook 
nauwelijks  dieper  zonde  denkbaar.  Het  is  toch :  Het  kenmerk  der  Godde- 
lijke natuur  vernietigen  en  op  het  Eeuwige  Wezen  het  kenmerk  van  het 
geschapen  wezen  overbrengen. 

Nu   zijn   er   onder   de   creaturen   drie   soorten.   Er   zijn   creaturen,  die 


ZOND.   XXXY.     HOOFDSTUK    I.  553 

enkel  stoffelijk  bestaan;  er  zijn  er  die  enkel  geestelijk  zyn;  en  er  zyn  er 
die  tegelijk  én  een  geestelyk  bestaan  hebben,  én  toch  ook  een  stoffelijke 
gestalte  bezitten.  Een  druppel  water  bestaat  alleen  stoffelijk ;  een  engel  ^ 
alleen  geestelijk;  een  mensch  geestelijk  en  stoffelijk  tegelijk.  Maar  alle 
drie  deze  soorten  van  creaturen,  hebben  een  vorm,  een  gestalte,  eD  dus 
zekere  gelijkenis.  Ook  een  engel  is  een  bepaald  wezen.  Er  zijn  eischen  f 
gesteld,  waaraan  hij  beantwoorden  moet.  Hij  is  gebonden  aan  een  plek 
en  niet  alomtegenwoordig.  Zijn  werkingen  zijn  bepaalde  werkingen.  De 
krachten  waarover  hij  beschikt  zijn  eindige  krachten.  Al  is  dus  een  engel 
niet  merkbaar,  toch  draagt  zijn  wezen  een  bepaalden  vorm.  En  ook  onze 
ziel,  hoezeer  ook  onzichtbaar,  is  niet  maar  geest,  maar  een  bepaald  soort 
geest,  gebonden  aan  het  lichaam,  van  de  werkingen  van  dat  lichaam  af-  ^ 
hankelijk,  en  in  haar  vermogen  bepaald.  Om  die  reden  nu  kan  men  een 
engel  nog  symbolisch  afbeelden,  gelijk  in  den  Tabernakel  met  de  Cheru- 
bijnen dan  ook  geschied  is,  en  gelijk  G-od  zelf  aan  Jesaja  en  Ezechiël  en 
Johannes  zulke  symbolische  gestalten  van  engelen  getoond  heeft.  En  zoo 
nu  straalt  ook  de  ziel  des  menschen  op  zijn  gelaat  en  in  zijn  houding  '' 
door,  en  is  het  u  daarom  mogelijk,  [de  vroolijkheid  des  harten  of  den 
rouw  der  ziel  door  een  gelijkenis  of  afbeelding  van  het  menschelijk  ge- 
laat voor  te  stellen.  Dat  alles  kan  en  mag,  omdat  én  engel  én  mensch 
creatuurlijk  zijn ;  een  creatuur,  zoowel  stoffelijk  ais  geestelijk  een  zekere 
gestalte  bezit ;  en  deze  gestalte  óf  in  een  beeld,  zoo  ze  stoffelijk  is,  óf  in 
een  symbool  (of  gelijkenis),  zoo  ze  geestelijk  is,  kan  worden  voorgesteld. 
Juist  daarom  echter  kan  dit  bij  God  den  Heere  7iiet.  Hij  heeft  geen  gestalte 
en  waar  in  Phil.  H  :  7  van  een  gestalte  Gods  gesproken  wordt,  is  dit  uit- 
sluitend, om  een  tegenstelling  te  vormen  met  de  gestalte  des  menschen, 
die  Jezus  aannam ;  en  zoo  heeft  onze  vertaling  door  van  de  „gestaltenisse  7 
Gods"  te  spreken,  dit  onderscheid  dan  ook  pogen  uit  te  drukken.  Maar 
in  den  zin  waarin  het  creatuur,  en  alle  creatuur,  een  gestalte  heeft,  is  bij 
God  geen  gestalte  denkbaar.  Een  gestalte  toch  ontstaat  door  lijnen  en 
afmetingen.  Voor  een  gestalte  zijn  alzoo  bepalingen  noodig.  Er  is  dus  een  •» 
wil,  die  bepaalt,  hoe  die  gestalte  zijn  moet,  en  de  wet  geeft  waaraan  ze 
gebonden  is.  Een  gestalte  is  bepaald,  beperkt,  eindig  en  begrensd.  Kan 
nu  van  dat  alles  bij  het  AVezen  Gods  geen  sprake]  zyn ;  is  Hy  de  onein- 
dige, de  alleen  van  zich  zelf  afhankelijke,  de  almachtige  en  alomtegen- 
woordige God ;  dan  spreekt  het  vanzelf,  dat  by  God  geen  gestalte  in  natuur- 
lijken zin  denkbaar  is,  en  dat  een  iegelijk  die  desniettemin  zulk  een  ge- 
stalte op  God  overdraagt  of  zich  God  onder  zulk  een  gestalte  voorstelt. 
Hem  zyn  goddelijke  deugden  aanrandt  en  in  zyn  goddelyke  natuur,  voor- -7 
zooveel  aan  hem  hangt  vernietigt. 


554  ZOND.    XXXV.    HOOFDSTUK   I. 


Hier  komt  nu  nog  bij,  dat,  zoo  de  mensch  eenmaal  aan  deze  zondige 
neiging  van  zijn  hart  botviert,  om  zich  God  onder  een  gestalte  te  denken, 
hij,  strevende  naar  klaarlieid  en  duidelijkheid,  er  vanzelf  toe  geleid  wordt 
om  een  zichtbare  gestalte  te  kiezen.  Niet  alleen  dus,  dat  hij  op  God  toe- 
past wat  alleen  bij  het  creatuur  denkbaar  is  en  bestaan  kan,  maar  hij 
gaat  nog  verder,  en  terwijl  er  in  het  creatuurlijke  lagere  en  hoogere  ge- 
stalten zijn,  de  ééne  stoffelijk  en  zichtbaar,  de  andere  symbolisch  en  gees- 
telijk, beeldt  hij  God  af  onder  een  vorm  van  het  laagste  soort.  Dit  ziet  ge 
het  duidelijkst,  waar  het  menschenheeld  genomen  wordt  om  als  beeld  van 
God  te  dienen.  Terwijl  toch  de  mensch  uit  lichaam  en  ziel  bestaat,  drukt 
dan  het  beeld  van  God  niet  de  ziel  maar  het  lichaam  uit,  hoogstens  door- 
aderd  en  doortinteld  met  iets  waaruit  de  ziel  spreekt. 

Feitelijk  is  dus  elke  zonde  tegen  het  Tweede  Gebod  eene  aanranding 
van  God  in  zijn  Goddelijk  Wezen.  Doch  er  moet  nog  een  nadere  bepaling 
bij.  Toen  we  onze  indeeling  van  de  Wet  gaven,  hebben  we  gezegd,  dat 
de  mensch  als  lichamelijk  loezen  geneigd  is  God  aan  te  randen  met  zijn  we- 
reld;  en  dat  het  bepaaldelijk  deze  zonde  is,  die  in  dit  Tweede  Gebod  ver- 
oordeeld wordt.  Thans  zal  men  dit  verstaan. 

Immers  deze  zondige  neiging  komt  alleen  daardoor  in  u  op,  doordien 
ge  zelf  een  lichaam  hebt,  en  een  zinlijk  wezen  zijt.  Een  engel  zal  nooit 
in  deze  zonde  vervallen.  Een  engel  verstaat  deze  zonde  zelfs  niet ;  even- 
min als  hij  de  zonde  verstaat  tegen  het  7e  Gebod  of  het  8e  gebod,  die  we 
met  het  2e  Gebod  evenwijdig  lieten  loopen.  Omdat  ge  een  lichaam  hebt 
en  een  zinlijk  wezen  zijt,  zondigt  ge  tegen  het  7e  en  8e  Gebod.  En  zoo 
ook,  alleen  omdat  ge  een  lichaam  hebt,  en  een  zinlijk  wezen  zijt.  zondigt 
y  ge  tegen  het  2e  Gebod.  Alleen  met  dit  verschil,  dat  uw  zinlijk  bestaan  u 
bij    het    7e    en    Be    Gebod    doet    zondigen  tegen  uw  naaste  en  dat  ditzelf- 

-  de    zinlijk   bestaan    u    bij    het    2e    Gebod    doet   zondigen  tegen  den  Heere 
f        uwen  God. 

Dit  nu  ligt  aldus.  Omdat  gij  een  lichaam  hebt,  en  dus  een  zinlijk  we- 
zen  zijt,    ontwaakt   bij    u,    zoodra  de  harmonie  tusschen  ziel  en  lichaam 

,  verbroken  is,  de  zondige  zucht,  om  ook  het  geestelijke  u  in  zinlijken  vorm 
voor  te  stellen.  God  is  een  Geest,  en  u,  die  naar  zijn  Beeld,  in  de  kern 
van   uw   wezen,    geestelijk   geschapen  zijt,  roept  Hij  op,  om  geestelijk  te 

'  bestaan,  en  door  uw  geest  over  uw  lichaam,  en  door  uw  lichaam  over 
de   wereld    om  u  heen  te  heerschen.  Gelijk  God  zelf  een  Geest  is,  en  als 

Y  Geest  heerscht  over  de  wereld  die  Hij  schiep,  zoo  ook  wil  Hij,  dat  gij 
geestelijk  bestaan  zult,  en  door  uw  geest  heerschen  zult  over  uw  lichaam 
en  over  een  wereld  om  u  heen.  Vandaar  dat  in  het  Paradijs  de  heerschap- 


< 


ZOND.    XXXV.     HOOFDSTUK   I,  555 

pij    over    het   geschapene  als  het  eigen  kenmerk  van  het  Beeld  Gods  op 
den  voorgrond  treedt. 

Doch   dit   keert  de  zonde  nu  in  zijn  tegendeel  om.  Het  evenwicht  tus- 
sehen  ziel  en  lichaam  wordt  verbroken.  De  ziel  streeft  er  niet  meer  naar, 
om  aan  zichzelve  de  wereld,  en  zichzelve  met  die  wereld,  aan  God  te  on- 
derwerpen ;    maar  de    ziel    zoekt  zich  zelve,  en  poogt  nu  in  dat  lichaam  7 
en  in  die  wereld  een  macht  te  vinden  waarmee  ze  zich  tegen  God  hand- 
haven   zal.    De    orde    wordt  dus  omgekeerd.  De  eigenlijke  liefde  van  ons 
hart   gaat   niet    meer  naar  God  uit,  omdat  Hij  een  Geest  is,  en  naar  die 
wereld  slechts  in  zooverre  als  ze  dien  God  eere  geeft ;  maar  de  liefde  van 
ons   hart   keert   zich   van  God  af  en  strekt  zich  uit  naar  zijn  schepping,  f 
En  hieruit  nu  wordt  vanzelf  de  zucht  geboren,  om  in  heel  den  dienst  van 
God  het  geestelijke  op  den  achtergrond  te  laten  treden,  en  het  wereldsche 
of  stoffelijke  en  zichtbare  tot  de  hoofdzaak  te  maken.  Die  dienst  heeft  dus 
niet    meer  de  strekking,  om  onze  ziel  geestelijk  te  sterken,  en  ons  alzoo 
over    het  zichtbare  macht  te  verleenen,  maar,  omgekeerd,  om  ons  sinlijk 
te  strelen,  en  alzoo  om  het  zichtbare  in  ons  macht  te  verleenen  over  het 
geestelijke.    Feitelijk    komt   het   dus  hierop   neer,  dat  de  mensch  de  zicht-    ^ 
bare  wereld  gaat  misbruiken  als  een  middel,  om  de  heerschappij  van  het 
geestelijke,  dat  Godes  is,  terug  te  dringen,  en  omgekeerd  God  den  Heere 
onder  de  macht  van  het  zichtbare  te  brengen.  De  uitkomst  heeft  dan  ook 
getoond,    dat   al    zulk  pogen,  om  God  af  te  beelden,  onveranderlijk  eerst 
tot   rechtstreeksche    afgoderij    geleid    heeft,    en   daarna  uitgeloopen  is  op  "^v 
schandelijke   ontucht.   De  vloek  der  zonde  is  deze  zonde  op  den  voet  ge- 
volgd, en  de  tempels  der  dusgenaamde  goden  zijn,  onder  de  aandrift  van 
een   verdierlijking,  ja  van  een  bestialiteit  geworden,  die  alle  onderscheid-^ 
tusschen  den  tempel  der  goden  en  het  bordeel  der  hoererij   ophief. 

Hieruit  verklaart  het  zich  dan  ook,  dat  juist  aan  dit  gebod  ontzettende 
bedreiging  is  toegevoegd. 

Bij  dit  gebod  komt  's  Heeren  heilige  jaloerschheid  in  het  spel.  Waarom  ? 
Omdat  Hij  als  God  een  Geestis,  als  de  Vader  der  geesten  wil  gemind,  geëerd, 
geliefd  en  aangebeden  zijn.  Hij  kan  het  niet  dulden,  en  duldt  het  niet, 
dat  de  mensch  zijn  schepping  liever  heeft  dan  Hem,  en  aan  zijn  creatuur  ;- 
boven  Hem  de  voorkeur  geeft,  of  het  geestelijke  achterstelt  bij  het  zicht- 
bare. En  nog  minder  kan  zijn  heilige  jaloerschheid  het  dulden  en  uitstaan, 
dat  de  mensch  dit  huichelend  doet.  Want  huichelarij,  dat  en  niets  minder  , 
is  deze  zonde,  als  men  den  schijn  aanneemt  van  aldus  zijn  God  te  eeren, 
en  feitelijk  in  dien  stoffelijken  dienst  Hem  den  rug  toekeert,  om  de  liefde 
van  zijn  hart,  die  men  aan  Hem  onttrekt,  toe  te  wijden  aan  zijn  schepping. 


556  ZOND.    XXXV.    HOOFDSTUK   II. 

Dit  is  afhoereeren,  dit  is  de  boelen  naloopen,  d.  w.  z.  aan  God  die  een 
Geest  is,  en  dien  ge  als  den  Vader  der  geesten  moest  liefhebben,  den  rug 
toekeeren,  en  uw  liefde  gaan  geven  aan  iets  geschapens,  aan  het  crea- 
tuurlijke,  aan  wat  juist  het  kenmerk  van  zijn  schepping  is. 

Dit  nu  verwoest  uw  zielskracht ;  het  ontzet  u  als  mensch  ;  het  snijdt 
voor  u  den  weg  af,  die  u  ter  redding  ontsloten  was;  en  moet  u  doen  hel- 
len naar  paden  die  uitloopen  op  zelfverlaging  en  bestialiteit.  Ja,  deze  in- 
klevende  vloek  beheerscht  zoo  geheel  uw  persoon  en  leven,  dat  het  kwaad 
zich  van  kind  op  kind  voortplant.  Wat  ge  deed  is  een  misdaad,  een  vrees- 
lijke  misdaad,  en  de  bittere  vrucht  van  uw  misdaad  vindt  de  Heere  nog 
bij  uw  achterkleinkinderen  en  bij  het  geslacht  dat  daarna  komt.  Een  ver- 
woesting alzoo  van  uw  persoon,  uw  leven  en  uw  geslacht,  die  daarom 
zoo  bang  en  bitter  op  uzelven  terugvalt,  omdat  ge,  alzoo  doende,  een  liefde 
van  uw  God  verwerpt,  die  zóó  heerlijk  en  machtig  is,  dat  de  zegen  dier 
y^  liefde  tot  in  duizend  geslachten  nawerkt,  als  ze  slechts  wederliefde  wek- 
ken kan. 


^ 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


En  wij  allen,  met  ongedekten  aangezichte  de  heer- 
lijkheid des  Heeren  als  in  eenen  spiegel  aanschou- 
wende worden  naar  het  zelve  beeld  in  gedaante 
veranderd  van  heerlijkheid  tot  heerlijkheid,  als  van 
des  Heeren  Geest. 

2  Cor.  3:  18. 


De  zin  van  het  Tweede  Gebod  bleek  dan  deze  te  zijn:  Gij  zult  den 
eenigen  waren  God,  die  een  Geest  is,  en  wiens  dienst  daarom  ook  geeste- 
lijk moet  wezen,  u  niet  voorstellen  onder  den  vorm  van  een  zichtbare, 
uitivendige  afbeelding-.  Gebod  één  en  twee  vloeien  dus  volstrekt  niet  in  el- 
kaar. In  elk  van  deze  Geboden  is  van  een  geheel  verschillende  zonde  sprake. 
Het  Eerste  Gebod  bestrijdt  uw  zondige  neiging,  om  in  plaats  van  den 
eenigen  waarachtigen  God,  iets  anders  als  ö'oci  te  aanbidden ;  en  het  Tweede 
Gebod  bestraft  uw  onheilige  zucht,-  om  u  zelven  van  den  éénigen  waar- 
achtigen God  een  zichtbaar  beeld  te  maken,  en  alzoo  Hem,  die  de  Vader 
der  geesten  is,  neer  te  trekken  in  het  stof.  Door  zonde  tegen  het  Eerste 
Gebod  randt  ge  God  als  God  aan,  om  een  ander  iets  als  god  in  zijn  plaats 
te   stellen;   maar   door   overtreding  van  het  Tweede  Gebod  randt  ge  als 


ZOND.    XXXV.  HOOFDSTUK   II.  557 

zinlijk  en  lichamelijk  wezen  Hem,  als  geestelijk  Wezen,  en  dat  door  middel 
van  de  zichtbare  wereld,  die  Hij  zelf  u  toebetrouwde. 

De  vraag  is  nu  maar,  v/aarin  zielkundig  de  zonde  bestaat,  die  u  van 
nature  in  vijandschap  tegen  dit  gebod  uitdrijft.  Dat  die  zondige  neiging 
aanwezig  is,  blijkt  duidelyk  uit  het  leven  der  onderscheidene  volkeren^ 
Schier  zonder  onderscheid  toch,  is  de  beeldendienst  bijna  overal,  zonder 
afspraak,  opgekomen;  ook  in  de  Christelijke  religie  drong  ze,  zij  het  ook 
onder  gewijzigden  vorm,  door.  En  nu  nog  is  de  neiging,  om  zich  het  ideale, 
het  hoogste,  het  heiligste  af  te  heelden,  en  op  die  beeltenisse  in  verrukking 
te  turen,  onder  schier  alle  menschen  duidelijk  waarneembaar.  Nu  zal  wel 
niemand  onderstellen,  dat  dit  verschijnsel  onder  alle  volken  en  door  alle 
eeuwen  bij  toeval  of  door  gril  zou  zijn  opgekomen.  Een  verschijnsel,  dat 
zoo  algemeen  is,  moet  zijn  noodzakelijke  verklaring  in  onze  menschelijke 
natuur  vinden.  En  wie  dan  op  de  Mahomedanen  wijst  als  vertegenwoor- 
digende een  150  millioen  personen,  die  zich  toch  aan  allen  beeldendienst 
spenen,  dan  zij  geantwoord,  dat  juist  de  veerkracht  die  de  Islam  in  de 
bestrijding  van  den  beeldendienst  moest  ontplooien,  een  bewijs  te  meer 
is  voor  de  taaiheid,  waarmee  de  neiging  tot  beeldendienst  in  onze  natuur 
geworteld  ligt. 

Om  nu  op  dit  alleszins  bevreemdend  verschijnsel  licht  te  doen  vallen, 
doet  men  het  best  met  na  te  gaan,  wat  de  Heilige  Schrift  over  het  beeld 
leert.  Het  Tweede  Gebod  in  zijn  scherpsten  vorm  verbiedt  rechtstreeks 
een  beeld  van  God  te  maken.  De  afgoderij  is  niet  in  dit  tweede,  maar  in 
het  eerste  Gebod  bestreden.  Dit  Tweede  Gebod  keert  zich  dus  niet  tegen 
de  afgoderij,  maar  tegen  de  neiging  om  een  beeld  van  God  ie  maken.  De 
leer  van  het  Beeld  Gods  moet  hier  dus  het  noodige  licht  ontsteken.  En 
desaangaande  nu  leert  de  Heilige  Schrift,  dat  er  wel  terdege  een  Beeld 
Gods  zijn  moet.  Dit  Beeld  Gods  toch  is  niets  anders  dan  de  voorstelling  die 
God  in  zijn  eigen  goddelijk  bewustzijn  van  zichzelven  heeft.  Want  wel 
wordt  ook  de  Tweede  Persoon  in  de  Drieëenheid  het  „uitgedrukte  Beeld 
zijner  zelfstandigheid"  genoemd,  maar  dit  heeft  een  anderenzin.  Waarin 
de  Heilige  Schrift  van  het  Beeld  Gods  wordt  gesproken,  is  niet  de  Tweede 
Persoon  bedoeld,  maar  het  Beeld  van  God  Drieëenig,  gelijk  het  Eeuwige 
Wezen  dit  in  zijn  Goddelijk  zelfbewustzijn  voor  zichzelven  afspiegelt.  Dit 
noemden  onze  oude  godgeleerden  dan  ook  zeer  juist  het  archerypische  '  *" 
Beeld  Gods.  d.  w.  z.  het  Beeld  Gods  gelijk  di^  afgescheiden  van  alle  crea- 7 
tuur,  in  God  zelven  bestond.  Naar  dit  Beeld  Gods  nu  schiep  God  Drieëenig 
den   mensch.   Niet   de   wereld  buiten  den  mensch  is  naar  Gods  Beeld  ge-  ^ 

schapen,   maar   de   mensch,   en    de  mensch  alleen.  Zelfs  van  de  engelen   ' 
staat  dit  nergens,  en  het  gaat  van  de  engelen  ook  geheel  niet  door.  Dien 


7 


558  ZOKD.   XXXY.   HOOFDSTUK    II. 


tengevolge  kan  het  niet  anders,  of  de  mensch  moet  in  het  diepste 
van  zijn  wezen  een  onuitroeibare  neiging  bezitten,  om  met  dit  Beeld  Gods 
de  innigste  gemeenschap  te  bezitten.  Hij  kan  van  dit  Beeld  Gods  niet  los- 
komen,  en  ook,  waar  hij  het  verloor,  moet  het  heimwee  naar  dit  Beeld 
Gods,  zij  het  ook  onbewust  en  ongemerkt,  hem  steeds  prikkelen.  Dit  volgt 
uit  zijn  schepping,  uit  zijn  wezen  als  mensch.  Zoodra  de  mensch  door  den 
val  dit  Beeld  Gods  verliest,  moet  zich  dus  in  hem  een  onuitsprekelijk  ge- 
voel van  leegte  openbaren.  Hij  beantwoordt  nu  niet  meer  aan  het  Beeld 
''  Gods.  Hy  heeft  het  niet  meer.  En  toch  drijft  zijn  natuur  hem  rusteloos 
uit,  om  het  Beeld  van  God  te  hebben.  Maar  wat  spreekt  dan  meer  van- 
zelf, dan  dat  hij  ijlings  een  poging  zal  wagen,  om  het  Beeld  van  God,  dat 
hij  verloren  heeft,  zelf  te  maken?  Hij  heeft  het  niet,  hij  moet  het  hebben; 
hoe  kan  de  poging  uitblijven,  om  zich  zelf  te  helpen  door  met  eigen  hand 
een  beeld  van  God  te  vormen  ?  Dit  is  geen  wilkeur  van  den  zondaar.  Zijn 
eigen  natuur  drijft  hem  hiertoe.  Dit  zou  niet  zoo  zijn,  indien  hij  niet  naar 
den  Beelde  Gods  geschapen  ware;  maar  nu  hij  eenmaal  naar  den  Beelde 
Gods,  en  niet  anders  dan  naar  den  Beelde  Gods  geschapen  is,  nu  kan  hij 
er  niet  buiten,  en  eenmaal  zondaar  geworden,  en  van  het  Beeld  van  God 
beroofd,  moet  hij  zich  wel  zelf  een  Beeld  van  God  pogen  te  verschaffen. 
Dit  kan  niet  anders.  Dit  is  natuurlijke  aandrift  van  zijn  natuur  als  mensch, 
nadat  deze  door  de  zonde  viel. 

Toch  is  het  voldoen  aan  deze  aandrift  niets  dan  nieuwe  zonde;  zonde 
op  zonde  gestapeld.  Want  wel  is  de  dorst  naar  het  Beeld  Gods,  die  ook 
in  den  zondaar  nog  overblijft,  een  heilige  en  onsterfelijke  trek  van  zijn 
menschelijk  wezen,  maar  het  voldoen  aan  die  menschelijke  behoefte  bij 
den  zondaar  had  God  zelf  zich  voorbehouden.  Hij  zou  zijn  Zoon  zenden,  en 
in  dien  Zoon,  die  daartoe  onze  menschelijke  natuur  zou  aannemen,  zou 
het  Beeld  van  God  ons  worden  teruggegeven.  In  den  Christus  is  het  Beeld 
van  God  dan  ook  metterdaad  weer  verschenen;  niet  in  zijn  Goddelijke, 
maar  in  zijn  menschelijke  natuur;  want  in  die  menschelijke  natuur  werd 
dit  zelfde  Beeld  van  God  weer  opgericht,  dat  te  loor  ging  in  Adams  val. 
Het  geloof  in  Jezus  Christus  als  het  ons  hergeven  Beeld  van  God  is  daarom 
voor  den  zondaar  het  positieve  dat  in  dat  gebod  geboden  wordt;  terwijl 
dit  zelfde  gebod  ons  verbiedt  elke  poging,  om  buiten  dezen  Middelaar  om, 
zelf  eenig  Beeld  van  God  te  maken.  In  Christus  schonk  God  ons  zijn  Beeld 
•"  terug,  en  wie  in  dien  Christus  gelooft,  wordt  naar  datzelve  Beeld  in  ge- 
"  daante  veranderd,  zoodat  hij  dan  ten  slotte  ook  zelf  weer  de  trekken  van 
Gods  Beeld  gaat  vertoonen.  Wie  daarentegen  buiten  dien  Christus  staat 
en  dien  Christus  verwerpt,  mist  het  Beeld  van  God  nog,  en  wordt  nu  door 
zijn  zondige  natuur  onweerstaanbaar  geprikkeld,  om  zelf  raad  te  schaffen 


ZOND.   XXXV.    HOOFDSTUK   II.  559 


zich  zelf  te  helpen,  zelf  in  de  behoefte  zijner  natuur  te  voorzien;  en  dit 
doet  hij  door  alsnu  uit  iets  creatuurlijks  en  zichtbaars,  dat  in  den  hemel, 
op  aarde,  of  in  de  wateren  is,  zulk  een  beeld  van  God  te  gaan  maken, 
als  alleen  in  Christus  ons  kon  gegeven  worden. 

Zoo  ziet  ge  dus  wel,  hoe  dit  Tweede  Gebod,  wel  verre  van  ons,  die  geen  beel- 
den dienen,  niet  meer  aan  te  gaan,  veeleer  een  even  principieel  gebod  is,  als 
het  eerste,  en  zoowel  het  diepste  van  ons  menschelyk  wezen,  als  de  kern  onzer   ' 
Christelijke  religie  raakt.  Dit  zou  dan  ook  in  den  Catechismus  terstond  zijn 
uitgekomen,  indien  de  Catechismus  ook  hier  onderscheidenlijk  gesproken  had, 
én  wat  van  dit  gebod  ^feboden  én  verboden  wordt.  Dan  toch  zou  tegen  het 
?;erbod,  om  een  eigengemaakt  beeld  van  God  te  vereeren,  vanzelf  het  gehoö.  zijn 
komen  te  staan,  vóór  den  val  in  zonde,  om  het  Beeld  Gods  in  ons  zelven 
te   handhaven,  ^en  na  den  val  in  zonde,  om  het  Beeld  van  God,  dat  ons    ■ 
in  Christus  hergeven  is,  met  eerbiedenisse  te  aanvaarden.  Doordien  echter 
de    reformatoren    in    hun  strijd  tegen  Rome  zich  schier  uitsluitend  tegen 
de  vereering  der  beelden  in  de  kerken  keerden,  is  de  positieve  verklaring   " 
van    dit  gebod  uitgebleven.  Dit  heeft,  toen  eenmaal  onze  kerken  gerefor- 
meerd waren,  de  predicatie  over  dit  gebod  uiterst  dor  gemaakt.  Bijna  nooit 
vroeg  men  zich  af,  wat  de  diep  zondige  neiging  in  onze  natuur  was,  waar  ^ 
tegen  dit  gebod  inging.  Zoo  bleef  men  het  uitwendig  bezien  in  plaats  van 
tot   zijn    kern    door  te  dringen.  En  gevolg  hiervan  is,  dat  bijna  niemand 
onzer  zich  aan  dit  gebod  schuldig  voelt  en  uit  dit  gebod  zijn  ellende  kent-  ' 
Vandaar    de  poging,  die  we  thans  waagden,  om  dit  verzuim  in  te  halen 
Staat    toch  eenmaal  vast,  dat  we  hier  te  doen  hebben  met  de  schepping 
van  den  mensch  naar  Gods  Beeld;  met  het  verlies  van  dit  Beeld  door  de    - 
zonde;    met  ,den  valschen  trek  die  ons  nu  prikkelt,  om  wat  we  verloren 
zelf  te    herwinnen    door  zelf  een  beeld  van  God  te  gaan  maken;  en  dus 
ook  met  de  beschikking  Gods,  om  ons  in  Christus  dat  Beeld  van  God  te 
hergeven,    opdat  we  door  geloof  dat  Beeld  van  God  ook  voor  ons  zelven 
zouden    herwinnen,    —    dan  begint  op  eenmaal  dit  gebod  van  alle  zijden 
voor  ons  te  leven,  en  ieder  gaat  terstond  merken,  dat  dit  gebod,  evengoed  ' 
als    de   negen  'andere,  hem  zelven  aangaat.  Zoo  voor  éénlg  gebod  dan  zal 
hij  aan  dit  gebod  zich  schuldig  gevoelen,  en  elke  tekortkoming  in  geloof 
aan  den  Zone  Gods  zal  hem  opnieuw  in  schuld  voor  dit  gebod  nederwer- 
pen.  Ja,  hij  zal  inzien,"  hoe  ook  de  zonde  onzer  eeuw  eigenlijk  geen  andere 
is,  dan  dat  ze  het  Beeld  van  God,  dat  ons  in  Christus  gegeven  is,  ro'ekeloos"^ 
verwerpt,    en    nu  zelve  bezig  is,  om  op  allerlei  wijs,  dien  dorst  naar  het  " 
Goddelijk   Beeld    in    haar    valsche  idealen  of  in  haar  zinlijken  hartstocht 
te  lesschen. 


060  ZOND.    XXXV.   HOOFDSTUK   II. 

Prent  u  dus  wel  deze  vijf  in  :  lo.  Gij  zijt  naar  Gods  Beeld  geschapen, 
en  kunt  zonder  een  beeld  van  God  niet  leven ;  20.  ge  hadt  dus  in  het  Pa- 
radijs dit  beeld  van  God  moeten  handhaven  ;  30.  uw  zonde  in  het  Paradijs 
was  dat  ge  dit  Beeld  van  God  verloort;  40.  in  Christus  geeft  God  zelf  u 
zijn  Beeld  terug;  en  oO.  in  Christus  zult  ge  zijn  Beeld  dus  aannemen, 
maar,  ge  zult  u  wachten,  dat  ge  niet  zelf  een  Beeld  van  God  gaat 
nmken. 

Doet  de  zondaar  dit  nu  toch,  ziehier  dan  de  tweeërlei  vorm,  waarin  deze 
moedwil  zich  uit. 
De  eerste  vorm  is  dat  de  mensch,  ook  nadat  hij  zondaar  wierd,  toch  in 

y  zichzelf  het  Beeld  van  God  blijft  zien.  Hij  was  naar  Gods  Beeld  geschapen  in 
zijn  reine,  heilige  natuur,  schitterende  in  zijn  oorspronkelijke  gerechtigheid. 
Nu  verliest  hij  dit  Beeld  door  de  zonde ;  maar  hij  houdt  zich  groot ;  wil  niet 
^'  erkennen,  dat  hij  het  kwijt  is;  en  zoo  komt  hij  er  toe,  om  het  Beeld  van 
God  in  zichzelven  te  blijven  zoeken,  ook  nadat  hij  zondaar  was  geworden. 
/  Zoo  wordt  de  zondaar  in  zijn  onheiligheid  voor  hem  het  Beeld  van  God. 
Niet  de  Christus,  het  onbevlekkelijk  Godslam,  maar  de  gevallen  mensch 
in  zijn  onheilige  gestalte.  Hij  moest  Gode  gelijkvormig  zijn,  maar  nu  maakt 
hij  God  gelijkvormig  aan  zichzelven.  Vandaar  dat  hij  toen  al  zijn  zondige 
neigingen  op  het  Eeuwige  Wezen  overdroeg,  en  dat  er  ten  leste  letterlijk 

■^-  niet  ééne  zonde  overbleef,  die  hij  niet  toeschreef  aan  zijn  goden.  Zoo  kreeg 
de  dief  zijn  god,  de  wellusteling  zijn  Venus,  de  dronkaard  zijn  Bachus. 
Alles  volkomen  consequent.  Immers,  hoewel  hij  zondaar  was,  waande  hij 
toch  nog  het  Beeld  Gods  te  zijn ;  en  waartoe  kon  dit  dan  anders  leiden, 
dan  dat  hij  zich  zondige  goden  ging  denken.  Natuurlijk  had  die  gelijkvor- 
migmaking  van  God  aan  den  zondaar  niet  enkel  plaats  ten  opzichte  van 
deze  booze  zonden,  ook  de  edeler  trekken,  die  door  de  algemeene  genade 
in  onze  zondige  natuur  nawerken,  werden  op  God  overgedragen.  Maar 
wat  hielp  dit?  Ook  die  edeler  trekken  toch  leiden  zonder  hooger  licht  op 
een  dwaalspoor.  Zelfs  de  liefde  neemt  een  eenzijdigen,  overspannen,  on- 
natuurlijken  vorm  aan.  En  naar  dit  menschelijk  beeld  van  onzuiveren 
zielenadel  vormt  men  zich  nu  het  beeld  van  zijn  god.  Altoos  zelf  het 
model;  en  naar  dit  model,  dat  zich  in  ons  zondig  hart  vormde,  maakt 
men  zich  het  beeld  van  zijn  god ;  terwijl  men  den  Christus  voorbij- 
gaat. Of  wel  óók  zijn  heilige  beeltenis  naar  dat  eigen  gekozen  model  ver- 
valsclrt. 

Zoo  is  dan  de  eerste  vorm  dezer  zonde,  dat  het  Beeld  van  God  in  den 
zondaar,  in  plaats  van  in  den  heiligen  mensch  wordt  gezocht.  Maar  de  tweede 
vorm  gaat  nog  verder.  Zoo  lang  ge  het  Beeld  van  God  nog  in  den  mensch 
zoekt,   blijft  u  althans  nog  de  belijdenis  van  een  persoonlijk  God,  en  van 


ZOND.    XXXV.    HOOFDSTUK    IL  561 


een  God  met  een  hart.  Maar  gaat  ge  van  den  mensch  af,  en  poogt  ge  u 
liet  Beeld  van  God  te  vormen  uit  de  ivereld,  dan  materialiseert  ge  het  ., 
Eeuwige  Wezen.  God  is  een  Geest,  en  als  Geest  schiep  Hij  een  creatuur- 
Ujke  zichtbare  ivereld,  om  in  die  wereld  zijn  mogendheid  te  doen  schitteren. 
Keert  ge  u  nu  tot  die  wereld  en  neemt  ge  een  vogel  uit  de  lucht,  of  een  visch 
uit  het  water,  of  een  klomp  goud  uit  de  aarde,  om  u  hiernaar  of  hieruit 
een  beeld  van  uw  God  te  maken,  dan  is  al  het  persoonlijke  weg,  ge  krijgt 
een  god  zonder  hart,  het  geestelijke  treedt  geheel  op  den  achtergrond, 
en  de  krachten  van  de  stof  gaan  boven  de  krachten  van  den  geest  staan. 
God  schiep  u  naar  zijn  Beeld,  niet  voor  wat  uw  lichaam,  maar  in  hoofd- 
zaak voor  wat  mo  ziel  aangaat.  Geestelijk  dus.  Maar  wie  zich  om  een 
beeld  van  God  te  maken  tot  de  stoffelijke  wereld  keert,  geeft  al  het  gees- 
telijke prijs  en  moet  het  Beeld  van  God  en  dus  het  Goddelijk  Wezen  en 
de  Goddelijke  kracht  wel  in  de  stof,  in  de  natuur,  in  het  redelooze  crea. 
tuur  gaan  zoeken.  Omdat  wij  tevens  lichamelijk  bestaan,  wil  men  dan  ook  i 
God  lichamelijk  gaan  maken.  God  zal  wezen  zooals  wy  zijn.  En  wijl  nu 
de  zondaar  er  toe  neigt,  om  de  lichamelijke  genieting  veel  hooger  te  stel- 
len dan  de  zielsgenieting,  en  alzoo  zijn  lichaam  in  zijn  schatting  een  over-  ^ 
wicht  over  de  waardij  zijner  ziel  erlangt,  gaat  hij  nu  ook  zijn  god  almeer 
in  het  zichtbare,  in  het  creatuurlij ke,  in  de  kracht  der  natuur  intrekken, 
tot  ten  leste  al  het  geestelijke  uit  zijn  god  weg  is,  en  hij  niets  overhoudt 
waarvoor  hij  knielt,  dan  of  heel  die  natuur,  of  een  brokstuk  uit  die  stof- 
felijke wereld.  Zoo  ligt  er  dus  niets  vreemds  in,  dat  ge  den  zondaar  ein- 
delijk voor  een  afbeelding  van  een  roofvogel,  of  van  een  stier,  of  van  een  :• 
krokodil  op  de  knieën  ziet  liggen.  Buiten  een  beeld  van  God  kan  hij  niet 
en  nu  drijft  hem  zijn  zinlijke  natuur  als  lichamelijk  wezen,  om  iets  uit 
die  zinlijke  wereld  tot  een  beeld  van  zijn  god  te  maken,  en  daartoe  kiest 
hij  wat  in  die  stoffelijke  natuur  hem  geweldig  en  groot  en  indrukwek- 
kend voorkomt. 

Beeldendienst  is  dus  niets  vreemds,  niets  verrassends,  maar  het  nood- 
zakelijke waartoe  een  zondaar,  overgelaten  aan  zijn  eigen  zondige  aandrift, 
komt ;  tot  hij  eindelijk  in  gaat  zien,  dat  het  ware  Beeld  van  God  hem 
in  den  Christus  gegeven  is,  en  dan,  ja,  werpt  hij  al  die  eigengemaakte  / 
beelden  van  zijn  God  weg,  om  eeniglijk  voor  den  Immanuël  neder  te 
knielen.  En  als  men  nu  zegt,  dat  onze  eeuw  dan  toch  hooger  staat,  want 
dat  thans  zelfs  de  ongeloovige,  die  in  Christus  het  Beeld  Gods  verwerpt, 
er  niet  meer  aan  denkt,  om  zelf  een  beeld  van  God  te  gaan  maken,  dan  . 
kiïnkt  dat  wel  schoon,  maar  het  kan  de  toets  niet  doorstaan.  Ook  toch 
onder  de  Heidenen  zijn  er  te  allen  tijde  velen  geweest,  die  zoo  zeer  van 

E    VOTO    UOKUR.    III.  3^ 


562  ZOKD.    XXXV.    HOOFDSTUK    II. 


alle  vromer  neiging  verstoken  waren,  dat  ze  met  de  afgodsbeelden  den 
<  draak  staken,  en  geheel  zonder  god  in  de  wereld  leefden.  Waar  ge  nu  i  ^/  de 
Heidenwereld  twee  menschen  ontmoet,  waarvan  de  één  niet  buiten  een 
beeld  van  God  kan,  en  er  daarom  een  maakt,  en  er  voor  kniel^  terwijl 
de  ander  zich  om  geen  God  bekreunt  en  aan  geen  enkelen  eiscli  der  reli" 
gie  denkt,  en  daarom  met  al  den  tempeldienst  den  spot  drijft,  dan  voelt 
ge  toch  wel,  dat  de  eerste  hooger  staat,  zelfs  te  midden  zijner  zonde.  En 
dit  nu  is  van  toepassing  ook  op  de  richting  onzer  eeuw.  Onze  eeuw,  de 
richting  van  onzen  tijd  is  door  en  door  onvroom.  Ze  vraagt  naar  geen 
God.  Ze  bekreunt  zich  om  geen  religie.  De  dorst  zelfs  naar  een  beeld  van 
God  is  van  haar  geweken.  En  daarom  nu  gaat  ze  bij  het  Beeld  van  God 
-"in  den  Christus  voorbij,  zonder  daarom  zelf  een  beeld  van  God  te  maken. 
Maar  hierom  staat  ze  niet  hooger ;  veeleer  lager.  Ze  toont  door  haar  leven 
zonder  behoefte  aan  een  beeld  van  God,  eenvoudig  godsdienstloos  te  zijn. 
Reeds  om  wat  we  boven  aanstipten  werpt  het  Mahomedanisme  deze  stel- 
ling niet  omver.  "Want  wel  is  het  volkomen  waar,  dat  het  Mahomedanis- 
me zoomin  in  Christus  het  Beeld  van  God  erkent,  als  dat  het  zelf  een 
beeld  van  God  zou  pogen  te  maken,  en  dat  het  toch  een  diepen  eerbied 
voor  de  goddelijke  Almogendheid  in  de  harten  kweekt ;  edoch  dit  is  bij  het 
Mahomedanisme  geen  vrije  uiting  der  menschelijke  natuur,  maar  uitvloei- 
V  sel  van  het  gebod  van  den  Koran.  De  Koran  nu  kent  Gods  Beeld  in  den 
mensch  niet;  en  stelt  het  geestelijke  en  lichamelijke  scherp  dualistisch 
tegenover  elkander.  Allah  is  de  alles  beschikkende,  alles  verpletterende 
Almachtigheid,  die  hoog  boven  al  het  geschapene  staat,  maar  tot  een  ge- 
meenschap tusschen  dezen  Allah  en  den  mensch  komt  het  niet.  Van  een 
inwoning  des  Heiligen  Geestes  is  geen  sprake,  en  zelfs  in  de  zaligheid 
hier  namaals  ligt  het  beginsel  der  vreugde  voor  de  geloovigen  niet  in  de 
zielsgemeenschap  met  den  Eeuwige,  maar  in  een  tweede  wereld,  een  nieuw 
Paradijs  waarin  zelfs  de  vleeschelijke  wellust  uit  dit  aardsche  leven  wordt 
overgedragen.  De  zucht  naar  gemeenschap  met  God,  die  uit  ons  geschapen 
zijn  naar  zijn  beeld  voortvloeit,  en  die  de  behoefte  aan  een  beeld  van  God 
in  den  zondaar  doet  opkomen,  ontbreekt  hier  dus  geheel.  Allah  is  een 
god  van  verre  maar  niet  van  nabij.  En  al  geven  we  toe,  dat  de  veraf- 
schuwing van  alle  beeld  bij  Mahomed  ruste  op  het  Tweede  Gebod,  zoo 
zelfs,  dat  alle  beeldhouwkunst  en  schilderkunst  door  hem  gebannen  werdt 
toch  is  het  hoofdzakelijk  dit  eenzijdig  karakter  van  zijn  religie,  dat  f/ï  den 
''  god  van  verre  en  niet  van  nabij  het  best  geteekend  wordt,  waardoor  deze 
opvatting  van  het  Tweede  Gebod  in  den  Islam  der  wijs  overheerschend 
werd. 


ZOKD.  XXXV,   HOOFDSTUK  IL  563 

Veel  dieper  opvatting  dan  in  den  Islam  vindt  ge  in  de  Satanische  over- 
legging,   gelijk    ons   die    op    Pathmos   geopenbaard    is.  Het  is  niet  alleen 
's  menschen  behoefte  om  een  beeld  van  God  te  bezitten,  maar  het  is  ook 
Gode   eere,    dat    er   een   beeld    van    Hem  besta.  Hij  zelf  was  het,  die  uit  ^ 
vrijen  raadslag  sprak:  „Laat  ons  menschen  maken  naar  ons  Beeld  en  onze 
gelijkenis."  God  heeft  derhalve  zelf  de  afspiegeling  van  zijn  Beeld  in  het 
creatuur,    en  wel  bepaaldelijk  in  den  mensch  gewild.  En  hiermee  in  ver-  "* 
band  nu  is  op  Pathmos  aan  Johannes  geopenbaard,  dat  is  de  stoutste  Sa- 
tanische   openbaring   ten    leste   in  het  Beest  zal  gekomen  zijn,  dat  Beest  ? 
een   Beeld   van  zich  zal  maken  en  dat  Beeld  zal  laten  aanbidden.  Kenne- 
lijk   dus   een  pogen  van  Satan  om  ook  hierin  het  doen  Gods  na  te  boot- 
sen   Gelijk    God    woning   maakt   in  de  ziel  des  menschen,  zoo  varen  de  7 
duivelen  of  demonen  in  de  bezetenen.  Gelijk  God  de  Heere  vleesch  werd 
in  het  Kindeke  van  Maria,  zoo  wilde  Satan  vleesch  worden  in  Judas.  Ge- 
lijk  in    Christus    als    hij  op  de  wolken  komt  eens  de  volle  majesteit  des 
Heeren  zal  schitteren,  zoo  wil  Satan  dat  in  den  Antichrist  zijn  onheilige    ^, 
macht   haar   triomf   viere.    En    gelijk   God  in  den  geredden  zondaar  zijn  % 
Beeld  herstelt,  zoo  wil  de  Satan  in  het  beeld  zelf  worden  aangebeden.  Hoe 
zich    dit    verwerkelijken    zal   weten    we  niet.  Immers  de  vormen  zijn  op 
Pathmos    apocalj'ptisch.  Maar  in  zooverre  hangt  dan  toch  ook  deze  voor- 
zegging met  het  Tweede  Gebod  saam,  als  ook  die  profetie  heenwijst  naar 
de  zondige  aandrift  van  's  menschen  gevallen  natuur,  om  èn  zelf  als  God 
te   zijn,    èn    zelf   zich   een  beeld  te  maken.  Het  zondige  in  deze  aandrift 
ontvingen  wij  menschen,  evenals  elke  zondige  aandrift,  uit  Satan.  Omdat 
Satan  zich  op  Gods  troon  wilde  zetten,  daarom  blies  hij  ons  de  zucht  in 
om   Gode    gelijk    te    willen    wezen.    En  waar  wij  menschen  beelddragers 
•Gods  naar  oorsprong  en  bestemming  zijn,  zoekt  Satan  ook  een  beelddra- 
ger. Edoch,  en  dit  is  het  hoonende,  na  den  gevallen  mensch  van  zijn  God ^ 
vervreemd,    van   zijn  geluk  beroofd  en  als  speeltuig  misbruikt  te  hebben, 
tergt  en  hoont  hij  nu  den  mensch,  door  ten  slotte  zijn  eigen  beelddrager 
niet  in  den  mensch  te  gaan  zoeken,  maar  in  het  beest,  dat  aan  den  mensch 
was  onderworpen. 


5ö4  zoy-D.  XXXV.  hoofdstuk  III. 


DERDE  HOOFDSTUK. 


W.-.nt  wederspannigheid  is  een  zonde  der  tooverij» 
en  wederstreven  is  afgoderij  en  beeldendienst. 

1  Sam.  15:  23a. 


Voor  wat  den  beeldendienst  in  eigenlijken  zin  aangaat,  is  de  positie  van 
het    Tweede    Gebod   dus   volkomen   doorzichtig.    God  schiep  ii  naar  zijn 
Beeld    onder    verband    dat   ge  Hem  dienen  zoudt  door  dit  Beeld  Gods  in 
uzelven    te  mainteneeren  en  ongeschonden  te  bewaren.  Maar  gij  schondt 
dit  Beeld  Gods  in  uzelven,  en  hebt  het  dus  onteerd.  Ook  zoo  echter  ont- 
komt ge  niet  aan  de  ingeschapen  neiging  van  uw  natuur,  om  een  Beeld 
van    God    te   bezitten,    en    nu    gaat   ge   zelf   een    Beeld    van  God  maken. 
Dit    wordt    u  nu  verboden.  Dit  moogt  ge  niet  doen.  Van  het  Beeld  Gods- 
door eigen  schuld  beroofd,  hebt  ge  veeleer  het  Beeld  van  God  aan  te  ne- 
men,   dat    u  in  Christus  geboden  wierd,  en  alzoo  in  den  Middelaar  te  ge- 
looven.  Negatief  ligt  dus  in  dit  Tweede  Gebod:  ifaa/cgeenBeeld  van  God; 
maar   positief  gebiedt  het:  Wees  een  Beeld  van  God,  of  waar  ge  ophielt 
dit    te   zijn :  Geloof  in  den  Heere  Jezus  Christus  en  word  den  beelde  des 
Zoons  gelijkvormig. 

Doch  hierbij  laat  onze  Catechismus  het  zeer  terecht  niet.  God  eischt 
toch,  zoo  zegt  hij;  1^  dat  wij  Hem  in  geenerlei  wijze  afbeelden;  maar 
ook  20.  dat  we  Hem  op  geen  andere  wijze  vereeren,  dan  Hij  in  zijn  Woord 
bevolen  heeft.  Daarna  handelt  de  Catechismus  dan  nog  van  de  beelden 
der  heilige  en  de  vereering  dier  beelden;  doch  dit  raakt  een  ander  onder- 
werp, en  komt  deswege  eerst  in  ons  laatste  hoofdstuk  ter  sprake.  Hier  moet 
eerst  de  eigenlijke  inhoud  van  het  Gebod  worden  afgehandeld,  en  die  loopt, 
uitsluitend  over  de  vereering  niet  van  de  heiligen,  maar  van  God  zelf. 
Desaangaande  nu  kent  ge  het  woord  van  Samuël  totSaul:  Wederspannig- 
held  is  een  zonde  der  tooverij  en  wederstreven  is  afgodery  en  beelden- 
dienst," dat  we  met  opzet  als  motto  voor  dit  hoofdstuk  kozen.  En  het  is  in 
dit  woord  nu,  evenals  in  zoo  menige  andere  uitspraak  der  Heilige  Schrift 
dat  ons  altoos  weer  de  vermaning  toekomt:  In  uw  vereering  van  het. 
Eeuwige  Wezen  zij  verre  van  u  alle  eigenwilligheid  en  alle  eigendunkelijk- 
heid. God  zelf  bepaalt,  hoe  Hij  gediend  wil  wezen  ;  en  zóó  nu  zult  ge  Hem 
eeren,  en  niet  anders. 

Is  dit  nu  uit  het  Tweede  Gebod  enkel  met  de  oppervlakkige  redeneering- 
afgeleid,  dat  God  hier  verbiedt  Hem  onder  beeldvormen  te  eeren,  en  u  dus 


ZOND.    XXXV.    HOOFDSTUK   III.  565 

niet  vrijlaat  in  uw  wijze  van  Hem  te  dienen?  Zoo  wordt  het  vaak  voor-  ' 
gesteld;  maar  natuurlijk  ten  onrechte.  Omdat  ik  toch  myn  kind  verbied 
met  een  mes  te  spelen,  verbied  ik  hem  niet  te  spelen  met  een  stok,  een 
bal  of  een  tol.  Daaruit  dat  God  u  verbiedt,  Hem  onder  beeldvorm  te  ver- 
eeren,  volgt  op  zichzelf  nog  volstrekt  niet,  dat  Hij  u  ook  verbieden  zou 
Hem  te  eeren  door  raenschenoffers,  lichaamskastijding  of  het  ontsteken  - 
van  geuren.  Daaruit  dat  het  ééne  verboden  is,  kan  men  nooit  afleiden  dat 
ook  het  andere  verboden  is.  Veeleer  zoudt  ge  uit  het  feit,  dat  het  ééne 
wel  en  het  andere  niet  verboden  is,  met  zeker  recht  kunnen  vermoeden,  dat 
hel  andere  u  dus  vry  stond. 

Neen,  de  klem  van  dit  gebod  werkt  op  heel  andere  wijze.  Als  in  het 
Zesde  G-ebod  u  verboden  wordt  iemand  te  dooden,  zou  hieruit  op  zichzelf 
noj  niet  volgen,  dat  ge  iemand  ook  niet  kwellen,  schoppen  of  pijnigen, 
mccht.  Veeleer  zou  dit  alles  op  zichzelf  geoorloofd  zijn,  mits  ge  maar 
maaktet,  dat  hij  er  het  leven  afbracht.  Geen  rechter  zou  in  eenig  land 
iemand  dan  ook  ooit  veroordeelen  op  grond  van  het:  „Gij  zult  niet  dood- 
slaan," zoolang  het  niet  tot  feitelyken  doodslag,  voor  zooveel  aan  hem 
lag,  gekomen  was.  Doch  heel  anders  komt  de  zaak  te  staan,  zoo  ge  dit 
gebod  neemt,  niet  als  een  artikel  uit  een  strafwetljoek,  maar  als  een  ge- 
bod Gods.  Dan  toch  hebt  ge  het  geestelijk  te  verstaan.  Dus  elk  verbod  te  "^ 
nemen  met  den  achtergrond  van  wat  u  geboden  wordt.  En  dan  natuurlijk 
ligt  achter  het  verbod,  om  iemands  leven  te  na  te  komen,  het  gebod  om 
den  welstand  van  zijn  leven  te  bevorderen;  en  hieruit  volgt  nu  weer  ~J 
onmiddellijk,  dat  alle  aandoen  van  pijn  of  leed  of  moeite,  ook  in  licha- 
melijken  zin,  ongeoorloofd  en  dus  verboden  is.  En  zoo  nu  ook  is  het  hier. 
Ook  hier  moet  ge  op  den  positieven  wortel  van  dit  gebod  teruggaan, 
d.  w.  z.  op  hetgeen  in  dit  artikel  geboden  wordt;  of  om  het  juister  uitte 
drukken  wat  de  wille  Gods  in  algemeenen  zin  is,  waaruit  dit  verbod 
voortvloeit.  Die  wortel  nu  ligt,  gelijk  we  zagen,  in  het  feit,  dat  God  ons 
naar  zijn  Beeld  schiep,  en  in  de  hieruit  voortvloeiende  verplichting,  om  dit 
Beeld  Gods  in  ons  zelven  te  eeren  en  te  mainteneeren.  Daarmee  in  onver- 
7;oenlijken  strijd  is  elke  poging  om  zelven  voor  ons  een  beeld  van  God  te 
maken ;  en  deswege  is  elk  opstellen  van  een  leven  van  God,  om  Hem  onder  ' 
■dien  vorm  te  eeren,  zoo  gruwelijke  zonde.  Doch  nu  moet  dan  ook,  wie  de  zaak 
geestelijk  opvat,  op  den  positieven  inhoud  van  dit  gebod  heel  zijn  Gods- 
vereering  doen  rusten,  en  is  alzoo  voor  u  verboden  elke  wijze  van  Gods- 
vereering  die  met  dit  primordiale  feit  van  uw  schepping  naar  Gods  Beeld  on- 
Tereenigbaar  is. 

Dit   nu   gaat  zeer  diep.  Het  trekt  u  toch  van  alle  uitwendige  Godsver- 
€ering,  als  zoodanig,  geheel  af,  en  roept  u  op  om  alle  waarachtige  Gods- 


566  ZOND.     XXXV.     HOOFDSTUK    III. 

vereering  hierin  te  stellen,  dat  het  Beeld  van  God  weer  in  u  opleve,  in 
u  doorwerke  en  in  u  zijn  glans  toone.  Altoos  weer,  wat  Jezus  zei:  „De 
ware  aanbidders  zullen  den  Vader  aanbidden  in  geest  en  waarheid."  Het- 
zelfde wat  Paulus  schreef:  .,Dit  is  uw  redelijke  godsdienst,  dat  gij  uw 
lichaam  stelt  tot  een  levende,  Gode  welbehaaglijke  en  heilige  offerande."" 
Of  wilt  ge,  hetzelfde  wat  Jacobus  uitriep :  ,,Dit  is  de  o  nbevlekte  godsdienst 
"  voor  God  en  den  Vader,  weduwen  en  weezen  bezoeken  in  hunne  verdrukking 
en  u  zelven  rein  bewaren  van  de  wereld." 

Hiermee  is  dus  niet  alleen  uitgemaakt,  dat  zekere  uitwendige  vormen, 
zonder  religie  van  het  hart,  waardeloos  zijn,  maar  veel  meer  nog,  dat  in 

*  die  vormen  nooit  Godsvereering  liggen  kan.  Knielen,  om  dit  voorbeeld  te 
kiezen,  kan  als  uiting  van  de  neergebogenheid  uwer  ziel,  symmetrisch  de 
eenheid  van  ziel  en  lichaam  uitdrukken^  maar  op  zich  zelf  heeft  knielen 
voor  God  niet  de  minste  waardij  of  beteekenis.  Al  knielde  op  één  dag 
heel  een  volk  voor  God  neder,  zoo  er  achter  dat  buigen  van  de  knie  geen 
buigen  van  de  ziel  voor  den  Eeuwige  school,  zou  dit  knielen,  als  vorm 
van  Godsvereering  niet  de  minste  beteekenis  hebben. 

Elke  culte,  gelijk  men  dit  noemt,  d.  i.  elke  vorm  van  Godsvereering,  die 
als  zoodanig  waardij  wil  bezitten,  valt  hiermee  weg.  Al  worden  er  duizend 
offerlammeren   geslacht,    al    gaan    de    heerlijkste    wierookwalmen    op,  al 

■  ruischen  de  heiligste  tonen  door  het  woud  of  door  de  tempelgewelven,  ja,, 
al  worden  er  duizendmaal  duizend  gebeden  opgezegd,  niet  één  dezer  vor- 
men van  Godsvereering  kan  op  zich  zelf  ook  maar  de  minste  waardij  voor 
God  bezitten.  God  wordt  nooit  door  een  vorm  geëerd,  en  kan  door  geen 
plechtige  staatsie  of  harmonische  beweging  in  zang  of  maatgezang  ooit 
geëerd  worden. 
Omdat   gij    mensch   zijt  kunt  gij  God  alleen  eeren  door  zijn  Beeld  in  u 

-^  tot  zijn  recht  te  komen.  Deswege  heeft  alleen  de  uiting  uwer  ziel  voor 
Hem  beteekenis;  en  de  vormen  van  uw  eeredienst  hebben  alleen  waardij 
in  zooverre  ze  de  uiting  uwer  ziel  met  de  uiting  van  anderer  zielen  in  ge- 
meenschap brengen,  en  uw  lichaam  symmetrisch  doen  saamwerken  met 
wat  in  uw  binnenste  omgaat.  Dit  is  en  blijft  het  hoog  geestelijk  karakter 
van    onze    menschelijke    religie;  en  het  is  de  onvergankelijke  eere  onzer 

/Gereformeerde  vaderen,  dat  ze  dit  geestelijk  karakter  der  religie  van  alle 
uitwendige  vormen,  zonder  eenigen  vorm  te  sparen,  hebben  losgemaakt. 
Ze  vonden  in  hun  dagen  in  de  kerken,  die  toen  nog  geheel  door  Rome's 
geest  beheerscht  werden,  een  vormelijke  culte,  een  keurig  ingerichten 
liturgischen  eeredienst,  waarin  elke  vorm  bepaald,  elke  beweging  voorge- 
schreven,  elke    uiting   vastgesteld  was;  en  de  uitdrukkende  last  van  dit 


ZOND.    XXXV.    HOOFDSTUK   III.  567 


uitwendige  in  kleeding,  gebaar,  gang  en  vorm  was  zoo  overwegend,  dat 
stellig  in  de  meeste  gevallen  de  spanning  der  ziel  zich  er  bijna  geheel  op 
richtte,  om  die  uitwendige  vormen  zonder  feil  of  fout  waar  te  nemen. 
Dit  maakte  van  zelf  dat  men  aan  het  uitwendig  waarnemen  van  deze 
vormen  als  zoodanig  waarde  ging  hechten.  Zooveel  en  zooveel  Paternosters, 
zoo  en  zooveel  Ave  Maria's,  zoo  en  zooveel  „Engelsche  groetenissen,  afge- 
preveld  te  hebben  gold  als  verdienstelijk.  En  algemeen  was  de  valsclie  en 
onware  overtuiging  ingedrongen  alsof  op  zichzelf  deze  uitwendige  vorm 
Gode  behage  kon.  Daartegen  zijn  onze  vaderen  toen  ingegaan,  en  ze  heb-  -r 
ben  al  het  vrome  volk  weer  naar  het  Beeld  Gods  teruggeroepen,  dat  in 
Christus  gegeven  was,  dat  door  het  geloof  in  Christus  ook  in  hen  weer 
kon  opleven  en  ze  hebben  de  heerlijke  waarheid  weer  doen  schitteren,  dat 
alle  waarachtige  religie  in  niets  anders  kan  bestaan,  dan  hierin,  dat  wij, 
kinderen  der  menschen,  ons  uiten,  aanstellen,  en  voor' het  aangezicht  Gods 
gedragen  als  geschapen  naar  den  Beelde  Gods.  Op  dien  grond  hebben  ze 
alle  w  aardij  ontzegd  aan  elk  uitwendig  werk,  dat  niet  bezield  was  door 
het  geloof  in  Christus,  als  het  ons  door  God  herschonken  Beeld  van  Zichzel- 
ven ;  en  tevens  alle  kracht  ontzegd  aan  welken  godsdienstvorm  ook,  die  niet 
door  een  uiting  der  ziel  gedragen  en  vervuld  werd.  Vandaar  hun  verwer- 
pen van  alle  religieuse  kleeding,  alle  religieuse  kunst,  alle  religieuse 
ceremoniën  en  bewegingen.  Zelfs  het  kruis  slaan^  de  kniebuiging,  de 
handvouwing  en  wat  dies  meer  zij,  kwam  bij  hen  niet  in  eenige  waarde.  Al 
hun  roepen  was  maar,  om  de  vrije  zielsuiting  van  het  kind  van  God  voor  zijn 
Vader  in  de  hemelen,  d.  w.  z.  om  de  doorschijning  van  het  Beeld  Gods  in  den 
verloste  van  Christus.  Steeds  naar  den  regel,  „dat  we  ons  licht  zoo  zouden 
doen  schijnen  voor  de  menschen,  opdat  ze  onze  goede  werken  zien  moch- 
ten en  onzen  Vader  die  in  de  hemelen  is  verheerlijken  mochten." 

Niet,  men  versta  ons  wel,  alsof  onze  vaderen  op  zichzelf  in  het  buigen 
van  de  knieën  iets  verkeerds  zagen.  Knielen  ook  in  de  kerk  is  zelfs  heer- 
lijk. Maar,  helaas,  de  uitkomst  had  getoond,  dat  dit  buigen  van  de  knieën 
voor  aller  oogen  den  mensch  in  zijn  uitwendigen  zin  verstrikt  en  alzoo 
ten  leste  schade  aanbrengt.  Het  kruisteeken  was  ook  onzen  vaderen  heilig, 
en  op  zichzelf  zou  het  heerlijk  zijn,  zoo  dit  teeken  van  het  kruis  aller- 
wegen uit  kon  komen  maai;  helaas,  de  uitkomst  had  getoond,  dat  dit 
heilig  teeken  op  die  wijs  niet  in  de  wereld  kan  worden  ingedragen,  of 
het  wordt  feitelijk  tot  een  amuleet  verlaagd  of  werktuiglijk  bespot  in  zijn 
heilige  beteekenis.  En  zoo  moet  ook  nu  ons  standpunt  tegenover  alle  deze 
vormen  van  Godsvereering  steeds  naar  den  regel  onzer  vaderen  bepaald 
worden.  In  geen  van  deze  vormen  steekt  op  zichzelf  kwaad.  Indien  de 
zielsuiting   op    de  hoogte  van  deze  vormen  is,  zoodat  deze  vormen  niets 


568  ZOND.    XXXV.    HOOFDSTUK   III. 

dan  openbaring  van  geestelijke  liarmonie  zijn  en  die  geestelijke  harmonie 
dienen,  zijn  ze  uitstekend.  Maar  ook  overal  waar  deze  vormen 
als  zoodanig  en  zonder  meer  voet  krijgen,  en  op  die  wijs  zich  in  de  plaats 
van  het  geestelijke  dringen  daar  worden  ze  schadelijk,' daar  gaan  ze  tegen 
het  geestelijk  karakter  onzer  religie  in.  en  eindigen  ze  met  zich  aan  de 
eere  Gods  te  bezondigen. 

De  tegenwerping,  die  in  deze  materie  aan  het  Oude  Testament  ontleend 
wordt,  houdt  geen  steek.  Die  tegenwerping  is  bekend.  Vooral  van  Room- 
sche  zijde  doet  men  ons  steeds  opmerken,  dat  toch  in  de  dagen  der  pa- 
triarchen allerlei  offerande  wierd  geofferd,  en  dat  in  Israëls  eeredienst 
kleeding,  gang,  gebaar  ceremonie  en  heilige  kunst  wel  degelijk  geboden 
was,  en  zelfs  tot  in  het  kleine  was  voorgeschreven.  Hieruit  nu  conclu- 
deert men,  |dat  G-od  de  Heere  deze  dingen  gewild  heeft;  dat  dus  ook  de 
uitwendige  vorm  als  zoodanig  waarde  voor  den  Heere  onzen  God  bezit; 
en  dat  er  alzoo  niets  onbetamelijks  of  zondigs  in  kan  liggen,  om,  mits 
met  de  noodige  wijziging,  ook  nu  in  onze  bedehuizen  te  doen,  wat  de 
hoogepriester  met  zijn  helpende  priesters  en  Leviten  in  Tabernakel  en 
Tempel  deed.  Hierin  nu  ligt  een  deel  waarheid,  die  volkomen  geldt  tegen 
den  onvromen  zin,  die  meent  genoeg  gezegd  te  hebben,  indien  hij  de 
Roomsche  kerk  als  een  poppenkastenboel  aan  spot  en  lach  heeft  prijs- 
gegeven. Immers  wie  dat  doet,  zou  evenzoo  gelachen  en  gespot  hebben, 
als  hij  tegenwoordig  ware  geweest  bij  den  dienst  in  den  Tabernakel.  Ook 
daar  ging  alles  even  vormelijk  toe  en  hadden  allerlei  uitwendigheden 
plaats,  waarbij  op  zichzelf  niets  van  religie  uitkwam.  Maar  tegen  de  be- 
lijdenis onzer  vaderen  geldt  deze  opmerking  geenszins.  Vooreerst  toch 
\  weet  ook  de  Roomsche  kerk  wel,  hoe  de  profeten  des  Heeren  er  altoos 
weer  nadruk  op  leggen,  dat  al  deze  offeranden,  deze  vormen  van  het 
vasten  en  wat  er  verder  in  den  uitwendigen  eere-dienst  voorkwam,  op 
zichzelf  voor  God  niet  de  minste  waardij  bezat.  Ze  deden  dit  zelfs  zoo 
scherp  en  in  zoo  snijdende  taal,  dat  de  moderne  critiek,  geen  religieuse 
zielkunde  verstaande,  uit  dit  profetisch  protest  afleidt,  dat  de  ceremonieele 
dienst  eerst  later  wettelijke  kracht  verkreeg.  Doch  hoe  dit  zij,  reeds  een 
enkele  uitspraak  beslist  hier.  Neem  slechts  het  woord  des  Heeren  in 
Jesaja  LVHI :  „Is  niet  dit  het  vasten  dat  Ik  verkies,  dat  gij  losmaakt  de 
knoopen  der  ongerechtigheid,  dat  gij  den  hongerige  uw  brood  meedeelt ; 
als  gij  een  naakte  ziet,  dat  gij  hem  dekt,  en  dat  ge  voor  uw  vleesch 
u  niet  verbergt.  Dan  zal  uw  licht  voortbreken  als  de  dageraad  en  uw 
genezing  zal  snellijk  uitspruiten." 
In  de  tweede  plaats  was  de  ceremonieele  dienst  in  Israël  een  schaduw 


ZOND.    XXXV.    HOOFDSTUK   III.  569 

van  wat  in  Christus  komen  zou,  en  verviel  dus  en  moest  ophouden, 
toen  de  Christus  zijn  offer  gebracht  had.  Vandaar  dat  het  voorhangsel  -. 
scheurde,  en  heel  de  Tempel  werd  verwoest.  En  wat  alles  afdoet,  nergens 
kent  de  Heere  Jezus  ook  maar  met  één  enkel  woord,  aan  het  cere- 
monieele  als  zoodanig  waarde  toe ;  en  zijn  apostel  waarschuwt  de  kerken 
van  Galatië  ten  ernstigste,  dat  ze  zich  toch  niet  weer  onder  dien  cere- 
monieelen  dienst  der  schaduwen  zullen  laten  vangen. 

Hiermee  is  natuurlijk  noch  smakeloosheid  bepleit,  noch  slordig  en  on- 
ordelijk optreden  goedgepraat.  Als  we  voor  onszelven  of  saam  bidden,  "^ 
alleen  of  met  anderen  Gode  lofzingen.  het  Woord  of  de  Sacramenten  be- 
dienen, mag  de  vorm  u  niet  afleiden,  maar  raag  evenmin  de  vormeloos- 
heid u  aanstoot  geven.  Het  lichaam  moet  de  ziel  ook  in  het  heilige  die- 
nen, en  het  ideaal  wordt  ook  hier  dan  pas  bereikt,  als  de  actie  van  het 
lichaam  harmonisch  aan  de  actie  van  de  ziel  beantwoordt.  Ook  geven  we 
volkomen  toe,  dat  zekere  vaste  usantie  hierin  ten  goede  werkt,  en  dat  > 
waar  de  geloovigen  saam  vergaderd  zijn,  de  stichting  verhoogd  wordt, 
zoo  noch  hij  die  voorgaat,  noch  zij  die  zich  om  hem  verzamelen,  te  veel 
toegeven  aan  subjectieve  wilkeur.  Maar  bij  dit  alles  moet  de  geestelijke 
actie  tusschen  God  en  ziel  het  eenig  wezenlijke  blijven  en  mag  de  vorm 
nooit  anders  dan  de  natuurlijke,  symmetrische  en  harmonische  uitdruk- 
king van  die  actie  der  ziel  zijn.  Te  denken  dat  ons  vasten,  dat  ons  knie- 
buigen  ,of  wat  ook.  of  zichzelf  Gode  behagen  zou,  en  reeds  als  werktuig- 
lijke verrichting  waardij  kon  bezitten,  gaat  in  tesfen  het  Tweede  Gebod.  ., 
De  dienst  van  God  is  niet  een  soort  aparte  eere-dienst,  maar  een  dienst 
die  Hem  in  heel  ons  leven,  door  heel  onzen  persoon,  moet  worden  toe- 
gebracht; en  elke  poging  om  aan  den  vorm  zekere  op  zichzelf  staande 
waarde  toe  te  kennen,  maakt  scheiding  tusschen  onzen  eere-dienst  en 
onzen  doorgaanden  dienst  van  God,  alsof  knielen  en  bidden  en  lofzingen 
bij  God  hooger  waardij  zou  bezitten,  dan  Hem  te  dienen  in  geheel  de 
uiting  van  ons  leven.  Dat  we  óók  moeten  bidden,  óók  moeten  knielen,  ' 
óók  moeten  lofzingen,  en  óók  zijn  heilig  Sacrament  moeten  gebruiken, 
hangt  met  den  aard  van  onze  natuur  saam,  en  is  deswege  onmisbaar, 
maar  alleen  voor  zooverre  is  deze  eere-dienst  waarlyk  religie,  als  het 
Beeld  Gods  in  zijn  kind  er  door  tot  uiting  komt. 

Op  dat  ééne  komt  het  dus  altoos  weer  neer :  Gij  zult  u  geen  Beeld  van 
God  maken,  maar  zelf  het  Beeld  van  God  zijn,  en  voorzoover  ge  dit  niet 
meer  zelf  zijt,  het  door  het  geloof  in  Christus  zoeken.  Immers  de  zonde 
van  Aaron  in  de  woestijn  en  van  Jerobeam,  den  zoon  van  Nebat,  te  Dan 
en  Bethel,  was  volstrekt  niet,  dat  zij  een  afgod  opstelden.  Integendeel, 
zij    bedoelden   Jehovah  te  dienen.  Hem  alleen.  Had  men  Aaron  gevraagd : 


/ 


570  ZOND.     XXXV.     HOOFDSTUK     III. 

„Bedoelt  gij  den  dienst  van  Jehova  af  te  scliaffen,  en  nu  dat  gouden  kalf 
als  afgod  te  vereeren  ?"  —  hij  zou  u  vreemd  hebben  aangezien,  en  nau- 
welijks uw  vraag  verstaan  hebben.  Xeen,  integendeel,  dat  gouden  kalf  was 
,  voor  hem  gelijk  voor  Jerobeam,  slechts  een  symbool.  De  eere  die  hij  be- 
doelde, ging  niet  naar  dat  beeld,  maar  naar  Jehovah  uit.  Alleen  maar  God 
ïoilde  zoo  niet  vereerd  zijn.  Hij  verbood  het,  Hij,  de  eeuwige  Geest,  wilde 
als  de  Vader  der  geesten,  en  als  de  onzienlijke  God  zijn  aangebeden.  En 
toen  straks  Jerobeam  de  zonde  van  Aiiron  vernieuwde,  heeft  de  uitkomst 
dan  ook  betoond,  hoe,  tegen  alle  goede  bedoeling,  toch  vereering  van  het 
<  beeld  zelf  de  practijk  wierd,  en  de  dienst  van  Jehovah  welhaast  voor  den 
dienst  van  Baiil  de  vlag  moest  strijken. 

Volkomen  terecht  hebben  daarom  onze  vaderen  den  stelregel  opgezet, 
dan  niet  de  mensch,  maar  God  zelf  alleen  bepalen  kon,  hoe  we  Hem  die- 
nen zullen.  En  dus,  dat  alle  vorm  van  eere-dienst,  dien  God  niet  geboden 
had,  als  eigenwillige  dienst  en  eigendunkelijk  verzinsel  blijft   uitgesloten 

"  en  verboden  is.  Op  dien  grond  banden  ze  geheel  den  ceremonieel  en  toe- 
stel. Door  dit  motief  gedrongen,  hergaven  ze  aan  de  samenkomsten  der 
gemeente   dat   karakter  van  eenvoud,    waarin  het  geestelijk    element  het 

>  sterkst  spreken  kon.  Eenvoudig  moesten  hun  gebouwen  zijn,  eenvoudig 
de  kleeding  van  wie  voorging,  eenvoudig  de  gang  van  den  dienst.  Alle 
gevoel  van  benepenheid  of  beklemdheid  in  den  vorm  moest  verre  worden 
gehouden.    En   dan    achtte    men  het  hoogste   ideaal  bereikt,  zoo  de  echt 

"  geestelijke  prediking  den  prediker  deed  vergeten;  zoo  het  gezang  uit  het 
zieleleven  der  geloovigen  opklom ;  en  we  in  het  gebed  zoo  aan  onszelven 
ontrukt  werden,  dat  we  nauwelijks  meer  wisten  wie  naast  ons  stond  of 
voor  aller  oor  sprak. 

In  het  gebed  waren  ze  daarom  niet  tegen  formuliergebeden.  Zelven 
stelden  ze  ze  op,  en  het  bidden  van  het  Onze  Vader  bevalen  ze  aan.  Ze 
lieten  den  dienst  der  Sacramenten  volstrekt  niet  aan  individueele  wilkeur 

-<  over,  maar  regelden  dien  door  schoone  formulieren.  Ook  het  votum  en 
de   zegenspreuk    was   bepaald.    Zelfs   lieten    ze,    na  de   eerste  reactie,    al 

^spoedig  het  orgel  in  de  kerken  weer  toe,  mits  dat  orgel  dienen  en  niet 
heerschen  wilde.  Men  kwam  niet  in  Gods  huis  saam  om  schoone  muziek 
te  hooren,  of  het  talent  van  een  organist  te  bewonderen.  Een  organist, 
die  te  veel  merken  liet,  hoe  fraai  hij  spelen  kon,  brak  af  en  deugde  daar- 
om niet.  Om  dezelfde  reden  waren  ze  tegen  koorzang,  tegen  beurtgezang 
en  tegen  dat  nu  eens  opstaan  en  dan  weer  gaan  zitten,  en  wat  vormen 
er  meer  zijn,  waardoor  men,  als  de  geest  wijkt,  de  ledigheid  van  geest 
poogt  aan  te  vullen.  Een  koor  maakt  welhaast  de  gemeente  stom,  en  het 


ZOND.    XXXV.    HOOFDSTUK    IV.  571 

eind    is    dat    niet    de    ziel    zich  uit  in  lof;  maar  het  gehoor  door  Hetlijke 
klanken  gestreeld  wordt.  Het  kost  toch  reeds  zoo  ongemeene  inspanning, 
om    als    men    zingt  waarlijk    met   de  ziel  lof  te  zingen,  dat  alle  afleiding  ** 
gemeden  moest  worden. 

En    ditzelfde   beginsel  nu  heeft  onze  vaderen  ook  geleid  in  hun  beper- 
king van  het  gezang  der  gemeente  tot  de  psalmen  van  David.  Uitgangs-  - 
punt  was  ook  hier  de  overweging,  dat  wij  raenschen  niet  weten,  hoe  God 
de  Heere  wil  dat  we  Hem  zullen  lofzingen.  Dat  nu  echter  de  Heere    ons 
in  zijn  Woord  een  bundel  liederen  had  gegeven,  die  voor   den    publieken 
eere-dienst  bestemd  waren.  En  dat  wij  derhalve  het  veiligst    gingen   met  - 
ons  aan  dezen  geijkten  bundel  lofliederen  te  houden.  Men  wist  hoe  Jezus 
zelf  nog  bij  de  instelling  van  het  Avondmaal  uitsluitend  psalmen  gezon- 
gen   had.    En    ook,  men  had  in  de  toenmalige  kerken  gezien,  hoe  de  lie-  ' 
deren  al  meer  de  psalmen  hadden  verdrongen. 

Hiermee  is  natuurlijk  niet  gezegd,  dat  er  op  zichzelf  niet  ook  een  ander 
kerkelijk  lied  denkbaar  ware,  dat  tot  voertuig  voor  de  biddende  en  aan- 
biddende ziel  kon  dienen.  Bij  ons  huislijk  lied  is  dit  herhaaldelijk  zoo.  '' 
Maar  met  dat  al  toont  de  historie  der  kerk  helaas,  dat  de  toelating  van 
het  vrije  lied  reeds  zeer  spoedig  een  macht  in  de  kerk  schept,  die  het  Ie-  - 
ven  en  ^het  bestand  der  kerk  verwringt,  en  eerlang  het  psalmgezang  in 
de  bedehuizen  verstommen  doet. 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


Gij  zijt  toch  onze  Vader,  want  Abraham  weet  van 
ons  ^niet  en  Israël  kent  ons  niet:  Gij,  o  Heere!  zijt 
onze  Vader,  onze  Verlosser  vanouds  af  is  uw  naam. 

Jes.  03:  16. 


Ons  blijft  nog  over  van  het  gebruik  der  Beelden  in  den  dienst  van  on- 
derscheidene kerken  te  spreken.  En  dan  zij  aanstonds  opgemerkt,  dat  men 
ten  onrechte  dezen  kerkelijken  beeldendienst  voorstelt  als  de  eigenlijke  ? 
zonde  tegen  het'  Tweede  Gebod.  Dit  toch  is  niet  zoo.  Rechtstreeks  keert 
het  Tweede  Gebod  zich  tegen  het  pogen  om  God  den  Heere  onder  eenig 
beeld  of  eenige  gelijkenis  voor  te  stellen,  gelijk  Aaron  dit  in  de  woestijn 
deed ;  en  van  beelden  der  heiligen  is  in  dit  gebod  als  zoodanig  geen  sprake- 

Maar  hieruit  volgt  in  het  minst  niet,  dat  het  verkeerd  gezien  is  geweest 
van  onze  vaderen,  om  juist  bij  dit  gebod  óók  den  beeldendienst  derheili-  " 


/ 


572  ZOND.   XXXV.   HOOFDSTUK   IV. 

gen  te  bestrijden.  Wel  terdege  toch  hangt  ook  deze  beeldendienst  met  dit 
gebod  saam,  en  zulks  op  tweeërlei  wijs.  Vooreerst  hierdoor,  dat  in  dit 
gebod  alle  eigendunkelijkheid  en  eigenwilligheid  in  den  dienst  des  Heeren 
wordt  verboden,  en  uit  dien  hoofde  ook  de  beeldendienst  der  heiligen  moet 
worden  uitgesloten.  En  ten  andere  omdat  én  in  de  zonde  van  Aaron  en 
.  Jerobeam  eenerzijds,  én  in  den  beeldendienst  der  heiligen  anderzijds,  zich 
de  neiging  openbaart,  om  het  geestelijk  karakter  van  den  dienst  des  Heeren 
door  het  zinlijke  van  zijn  kracht  te  berooven. 

Wat  nu  het  eerste  punt  betreft  moet  gevraagd,  of  de  Heere  onze  G-od 
in  zijn  Woord  ons  eenige  aanwijzing  geeft,  om  de  beelden  van  geliefde 
gestorvenen  of  van  getuigen  voor  zijn  naam  een  plaats  te  doen  vinden  in 
onze  bedehuizen  en  in  den  dienst  voor  zijn  naam  in  te  mengen.  Alleen 
indien  er  zoodanige  aanwijzing  in  de  Schrift  gegeven  is  zal  ons  de  invoe- 
ring van  zulke  beelden  vrij  staan;  terwijl  daarna  dan  in  de  tweede  plaats 
de  vraag  zou  rijzen,  wat  we  met  zulke  beelden  doen  mochten.  Nu  is  in- 
tusschen  het  feit  niet  wel  voor  tegenspraak  vatbaar,  dat  de  Heere  in  zijn 
'  Woord  ons  niet  de  minste  aanwijzing  geeft,  waardoor  wij  tot  de  invoering 
van  zulke  beelden  gerechtigd  zouden  zijn.  Bezien  we  dit  afzonderlijk  voor 
het  Oude  en  voor  het  Nieuwe  Verbond. 

Onder  de  Oude  Bedeeling  waren  er  zeer  zeker  in  den  Tabernakel  en  in 
den  Tempel  allerlei  afbeeldingen;  iets  waaruit  op  zich  zelf  reeds  blykt, 
dat  het  Tweede  Gebod  geen  verbod  van  alle  afbeelding  in  bet  heilige  kan 
bedoeld  hebben.  Er  waren  afbeeldingen  van  cherubijnen,  van  runderen 
onder  de  koperen  zee,  van  granaatappelen,  van  palmboomen  en  zooveel 
meer.  Maar,  en  dit  toch  is  het,  waarop  het  voor  ons  hier  aankomt  nergens 
ontdekt  ge  zoomin  in  den  Tabernakel,  als  in  den  Tempel  een  spoor  van 
Heiligen.  Hoe  hoog  stond  Mozes  niet  in  aller  Joden  schatting,  en  toch 
nooit  heeft  in  Tabernakel  of  Tempel  een  beeld  van  Mozes  gestaan. 
Abraham,  Isaak.  en  Jakob  werden  door  heel  Israël  als  patriarchen  en 
profeten  vereerd;  maar  noch  van  Abraham,  noch  van  Isaak,  noch  Jakob 
bezat  Israël  beelden.  Ook  later  is  er  niet  aan  gedacht  om  beelden  van 
David  of  Salomo  in  huiselijk  of  heilig  gebruik  te  nemen.  Evenmin 
komen  er  beelden  van  de  heiliger  koningen  of  van  de  profeten  voor.  Al- 
hoewel het  dan  ook  in  Israël  allerminst  ontbrak  aan  namen  uit  de  oude 
traditie,  die  tot  de  invoering  van  zulke  beelden  aanleiding  konden  gegeven 
hebben,  nergens  komen  ze  voor.  En  ook  nu  nog  vindt  ge  de  beeltenis  van 
Mozes  en  Aaron  in  de  Jodenbuurt  te  Amsterdam  wel  in  den  gevel  van 
een  Roomsche  kerk,  maar  niet  in  den  gevel  van  de  Synagoge.  De  synagoge 
verwerpt  alle  beeld,  nu  niet  pas,  maar  zoolang  er  synagogen  geweest  zijn. 
Nooit   heeft   eenig  Israëliet  zich  de  invoering  van  beelden  van  gestorven 


ZOND.   XXXV.    HOOFDSTUK    IV.  573 

personen  bij  den  dienst  van  het  heilige  veroorloofd.  En  komt  ge  nu  op 
het  Nieuwe  Testament,  dan  zou  het  zeer  zeker  voor  de  hand  hebben  ge- 
legen, om  aanstonds  beelden  van  Johannes  den  Dooper,  van  den  Christus, 
van  Maria  en  van  de  reeds  als  bloedgetuigen  gestorven  Stephanus  en  "ï 
.Jacobus  in  te  voeren;  maar  ook  hier  ontdekt  ge  van  zulk  gebruik  niet 
het  allergeringste  spoor.  Niets  wettigt  zelfs  het  vermoeden,  dat  er  van 
Jozef,  van  Elisabeth,  van  Maria,  van  Stephanus  of  van  wien  ook  eenig 
beeld  of  eenige  gelijkenis  in  de  kerken  der  eerste  Christenen  aanwezig 
was.  Onze  conclusie  kan  derhalve  geen  andere  zijn,  dan  dat  God  de  Heere 
ons  nergens  in  zijn  Woord  eenige  de  minste  aanduiding  gegeven  heeft,  "• 
dat  het  zijn  wil  zou  zijn,  om  beelden  van  gestorven  heiligen  in  zijn  eere- 
dienst  te  mengen.  Alle  recht  en  macht,  om  zulks  te  doen  ontbreekt  ons 
derhalve.  En  diensvolgens  mag  er  niet  anders  geoordeeld,  of  wie  zulks 
toch  doet  maakt  zich  schuldig  aan  de  poging  om  God  op  eigendunkelijke 
en  eigenwillige  manier  te  dienen,  en  zondigt  alzoo  tegen  het  Tweede 
Gebod. 

Maar  ook  op  de  tweede  bedenking  dient  nadruk  gelegd,  inzooverre  deze 
b  eeldendienst   in    de  kerken  in  verzet  komt  tegen  het  geestelijk  karakter    ■ 
van  den  dienst  dien  we  den  Heere  onzen  God  moeten  toebrengen. 

Niet  alsof  de  Roomsche,  Grieksche  en  andere  kerken,  die  desniettegen- 
staande den  beeldendienst  in  practijk  brengen,  dit  opzettelijk  zoo  drijven. 
Veeleer  houden  alle  deze  kerken  staande,  dat  ze  niettegenstaande  haar 
beeldenvereering,  een  zuiver  geestelijken  dienst  van  den  Heere  onzen  God 
bedoelen.  .,De  beelden  onzer  heiligen,"  zoo  ongeveer  zeggen  ze,  „doen  slechts 
dienst,  om  ons  hun  persoon  te  representeeren;  om  de  heugenis  aan  hen 
op  te  wekken;  om  de  herinnering  aan  hun  heilig  leven  bij  ons  te  ver- 
nieuwen; en  ons  alzoo  door  hun  aanschouwing  het  geestelijk  beeld  van 
hun  heihg  optreden  in  onze  ziel  te  prenten."  Van  een  stom  aanbidden  van 
de  beelden  wil  men  derhalve,  dat  geen  oogenblik  sprake  zal  zijn;  ja,  zelfs 
de  heiligen,  wier  beeltenis  alzoo  in  ons  herleeft,  wil  men  allerminst,  als 
hielden  ze  op  creaturen  te  zijn,  rechtstreeks  aanbidden.  Heel  de  theorie  is 
deze,  dat  God  de  Heere  deze  vrome,  heilige  personen  aan  zijn  kerk  heeft 
gegeven,  om  zijn  kerk  geestelyk  te  verrijken,  en  door  de  herinnering  aan 
deze  heiligen  tot  nieuw  betoon  van  heiligheid  op  te  wekken.  Hiervoor 
heeft  de  kerk  dus  te  danken ;  ze  heeft  de  voorbeelden  van  deze  personen 
in  levendige  gedachtenis  te  houden.  Iets  waar  dan  nog  bijkomt,  dat  deze 
gestorven  heiligen  geacht  worden  door  hun  gebed  een  krachtige  werking 
op  den  Christus,  en  door  Hem  op  den  Vader,  te  kunnen  doen.  Vereeren 
wij  dus  deze  heiligen  met  een  betamelijke,  creatuurlijke  vereering  (^af^T/a 


Z02S'D.    XXXV.    HOOFDSTUK    IV 


niet,  maar  douleia)  en  roepen  we  hen  aan,  clan  mogen  we  geluoven,  dat 
_  zij  ons  genegen  zullen  zijn,  dat  ze,  dank  zij  deze  genegenheid,  onze  zaak 
bij  den  Christus  zullen  bepleiten,  en  dat  als  vrucht  van  deze  tusschen- 
komst,  velerlei  genade  ons  van  den  Vader,  door  Christus  Jezas  zal  toekomen. 
Zelfs  van  Maria  leert  de  kerk,  dat  ze  waarlijk  een  creatuur  is,  en  dat  al  haar 
gunste  te  onswaarts  alleen  uitwerking  heeft  door  den  invloed,  dien  zij  op 
den  Christus  oefent.  Er  is  dus  geen  sprake  van  dat  hetzij  aan  de  heiligen 
zelven,  't  zij  aan  hun  beelden,  iets  zou  worden  toegekend,  dat  alleen  Gode 
^  toekomt.  Zonder  God  zijn  ook  zij  niets,  en  al  hun  macht  bestaat  in  „het 
gebed  des  rechtvaardigen,  dat  veel  vermag."  En  in  verband  hiermee  is 
hun  vereering  dan  ook  allerminst  rechtstreeksche  aanbidding,  wijl  deze 
alleen  Gode  toekomt;  maar  alleen  die  dankbare  en  ootmoedige  vereering, 
gelijk  een  kind  die  wijdt  aan  de  nagedachtenis  zijner  moeder,  door  wier 
liefde  de  levensgloed  in  zijn  hart  is  gewekt.'' 

Twee  vraagstukken  moeten  hier  dus  wel  onderscheiden:  l*^'.  of  de  af- 
gestorven heiligen  ons  hooren  en  iets  voor  ons  doen  kunnen,  zoodat  hun 
"  tusschenkomst  bij  den  Christus  voor  ons  gewenscht  en  geoorloofd  zou 
zijn;  en  2o.  of  bijaldien  dit  zoo  is,  de  oprichting  en  vereering  van  hun 
btjeld  in  de  kerken  ons  is  toegestaan.  De  eerste  vraag  nu  is  reeds  vroeger 
"  door  ons  beantwoord.  „Abraham  weet  van  ons  niet  en  Israël  kent  ons 
niet,"  zegt  Israël  bij  Jesaja;  wel  in  andere  bedoeling,  maar  toch  in  geUlken 
zin.  Nergens  komt  in  het  Oude  Testament  eenig  spoor  voor  van  het  inroepen 
van  Mozes'  tusschenkomst  of  Abrahams  voorbede  nadat  zij  gestorven 
_  waren.  Geen  enkel  bewijs  is  er,  dat  wie  gestorven  is,  nog  hoort  wat  op 
aarde  gebeden  wordt.  En  in  het  nieuwe  Testament  is  noch  van  een  voor- 
bede van  Maria  noch  van  een  voorbede  van  eenig  gestorven  heilige  of 
martelaar  ook  rnaar  met  één  woord  sprake.  Geen  der  apostelen  wekt  daartoe 
op  of  staat  het  toe.  En  de  eenige  voorspraak  bij  den  Vader  waarop  we 
gewezen  worden  is  altoos  Christus  onze  Heiland.  Al  geven  we  dus  toe, 
dat  op  zich  zelf  zulk  een  voorspraak  ook  van  gestorvenen  denkbaar  ware 
geweest,  toch  moet  op  grond  der  Heilige  Schrift  uitgesproken,  dat  het 
aanroepen  van  gestorven  personen  om  voor  ons  te  bidden,  ijdel  spel  der 
verbeelding,  zonder  eenige  realiteit,  en  door  geen  enkele  aanwijzing  ge- 
wettigd is. 

Doch  geheel  afgescheiden  hiervan  ligt  nu  nog  de  tweede  vraag,  of  de 
dienst  der  heiligen,  voor  zoover  die  geboden  en  geoorloofd  \^,  door  heelden 
mag  plaats  hebben.  In  de  Bisschoppelijke  kerk  van  Engeland  b.  v.  heeft 
wel  zekere  dienst  der  heiügen  plaats,  en  zelfs  staan  er  ook  wel  beelden 
van  heiligen  in  de  kerken,  maar  toch  wordt  aan  deze  beelden  als  zoodanig 


ZOND.   XXXV.    HOOFDSTUK   IV.  575 

geen  eere  bewezen.  Onder  geoorloofde  en  geboden  dienst  der  heiligen  ver- 
staan we  hier,  dat  de  kerke  Gods  in  gedachtenis  heeft  te  houden,  wat; 
haar  van  Godswege  in  mannen  als  Abraham  en  Mozes,  David  en  Salomo, 
Johannes  en  Petrus,  Paulus  en  Jacobus  geschonken  wierd.  De  dank  voor 
deze  gave  mag  niet  verstommen.  Het  bezielend  voorbeeld  van  deze  man- 
nen moet  blijven  nawerken,  uit  de  wolke  der  getuigen,  die  rondom  ons 
ligt.  Ook  Maria,  de  gezegende  onder  de  vrouwen,  mag  niet  vergeten  wor- 
den. En  allerminst  voegt  het  ons  de  heugenis  uit  te  wisschen  van  de 
martelaren,  die  hun  bloed  voor  Jezus'  zaak,  en  dus  ook  voor  onze  Belij-  7 
denis,  vergoten  hebben.  Liever  meden  we  nu  wel  het  woord  „heiligen" 
hierbij,  omdat  Pvome  hieraan  een  specifieke  beteekenis  hecht,  in  den  zin 
van  „heilig  verklaardwn";  maar  de  Schrift  gaat  ons  zoo  telkens  in  het  gebruik 
van  dat  woord  „heiligen"  voor  „de  uitverkorenen  en  vromen"  voor,  dat  er  op  ' 
zichzelf  geen  reden  is  om  dit  woord  uit  te  bannen.  Zoo  echter  draagt 
deze  in  gedachtenis  houding  der  heiligen  een  zuiver  geestelijk  karakter. 
Men  herdenkt  met  dankzegging  wat  God  ons  in  hen  schonk;  wat  genade 
hun  verleend  is;  wat  voorbeeld  van  trouw  en  geloofsmoed  ze  gaven;  en 
gevoelt  zich  alzoo,  ook  te  midden  van  de  geestelijke  armoede  van  het 
heden,  rijk  en  overrijk  in  wat  eens  de  kerk  van  Christus  geestelijk  heeft 
gesierd.  Mits,  en  deze  voorwaarde  mag  nooit  losgelaten,  mits  het  hierbij 
nimmer  worde  toegelegd  op  een  verheerlijking  van  de  menschelijke  per-  "* 
soonlijkheid,  maar  het  altoos  blijve  een  groot  maken  van  den  Naam  des 
Heeren,  die  zulk  een  wonder  van  genade  in  zijn  uitverkorenen  had  ge- 
wrocht. Het  „gedenkt  uwe  voorgangeren"  moet  in  practijk  gebracht,  maar 
altoos  staande  voor  het  aangezicht  des  Heeren. 

Is  het  nu  goed  te  keuren,  dat  de  Bisschoppelijke  kerk  van  Engeland 
om  dit  doel  te  bevorderen  beelden  van  Mozes  en  Ailron,  van  Johannes  en  i 
Petrus,  en  zooveel  anderen  in  haar  gebouwen  en  nissen  plaatst  ?  Stellig 
niet;  en  zulks  om  de  eenvoudige  reden,  dat  men  geen  portretten  en  geen 
beelden  van  deze  mannen  heeft.  Ware  destijds  de  photographie  reeds  be- 
kend geweest,  of  ook  had  in  Israël  toentertijd  de  portretschilderkunst 
gebloeid,  zoo  zou  men  zeer  waarschijnlijk  r(;esmZi//ce  afbeeldingen  van  deze 
mannen  bezitten.  Maar  nu  niet.  In  Israël  bestond  de  gewoonte  7iiet  om 
portretten  of  beelden  te  vervaardigen.  Alle  busten  of  portretten  die  men  / 
u  van  deze  mannen  toont,  zijn  dus  verzonnen.  En  hoe  natuurlijk  het  nu 
ook  zij,  dat  ge  een  wees,  die  vroeg  vader  en  moeder  verloor,  een 
ivezenlijk  portret  van  zijn  vader  boven  het  ledekantje  ophangt,  even  on- 
natuurlijk zou  het  zijn  eenvoudig  een  vrouwen-  en  mannenkopje  te  nemen, 
en  nu  tot  het  kind  te  zeggen:  „Dat  was  uw  moeder  en  vader."  Want 
wel  weten  we,  dat  men  gepoogd  heeft  deze  portretten  en  busten  expres- 


X 


576  ZOND.    XXXV.    HOOFDSTUK    IV. 

sief  te  maken,  zoodat  uit  deze  figuren  een  persoon  sprak,  die  aan  het 
karakter  van  Paulus  en  Petrus  enz.  beantwoordde;  maar  dit  is  nog  heel 
iets  anders  dan  eigenlijke  afbeeldingen  van  den  persoon  gelijk  hij  geweest 
is.  Van  de  afbeeldingen  van  Maria  en  den  Christus  geldt  natuurlijk  het- 
zelfde. Hoe  schoon  ook  de  legende  van  Veronica  zij,  een  portret,  een  we- 
zenlijke afbeelding  van  den  Christus,  gelijk  de  discipelen  hem  gezien  heb- 
ben, is  er  niet,  en  van  Maria  bezit  niemand  een  gewaarmerkt  afbeeldsel. 
Al  wat  men  ons  hiervan  voorstelt,  zijn  dus  beeltenissen  die  niet  uit  de 
realiteit  komen,  maar  die  hun  oorsprong  vinden  in  de  voorstelling  die  de 
onderscheidene  kunstenaars  zich  van  deze  mannen  en  vrouwen  Gods  ge- 
vormd hebben.  Een  enkel  Kruis  is  en  blijft  daarom  altoos  veel  welspre- 
kender dan  een  crucifix.  Bij  een  eenvoudig  kruis  vult  ge  wat  ontbreekt 
zelf  aan,  maar  bij  een  crucifix  staat  het  Christusbeeldje  u  in  den  weg, 
om.  u  den  wezenlijken  Christus  voor  te  stellen.  Uit  dien  hoofde  conclu- 
**  deeren  we,  dat  er  voor  deze  phantasiebeelden  in  de  kerk  geen  plaats  is, 
ook  al  bepaalde  men  er  zich  toe,  om  deze  beelden  eenvoudig  in  de  ge- 
bouwen neer  te  zetten,  zonder  dat  er  eenige  vereering  aan  wierd  toege- 
bracht. 

Maar  ook  het  laatste  geschiedt,  en  het  is  hiertegen  dat  zich  tweemaal 
in  beeldenstorm  heilige  toorn,  vermengd  met  ruwe  gemeenheid,  gekeerd 
heeft.  Eerst  in  de  bange  eeuw  die  tusschen  726  en  842  verliep;  en  later 
in  onzen  strijd  tegen  Spanje,  vooral  in  Antwerpen  en  Vlaanderen.  Aan- 
vankelijk was  in  de  kerk  van  Christus  alle  gebruik  van  beelden  en  dus 
ook  alle  beeldenvereering  zorgvuldig  gemeden,  maar  toen  de  kerk  tot 
heerschappij  kwam,  de  weelde  insloop,  en  allerlei  groepen  zich  doopen 
^  lieten,  die  in  hun  hart  nog  Jieidensch  waren  gebleven,  drong  al  spoedig 
niet  alleen  de  kunst  en  het  gebruik  van  beelden,  maar  ook  een  hoogst 
afkeuringswaardige  vereering  der  beelden  in.  De  vormen  van  deze  ver- 
eering werden  zelfs  al  stuitender.  Niet  alleen  toch  dat  men  voor  de  beel- 
den knielde  en  tot  de  beelden  bad,  maar  men  krabde  soms  verf  van  de 
beelden  af,  om  ze  in  den  wijn  voor  het  heilig  Avondmaal  te  mengen,  en 
lei  het  Avondmaalsbrood  eerst  op  de  beelden,  om  het  als  uit  hun  hand 
te  ontvangen.  Daar  nu  de  Islam  was  opgekomen,  en  door  zijn  bestrijding 
van  alle  gebruik  van  beelden  zedelijken  indruk  maakte,  ontstond  er  voor- 
al te  Constantinopel  een  sterke  reactie  tegen  deze  beeldendienst,  die  kei- 
zer Leo  III  bewoog,  zeer  zeker  ook  uit  politieke  reden,  om  allen  beelden- 
y  dienst  te  verbieden.  Dit  verbod  gaf  het  sein  tot  een  bange  en  ontzettende 
worsteling  die  meer  dan  een  eeuw  lang  in  Oost  en  West  tusschen  de 
verachters   en   de   vereerders  der  beelden  gevoerd  is,   en  het  is  in  dezen 


ZOND.   XXXV.   HOOFDSTUK   IV.  577 


stryd  dat  de  kerk  van  Rome  zich  voor  de  beelden  verklaard  heeft,  en  ten 
slotte  door  de  energie  'van  twee  vrouwen,  eerst  van  keizerin  Irene,  en  toen   ' 
van  Theodora  overwon,   en  overwinnen  moest.     Immers  hoe  goed  ook  de 
bedoeling   van    Leo    III    was,   en    door  wat  machtige  groep  van  ernstige 
godgeleerden  en  vromen  hij  gesteund  werd,  toch  was  het  vooral  de  Cama- 
rilla   en    het  Leger,    dat  waarlijk  niet    uit   godsdienstigen  zin  zich  tegen  -, 
het   gebruik    van    de  beelden  gekeerd  had.    De  strijd  werd  dus  niet  door 
religieuse   motieven,    maar   door  list  en  geweld  eenerzijds,    en  anderzijds 
door   bigotterie  en  zinlij ke-religieuse  neiging  beslist,   een  worsteling  even 
onzuiver  als  die  bij  onzen  beeldenstorm  in  Vlaanderen  plaats  greep.  Eerst   > 
de   Reformatie    heeft  de  zaak  op  zuiver  geestelijk  terrein  gebracht  en  op 
grond  van  Gods  Woord,  uit  zuiver  religieus  motief,  èn  het  gebruik  èn  de 
vereering  der  beelden  verboden. 

Immers  wat  men  ook  voorwendde,  dat  de  vereering  over  het  beeld  heen 
tot  den  persoon  zou  gaan,  wiens  de  beeltenis  was,  hield  geen  steek.  Hoog  - 
geestelijk  gestemde  personen  hadden  die  hulpe  van  het  beeld  niet  noodig; 
en  waar  die  geestelijke  stemming  ontbrak,  bleef  men  in  de  practijk  wel 
waarlijk  aan  het  beeld  hangen.  Vooral  de  Romaansche  volken  in  Italië, 
Spanje  en  Zuid-Frankrijk  neigen  er  toe,  om  alles  zinlijk  te  vormen  en  in 
dit  zinlijke  op  te  gaan.  De  neiging  in  onze  menschelijke  natuur,  die  het 
heidonsche  element  van  zinlijke  Godsvereering  in  het  leven  liep,  werkt  , 
daarom  in  hen  sterker  dan  in  de  volken  van  het  Noorden.  En  zoo  was 
het  volkomen  natuurlijk,  dat  de  Christelijke  religie  bij  deze  volken  zich 
meer  dan  bij  andere  in  had  te  spannen,  om  aan  dezen  trek  naar  het 
zinlijke  te  ontkomen.  Die  trek  naar  het  zinlijke  werd  voor  deze  volken 
een  verzoeking.  In  die  verzoeking  zijn  ze  bezweken.  En  daar  nu  juist 
deze  volken,  in  de  dagen  toen  Rome  opkwam,  het  meest  te  zeggen  had- 
den, is  te  kwader  ure  deze  zinlijke  stempel  destijds  op  heel  den  Christe- 
lijken  eeredienst  gedrukt. 

Het  beginsel,  dat  hierbij  in  het  gedrang  geraakte,  is  dus  waarlijk  niet 
van  ondergeschikt  belang.  Van  nature  neigen  wij,  om  het  geestelijke  j 
verre  te  houden  en  ons  in  het  zinlijk  leven  der  wereld  te  verliezen.  Van- 
daar de  sterke  strijd  van  heel  het  Evangelie,  om  het  geestelijke  uit  den 
bodem  van  zinlijke  los  te  maken,  en  ons  althans  op  heilig  terrein  aan 
deze  verleidende  overheersching  te  doen  ontkomen.  Gelukt  dit,  dan  wordt 
de  geest  in  ons  vrij  gemaakt,  en,  door  dezen  triomf  van  het  geestelijke 
op  heilig  gebied,  wordt  dan  onze  zedelijke  veerkracht  versterkt,  om  ook 
in  het  leven  der  wereld  het  hooger  en  heiliger  ideaal  over  het  zichtbare 
en  zinlijke  te  doen  triomfeeren.  Maar  sluit  men  nu,  gelyk  in  den  beelden- 

E    VOTO    DORÜR.    III.  37 


578  ZOND.  XXXY.  hoofdsti]>k;  IV. 

dienst  geschiedt,  ook  op  heilig  terrein  met  dezen  zinlijken  trek  en  deze 
wereldsche  neiging  een  compromis,  dan  streelt  men  wel  de  zinnen,  en  kan, 
langs  den  weg  der  zinnen,  ook  wel  het  religieus  gevoel  prikkelen,  maar 
de  geest  wordt  daarbij  bedwelmd,  hij  wordt  gebonden  in  stee  van  vrij, 
en  de  dienst  de»s  Heeren  wordt  in  vormen  gewikkeld,  die  de  zedelijke 
energie  verslappen.  De  uitkomst  toont  dan  ook,  dat  bijna  alle  volken, 
die  aldus  de  Christelijke  religie  in  doeken  en  windselen  hebben  gewonden, 
zedelyk    verslapt    en  in    hun    energie  gebroken  zijn.  Spanje  en  Portugal, 

""  heel  Zuid-Amerika  en  Mexico,  Italië  en  ten  deele  zelfs  Frankrijk,  kunnen 
van  verre  de  vergelijking  op  dit  punt  met  Pruisen,  Engeland  en  de  Ver- 
eenigde  Staten  niet  doorstaan.  Zelfs  heel  de  Oostersche  kerk  is  voor  den 

"  Islam,  niettegenstaande  de  valsche  eenzijdigheid  van  den  Islam,  op  dit 
punt  bezweken.  Een  slotbemerking,  die  daarom  hier  ter  plaatse  is,  omdat 
juist  aan  dit  gebod  de  bedreiging  is  toegevoegd,  „dat  God  de  misdaden 
der  vaderen  bezoeken  zal  aan  de  kinderen  tot  in  het  derde  en  vierde 
geslacht";    een    profetie     alzoo,    dat  de  verzaking  van  dit  gebod  haar  na- 

*  deelige  en  noodlottige  uitwerking  zal  hebben  op  de  geheele  ontwikkeling 
der  geslachten  en  op  de  toekomst  der  volken.  Niet  natuurlyk  alsof  de 
kunst  ons  verboden  zou  zijn,  noch  ook  alsof  het  oprichten  van  een  beeld 
op  zichzelf  zoo  fataal  gevolg  zou  hebben ;  maar  overmits  dit  inhalen  van 
de  beelden  in  de  kerken  vanzelf  tot  hun  vereering;  de  vereering  der 
beelden  vanzelf  tot  heidensch  misbruik  leidt;  en  dit  zondige  toegeven  aan 
de  zinlijke  neiging  onzer  natuur  ook  in  het  heilige  de  kracht  breekt  van 
het  geestelijke  medicijn,  dat  ons  in  de  Christelijke  religie  geboden  wordt. 
De  opzichzelf  schoone  poging,  die  Rome  waagde,  om  de  theorie  zuiver 
te  houden,  bewijst  slechts,  hoezeer  men  zelf  het  gevaar  van  afdoUng  op 
dit  punt  inziet;  en  het  mislukken  van  de  poging  om  de  theorie  over  de 
practijk  te  doen  heerschen,  bewijst  onder  alle  volken,  hoe  doelloos  het 
opwerpen  van  dammen  en  dijken  is,  zoodra  we  een  stroom  in  gang 
brengen  die  gedreven  wordt  door  den  adem  van  een  onheiligen,  wijl  zin- 
lijken,  geest. 


ZONDAGSAFDEELING  XXXVI. 


Vraag  99.  Wat  wil  het  derde  gebod? 

Antwoord.  Dat  wij  niet  alleen  met  vloeken  of  met  valschen  eede,  maar  ook  metonnoo- 
dig  zweren,  den  naam  Gods  niet  lasteren  noch  misbruiken,  noch  ons  met  ons  stilzwij- 
gen en  toezien  zulker  schrikkelijke  zonden  deelachtig  maken,  en  in  summa,  dat  wij 
den  heiligen  Name  Gods  anders  niet  dan  met  vreeze  en  eerbiedinge  gebruiken,  op- 
dat Hij  van  ons  recht  bekend,  aangeroepen  en  in  al  onze  woorden  en  werken  ge- 
prezen worde. 

Vraag  lOO.  Is  het  dan  zoo  groote  zonde  Gods  naam  met  zweren  en  vloeken  te  lasteren, 
dat  God  zich  ook  over  die  vertoornt,  die,  zooveel  als  het  hun  mogelijk  is.  het  vloe- 
ken en  zweren  niet  helpen  weren  en  verbieden  ? 

Antwoord.  Ja  gewisselijk ;  want  daar  is  geen  grooter  zonde,  noch  die  God  meer  vertoornt, 
dan  de  lasteringe  zijns  Naams,  waarom  Hij  die  ook  met  den  dood  te  straffen  be- 
volen heeft.  1 


EERSTE  HOOFDSTUK. 


Geeft   den   HEERE   de   eere   zijns  naams,  brengt 
offer,  en  komt  in  zijne  voorlioven. 

Ps.  96:  8. 


Ook  bij  het  derde  Gebod  beginnen  we  met  de  woorden  van  het  gebod 
toe  te  lichten.  Ze  lulden  In  het  oorspronkelijke  eenigszins  anders,  dan  de 
Statenoverzetling  ze  biedt.  Letterlijk  toch  staat  er:  „Gij  zult  niet  opheffen 
den  Naam  van  Jehovah  uwen  God  naar  het  ijdele,  want  Jehovah  zal  niet 
onschuldig  houden,  wie  zijn  Naam  naar  het  ijdele  opheft."  de  toespraak 
geschiedt,  gelijk  ook  in  de  andere  geboden,  in  het  enkelvoud.  Er  staat 
■niet:  Gijlieden  enz.,  maar  gij,  van  één  persoon  gezegd;  op  den  man  af; 
<en  geheel  individueel  genomen. 

Wat  heeft  men  nu  te  verstaan  onder  „het  onheflfen  van  den  Naam  van 
Jehovah"?  Stellig  mag  dit  niet,  gelijk  velen  wanen,  beperkt  tot  het  let- 
terlijk uitspreken  van  Gods  Naam,  zoodat  feitelyk  dit  gebod  zich  alleen 
tegen  het  dusgenaamde  vloeken  zoo  keeren. 

Want  al  lijdt  het  geen  twijfel,  of  ook  deze  zonde  wordt  door  dit  gebod. 


580  ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK   I. 

gestuit,  zoo  reikt  toch  de  inhoud  van  dit  derde  Gebod  veel  verder.  Dit  zal 
terstond  blijken,  als  we  ons  eerst  rekenschap  geven  van  de  beteekenis,. 
die   dit  „opheffen",  deze  „Naam  van  Jehovah"  en  dit  „ijdele,"  hier  heeft. 

Het  eerst  vestigen  we  daartoe  de  aandacht  de  uitdrukking  „de  Naam 
van  Jehovah",  die  in  dit  Gebod  het  hoofdmoment  vormt.  Eerst  daarna, 
kan  onderzocht,  wat  de  zondaar  met  dezen  Naam  doet,  zoo  hij  dien  „op- 
heft naar  het  ijdele". 

Nu  weet  men  uit  wat  we  bij  de  behandeling  van  den  Naam  Jezus  o  vel- 
den zin  en  de  beduidenis  van  den  „naam"  schreven,  dat  de  naam  in  de 
Heilige  Schrift  volstrekt  niet  een  bloote  klank  of  een  conventioneel  woord 
beteekent,  waarmee  men  als  bij  afspraak  iets  of  iemand  noemt.  Toen 
A  dam  aan  de  dieren  namen  gaf,  verzon  hij  niet  maar  zekere  klanken, 
maar  zag  hij  het  wezen  van  elk  dier  aan,  doorzag  elks  natuur,  en  naar 
den  indruk  dien  zulk  een  dier  op  hem  maakte,  uitte  hij  een  klank,  die 
voor  zijn  menschelijk  besef  dien  indruk  weergaf.  Eva  ontving  haar  naam 
niet  als  een  preutsch  naampje,  gelijk  thans  de  jonge  meisjes  er  vaak  op 
gesteld  zijn  onder  een  vreemd  en  mooiklinkend  naampje  bekend  te  staan,. 
zelfs  hoe  coquetter  hoe  liever;  maar  omdat  in  dien  naam  Eva  de  moe- 
der des  levens  zich  uitsprak.  En  ook  nadat  Adam  en  Eva  het  Paradijs  zijn 
uitgedreven,  blijft  deze  zin  en  beteekenis  van  de  naamgeving  in  stand. 
Zie  het  maar  als  Eva  haar  oudsten  zoon  den  naam  Kaïn  geeft,  „omdat 
ze  een  man  van  den  Heere  had  verworven."  Noach  heet  de  Trooster,  om- 
dat hij  ons  „troosten  zal  van  onzen  arbeid  en  onze  moeite."  En  komen 
we  aan  de  Patriarchen,  dan  zien  we  de  namen  zelfs  wisselen  als  iemands 
stand  in  het  Koninkrijk  Gods  wisselt.  Abram  wordt  Abraham  en  Sarai 
wordt  Sarah,  evenals  later  Jakob  in  Israël  overgaat,  terwijl  dan  tusschen 
deze  beiden  in  Isaak,  evenzoo  met  een  naam  vol  beduidenis,  inligt.  Hoe 
verder  en  hooger  we  komen  hoe  hooger  dan  de  beteekenis  van  al  deze 
namen  klimt,  tot  eindelijk  in  den  naam  van  den  Gezalfde  Gods  de  volle 
rijkdom  en  het  wezen  van  den  „naam"  zich  ontplooit.  Ten  slotte  wordt  de 
„Naam  van  den  Christus,"  de  „Naam  van  Jezus"  zelfs  een  macht  in  het 
midden  der  gemeente  Gods.  In  dien  Naam  gaan  de  gebeden  op  ;  voor  dien 
Naam  lijdt  men ;  voor  dien  Naam  van  Jezus  geeft  men  zich  in  den  dood. 
En  als  eindelijk  door  Jezus  al  de  rijkdom  van  het  mysterie  van  Gods- 
Drieëenheid  is  ontvouwd,  zal  in  den  Naam  van  Vader,  Zoon  en  Heiligen 
Geest  heel  Gods  kerk  gedoopt  worden.  Onze  Verbondsnaam,  waarin  voor 
alle  heilig  werk  het  begin  is,  de  voorzetting  en  de  voleinding. 

In  dien  zin  nu  droeg  de  Heere  onze  God  ook  bij  Israël  een  Verbonds- 
naam. Dien  Naam  had  Hij  zelf  aan  Mozes  in  den  braambosch  geopen- 
baard.   Stond    bij  Abraham  nog  meer  de  naam  van  El  Sjaddai  d.  i.  God 


ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK   I.  581 

de  Almachtige,  op  den  voorgrond,  en  noemde  Isaak  Hem  Pac/ïadi  of  „mijn 
Vreeze,"  sinds  die  openbaring  in  den  braambosch,  was  de  vaste,  de  on- 
veranderlijke, die  stellige  naam  van  G-od  voor  zyn  bondsvolk  de  naam 
van  „Jehovah''  geworden ;  en  God  zelf  had  den  zin  van  dezen  naam  al. 
dus  verklaard  :  Ik  zal  zijn  die  Ik  zijn  zal.  Het  is  nu  bepaaldelijk  van  dezen 
Naam,  dat  ook  in  dit  derde  Gebod  uitsluitend  sprake  is.  Wat  men  niet 
in  het  ijdele  op  mag  heffen  is  de  naam  Jehovah ;  de  Naam  die  toekwam 
aan  Israëls  Verbondsgod,  Neemt  men  dus  ook  dit  gebod  als  een  artikel 
uit  een  strafwetboek,  dan  zou  naar  de  gewone  opvatting,  voor  dit  gebod 
alleen  hij  schuldig  staan,  die  uitdrukkelijk  den  naam  Jehovah  uit  ijdelen 
zin  en  met  ijdele  bedoeling  op  de  lippen  had  genomen.  Zelfs  het  gewone 
vloeken  en  lasteren  zou  er  dan  niet  door  worden  te  keer  gegaan,  en  iemand, 
die  zich  slechts  wachtte  om  ooit  den  naam  Jehovah  op  zijn  lippen  te  ne- 
men, ging  dan  altoos  vrij  uit,  hoe  hij  ook  overigens  zich  aan  misbruik 
van  allerlei  goddelijke  namen  te  buiten  ging.  De  Joden  die  wel  eenigs- 
zins  tot  deze  opvatting  neigden,  hadden  zich  dan  ook  gewend,  om  veilig- 
heidshalve dezen  naam  Jehovah  nooit  op  hun  lippen  te  nemen,  en  zoo 
dikwijls  de  naam  in  de  Heilige  Schrift  voorkwam,  er  den  naam  van  Ado- 
nai  voor  in  de  plaats  te  lezen.  Deze  Joodsche  gewoonte  is  toen  overge- 
gaan in  het  gemeen  gebruik  der  volken,  die  in  hun  overzettingen  van  de 
Heilige  Schrift  deze  usantie  gevolgd  hebben ;  en  zoo  leest  ook  onze  Staten- 
overzetting  overal,  waar  in  het  oorspronkelijk  de  naam  Jehovah  staat,  den 
naam  HEERE.  Ter  onderscheiding  drukt  men  dit  woord  Heere  dan  met 
kapitale  letters  als  het  in  de  plaats  van  Jehovah  staat,  en  met  kleine  let- 
ters als  er  in  het  Hebreeuwsch  reeds  Adonai,  d.  i.  Heere,  stond.  Het  ge- 
bruik om  de  stomme  e  achter  Heere  te  lezen  en  uit  te  spreken  heeft  dus 
op  zich  zelf  met  dit  gebod  niets  te  maken.  Of  er  in  het  oorspronkelijke 
JEHOVAH  staat,  kunt  ge  alleen  zien  in  de  bijbeluitgaven,  waar  het  woord 
Heere  alsdan  met  kapitale  letters  als  HEERE  gedrukt  is.  Maar  ook  als 
de  beide  woorden  bijeen  staan,  en  er  dus  gelezen  wordt  Heere,  HEERE 
schrijft  men  toch  beide  woorden  met  de  stomme  e  er  achter.  En  dit  wel 
omdat  we  nu  eenmaal  in  onze  Nederlandsche  taal  tweeërlei  schryfwy- 
ze  voor  dit  woord  hebben,  zoowel  heer,  als  heere ;  en  zulks  met  dit  onder- 
scheid, dat  het  woord  heer  in  gemeenzamer  zin  wordt  gebezigd,  en  het 
woord  Heere  in  deftiger  en  eerbiediger  styl.  Dit  nu  zoo  zijnde,  zoo  volgt 
hieruit,  dat  wie  nochtans,  den  hoogen  God  bedoelende,  niet  Heere,  maar 
Heer  schrijft,  óf  blijk  geeft  van  oneerbiedigheid  jegens  het  hoogste  We- 
zen, óf  toont  de  onderscheidingen  van  zijn  Nederlandsche  taal  niet  te  ken- 
nen. Goede  taaikenners,  ook  al  zijn  ze  volstrekt  geen  geloovigen,  schrij- 
ven, als  ze  van  God  spreken,  dan  ook  altoos  Heere. 


582  ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK   I. 


Stemt  nu  een  ieder  toe,  dat  dit  gebod  niet  uitsluitend  het  verkeerd  ge- 
bruik van  den  bepaalden  naam  Jehovah  kan  verbieden,  maar  in  elk  geval 
een  meer  algemeene  strekking  heeft,  dan  rijst  de  vraag,  hoe  deze  meer 
algemeene  strekking  door  ons  moet  bepaald  worden.  De  naam,  dit  gevoelt 
een  ieder,  dient  om  iemand  mede  te  noemen,  't  zij  ge  tot  hem,  't  zij  ge 
van  hem  spreekt.  Een  woord,  een  begrip,  een  denkbeeld,  een  voorstelling 
is  alles  heel  iets  anders  dan  een  naam.  G-e  kunt  allerlei  eigenschappen^ 
allerlei  titels  voeren,  allerlei  qualiteiten,  maar  dat  alles  is  uw  naam  niet. 
Uw  naam  is  die  korter  of  langer  klank,  waarmee  uw  persoon  als  zooda- 
nig bedoeld  en  aangeduid  wordt.  Noem  ik  dien  naam,  dan  ziet  ge  op,  zoo 
ge  er  bij  zijt,  en  wek  ik  in  anderer  geest  de  herinnering  aan  uw  persoon. 
Daarom  is  de  naam  dan  ook  zoo  teer;  voelt  iemand  de  beleediging  aan 
'  zijn  naam  aangedaan  als  een  aanranding  van  zijn  eigen  persoon ;  en  is 
een  goeden,  onbevlekten,  onbesmetten  naam  te  bewaren  het  edelst  stre- 
ven voor  veler  ziel.  Een  goede  naam  is  beter  dan  goede  olie,  zegt  de  spreuken- 
dichter.  Het  is  zoo,  men  kan  ook  te  preutsch  op  zijn  naam  zijn,  en  zijn 
naam  hooger  dan  zijn  levensbeginsel  stellen,  maar  op  zichzelf  is  iemand, 
die  niet  om  zijn  naam  geeft,  een  persoon  zonder  eere. 

Spreken  we  dus  van  den  Naam  van  God  dan  onderstelt  dit,  dat  de 
mensch  zelf  tot  God  kan  spreken,  en  over  G-od  tot  anderen  kan  spreken, 
en  dat  hij  dit  doen  kan  iri  dezer  voege,  dat  hy  niet  alleen  enkele  eigen- 
schappen, krachten  of  mogendheden  Gods  aanduidt,  maar  dat  hij  ook  recht- 
streeks het  Wezen  Gods,  zij  het  ook  altoos  op  creatuurlij ke  wijze,  uitdrukt. 
Een  zoo  eng  persoonlijk  bestaan,  gelijk  wij  dit  hebben,  mag  men  wel  nooit 
op  God  overbrengen.  Het  ééne  Wezen  bestaat  in  drie  Personen.  Maar  dit 
onderscheid  nu  daargelaten,  ligt  toch  in  het  noemen  van  God  bij  zijn 
Naam  dit  in :  dat  ik  met  God  als  met  een  ander  Ik  te  doen  krijg,  en  als 
zoodanig  Hem  toespreek  en  van  Hem  spreek.  Ge  ziet  dan  ook  hoe  in 
deze  tegen woordigen  tijden  al  diegenen,  die  nog  wel  een  idee  van  het  On- 
zienlijke en  een  ideaal  van  het  Hoogste  Goed  aanbidden,  maar  van  den 
God  der  Openbaring  vervreemd  zijn,  zijn  Naam  bijna  nooit  meer  noemen. 
Het  is  dan  het  Opperwezen,  soms  de  Voorzienigheid  de  Hoogere  zegen, 
de  Onbegrijpelijke,  en  zooveel  meer;  maar  noch  zijn  Jehovah-naam,  noch 
zijn  FacZer-naam  blijft  bij  dezulken  in  eere. 

Ontmoet  ge  nu  iemand  in  het  gewone  leven,  dan  kunt  ge  hem  niet  bij 
zijn  naam  noemen,  noch  bij  zijn  naam  toespreken,  tenzij  hij  zich  eerst 
aan  u  kenbaar  hebbe  gemaakt,  of  ge  door  anderen  aan  hem  zijt  voor- 
gesteld. Een  onbekend  persoon  is  u  een  X.  Dit  heeft  voor  u  geen  naam. 
Dien  kunt  ge  met  zijn  naam  niet  aanspreken,  noch  spreken  over  hem. 
Vraagt   ge  hem  op  den  weg  naar  het  uur,  of  naar  het  pad  dat  ge  moet 


ZOND.    XXXVl.    HOOFDSTUK  I.  583 

inslaan,  dan  zegt  ge:  „Lieve  vriend",  of  gebruikt  ge  een  soortgelijken  al- 
gemeenen  term,  maar  bij  zijn  naam  noemt  ge  hem  niet.  En  moet  ge  over  hem 
spreken,  dan  duidt  ge  hem  aan,  als  den  man,  die  daar  en  daar  liep,  of  dit  en  dat 
deed,  maar  met  zijn  naam  kunt  ge  hem  niet  noemen.  Zoo  onderstelt  dus  het 
aanspreken  van  iemand  bij  zijn  naam,  of  het  spreken  over  iemand  met 
zijn  naam,  dat  deze  persoon  zich  te  voren  aan  u  kenbaar  gemaakt  hebbe, 
aan  u  geopenbaard  zij,  en  dat  ge  weet  wie  hij  is.  Dan,  maar  ook  dan 
alleen,  gaat  zijn  naam  in  uw  gebruik  over.  En  waar  dit  zelfs  nog  bij  ons 
menschen  geldt,  nu  de  beteekenis  van  den  naam  zoo  afnam,  en  de  zin 
van  onzen  naam  geheel  uitgesleten  en  onkenbaar  geworden  is,  daar  gold 
dit  natuurlijk  nog  in  veel  hooger  zin  onder  de  bedeeling  der  bijzondere  Open- 
baring, toen  schier  elke  naam  de  wezenheid  van  den  persoon  poogde 
uit  te  drukken,  en  in  nog  hooger  mate  van  dien  Naam  die  boven  alle 
naam  is,  van  den  naam  des  HEEREN. 

Nu  kan  geen  creatmir,  geen  mensch  noch  engel,  God  ooit  zóó  noemen 
dat  hij  het  volle  "Wezen  van  den  Eeuwigen  God  in  zijn  naam  uitspreke. 
In  zijn  Goddelijk  "Wezen  blijft  Hij  eeuwiglijk  de  verborgene  God.  Zichzelf 
bekend  en  niemand  nader.  Die  God,  dien  ge  aanbidden  kunt  en  minnen 
moogt,  maar  dien  ge  nooit  kunt  doorgronden.  Tusschen  den  Naam  en 
het  Wezen  ligt  bij  God  den  Heere  dus  altoos  een  oneindige  afstand.  In 
den  Naam  kan  nooit  iets  van  het  Wezen  liggen  uitgedrukt,  dat  God  zelf  ' 
omtrent  u  niet  zijn  "Wezen  en  Raad  en  "Werk  geopenhaard  heeft.  "Vandaar 
dat  feitelijk  de  inhoud  van  den  Naam  des  Heeren  gelijk  staat  met  den 
inhoud  der  Openbaring  omtrent  zijn  "Wezen,  en  dat  de  Naam  des  Heeren 
is:  Die  geopenbaarde  kennisse  Gods,  die  in  deze  wereld,  of  wilt  ge  in 
de  kerke  Gods  door  God  zelf  gedeponeerd  is.  "Voor  zoover  nu  die  kennisse 
ook  uw  persoonlijk  bezit  werd,  kunt  ook  gij  dus  God  den  Heere  noemen, 
Hem  met  zijn  Naam  toespreken,  en  met  zijn  Naam  van  Hem  spreken. 
En  gelijk  Paulus  zegt,  dat  niemand  kan  zeggen  Christus  den  Heere  te  zyn 
dan  door  den  Heiligen  Geest,  evenzoo  moet  ook  beleden,  dat  niemand 
het  Eeuwige  "Wezen  bij  zijn  Naam  kan  noemen,  dan  door  den  Heiligen 
Geest.  Niemand,  zegt  Jezus,  kent  den  Vader,  dan  de  Zoon  en  wien  het 
de  Zoon  wil  openbaren.  "Welnu,  alleen  wie  deze  openbaring  van  den  Zoon 
ontving,  hy  en  hij  alleen  kan  God  zijn  Vader  noemen,  althans  op  zulk  een 
wijs  dat  er  in  dien  naam  toon,  inhoud  en  bezieling  trilt. 

"We  komen  dus  tot  deze  slotsom,  dat  er  in  deze  zondige  wereld  een  heilige 
machtvan  kennisse  Gods  geopenbaard  is;  dat  deze  openbaring  ons  in  crea- 
tuurlijke  mate  en  op  creatuurlijke  wijze  iets  van  het  Wezen  den  Raad  en  het 
Werk  des  Heeren  ontsluiert;  dat  deze  openbaring  door  den  Heiligen  Geest  aan 


584  ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK    I. 


de  zielen  betuigd  wordt;  en  dat  alzoo  de  Xaam  des  Heeren,  die  tieerlijk 
is  over  de  gansche  aarde,  een  heiligen  schat  vormt,  die  uit  genade  aan 
deze  zondige  vï^ereld  geschonken  is.  In  dien  Naam  ligt  dus  de  heerlijkheid 
des  Heeren,  in  dien  Naam  de  kennisse  des  Almachtigen;  in  dien  i\'aa>n 
ligt  saamgevat  al  de  schat  van  zijn  voorwerpelijke  en  onderwerpelijke 
openbaring.  En  draagt  deze  rijke  openbaring  thans,  na  den  val,  het  ka- 
rakter van  zulk  een  openbaring  als  de  zondaar  noodig  heeft  zoo  spreekt 
het  vanzelf,  dat  gelijke  openbaring  toch  ook  in  het  Paradijs  bestond  vóór 
den  val,  en  dat  Adam  zoowel  als  Abraham,  zich  rekenschap  hadden  te 
geven  van  hun  verplichting  jegens  den  Naam  des  Heeren.  Onze  Catechis- 
mus heeft  dit  dan  ook  gevoeld,  waar  hij  in  Vraag  99  de  strekking  van  dit 
G-ebod,  positief,  zóó  verklaart,  „dat  Hij  van  ons  recht  er/cewd,  aangeroepen, 
en  in  al  onze  woorden  en  werken  geprezen  worde." 

Vraagt  ge  nu  in  de  tweede  plaats  wat  het  beteekent:  „dezen  naam  des 
Heeren  op  te  heffen"  zoo  staat  opheffen  tegenover  laten  liggen.  Het  He- 
breeuwsche  woord  Nasa\  dat  hier  gebezigd  wordt,  heeft  in  al  zijn  betee- 
kenissen  deze  zelfde  grondbeduidenis.  Iets  is  er,  het  ligt  daar  neder,  maar 
nu  wordt  het  door  dit  nasa'  opgeheven.  Blijft  dit  nasa'  uit,  dan  blijft  het 
daar  onaangeroerd  liggen;  doch  grijpt  het  nasa'  plaats,  dan  wordt  het 
opgegrepen,  opgebeurd,  in  gebruik  genomen.  Vandaar  dat  onze  Staten-over- 
zetters  het  vertaalden  „den  Naam  des  Heeren  uws  Gods  niet  ijdellijk  ge- 
bruiken.'" Toegepast  op  den  Xaam  des  Heeren  wil  dit  dus  zeggen,  dat  een 
zondaar  tweeërlei  kan  doen,  óf  zich  met  dien  Naam  inlaten,  óf  er  zich 
buiten  houden.  Er  zich  meê  bemoeien,  of  er  zich  niet  meê  bemoeien.  Dien 
Naam  liggen  laten,  of  wel  aan  dien  Naam  de  hand  slaan.  Dit  eerste  nu 
mag  de  mensch  niet  doen.  Hij  7noet  er  zich  meê  inlaten,  want  God  heeft 
aan  den  zondaar,  en  den  zondaar  tot  heil  zijn  Openbaring  gegeven,  en  hem 
daardoor  in  staat  gesteld,  Hem  met  zijn  Naam  te  noemen.  Het  is  dus 
schandelijke  ondank,  en  er  spreekt  hooghartige  laatdunkendheid  in,  zoo  de 
zondaar  zich  om  den  heerlijken  Naam  zijns  Gods  niet  bekommert,  dien 
liggen  laat,  laat  voor  wat  die  is,  en  er  niet  naar  omziet. 

En  toch  is  er  nog  erger  dan  deze  laatdunkendheid  en  achteloosheid,  dit 
namelijk  dat  de  zondaar  er  in  zijn  verwatenheid  toekomt,  om  dezen  Naam 
deze  Openbaring,  deze  kennisse  Gods  aan  te  grijpen,  niet  om  Hem  te  ver- 
heerlijken, en  niet  om  er  eigen  behoud  in  te  vinden,  maar  om  dit  heilige 
aan  te  randen,  er  zijn  lust  aan  te  koelen  het  uit  vijandschap  te  lasteren 
en  tot  het  mikpunt  te  kiezen  voor  zijn  spot.  En  dit  nu  juist  drukt  het 
derde  Gebod  uit,  als  het  spreekt  van  een  „opheffen  van  den  Naam  van  Jeho- 
vah  in  het  ijdele  of  naar  het  ijdele."  Er  staat  in  het  Hebreeuwsch 'L*?  Snhaw 


ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTL'K   I.  585 


en  dat  Schaw  is  de  naam  voor  heel  die  atmosfeer  der  wereld,  die  buiten 
deze  Openbaring,  buiten  deze  heilige  sfeer  van  den  Xaam  des  Heeren  ligt. 
Schaw  duidt  aan  het  leugenachtige,  het  zondige,  het  duivelsche,  dat  deze 
wereld  overheerscht,  voor  zoover  ze  aan  zichzelf  is  overgelaten.  En  „den 
Naam  des  Heeren  ijdellijk  gebruiken,"  of  gelijk  er  letterlijk  staat :  „den  Naam 
des  Heeren  opheffen  naar  dat  ijdele,"  beteekent  alzoo :  Zich  met  de  Open- 
baring Grods  inlaten,  haar  aangrijpen,  zich  met  haar  bemoeien,  niet  om  haar 
te  verheerlijken  of  er  heil  in  te  zoeken,  maar  voor  een  doel  dat  thuis  hoort  in 
het  zondige,  het  leugenachtige  en  het  duivelsche  van  den  geest  der  wereld. 
Daarom  schreven  we  bij  de  indeeling  die  we  van  den  inhoud  der  Tien 
Geboden  gaven,  dat  dit  gebod  den  mensch  bestraft,  inzooverre  hij  er  door 
de  zonde  toe  neigt,  om  als  redelijk  wezen  God  Almachtig  aan  te  randen  in 
zijn  Naam.  Alle  geopenbaarde  kennisse  Gods,  en  dus  ook  zijn  Naam,  die 
deze  geopenbaarde  kennisse  saamvat,  en  dienst  doet  om  den  aldus  geopen- 
baarden  God  aan  te  spreken,  raakt  ons  menschelijk  bewustzijn.  Als  zinUjke 
wezens  neigen  we  tot  overtreding  van  het  tweede  Gebod;  ma,ar  Si\s geeste- 
lijke wezens  tot  overtreding  van  het  derde.  We  bestaan  uit  ziel  en  lichaam. 
Naar  ons  lichaam  zinlijk  van  aard,  plaatst  de  zonde  ons  tegenover  het 
tweede  Gebod,  maar  tegenover  het  derde  voorzoover  we  naar  onze  ziel 
geestelijk  van  aard  zijn.  De  vereeniging  van  ziel  en  lichaam  ligt  in  onzen 
persoon  en  daarom  gaat  aan  het  Tweede  en  Derde  gebod  het  Eerste  vooraf, 
waarin  we  tegengestaan  worden,  voor  zoover  de  zonde  ons  prikkelt,  om 
als  persoonlijke  wezens  God  als  God  aan  te  randen.  Maar  na  die  eenheid 
komt  de  splitsing  naar  de  tweeheid  van  ons  wezen,  en  bestraft  het  Tweede 
gebod  de  zondige  neiging  tegen  God  in  onze  zinlijke  natuur,  en  daarna  dit 
Derde  gebod  de  zondige  neiging  tegen  God  in  onze  geestelijke  natuur.  En 
deze  laatste  zondige  neiging  is  hierin  gelegen,  dat  wij  niet  willen  buigen 
voor  de  Openbaring;  dat  we  niet  willen  zwichten  voor  wat  God  ons  van 
zich  zelf  openbaart;  en  dat  we  alzoo  zijn  Naam  niet  eeren,  maar  tegen 
zijn  Naam  ingaan.  Dat  hierin  ook  het  rechtstreeksche  misbruik  van  zijn 
Naam  in  vloek,  Godslastering  en  meineed  begrepen  is,  spreekt  dus  wel 
vanzelf,  maar  het  gebod  strekt,  gelijk  ge  nu  aanstonds  gevoelt,  veel 
verder;  het  is  van  veel  breeder  omvang;  en  omvat  een  geheele  zijde  van 
uw  menschelijke  levensuiting.  Dit  gebod  beheerscht  geheel  de  verhouding 
waarin  ge  als  zelfbewust  en  geestelijk  wezen  staan  zult  of  staat  tegenover 
God  den  Heere  voorzoover  Hij  kenbaar,  wijl  geopenbaard,  is. 

Dit  nu  maakt  ook  hier  de  juiste  onderscheiding  tusschen  de  strekking 
van  dit  gebod  in  het  Paradijs  en  na  den  val,  en  evenzoo  de  onderschei- 
ding van  hetgeen  verboden  en  geboden  wordt,  zeer  licht. 


586  ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK   II. 

Natuurlijk  heeft  Adam  dit  gebod  in  dien  vorm  niet  gekend.  De  Verbonds- 
naam Jehoücih  is  van  veel  later  dagteekening.  Maar  v^^el  was  daarom  in 
Adams  ziel  ingeplant  de  juiste  betrekking  waarin  hij  als  geestelijk  wezen 
staan  moest  tegenover  de  kennisse  van  zijn  God,  voor  zoover  deze  zich 
openbaarde.  Doel  van  het  aanzijn  in  het  Paradijs  was:  opdat  hij  zijn  God 
recht  kennen,  en  op  dien  grond  Hem  van  harte  liefhebben  zou.  In  den  eigen 
levensdrang  sprak  dus  Adam  het  gebod,  dat  hij  niet  onverschillig  bij  zijn 
God  voorbij  mocht  gaan,  maar  zich  beijveren  moest,  om  de  volle  zuivere 
kennisse  van  zijn  God  te  ontvangen,  voor  zoover  het  God  beliefde  die  te 
openbaren,  en  ze  dus  in  een  Naam  was  uit  te  spreken.  Maar  na  den  val 
erlangde  deze  heilige  verplichting  een  gewijzigd  karakter.  Nu  toch  was 
het  niet  de  menschelijke  creatuur,  maar  de  zondaar,  die  zich  wenden 
moest  tot  de  kennisse  van  Gods  barmhartigheden,  om  in  den  Jehovah- 
uaam,  en  straks  in  den  Vader-naam  zijn  kennisse  van  den  Ontfermeruit 
te  spreken.  Van  dat  oogenblik  af  ontstond  dus  de  bijzondere  Openbaring; 
droeg  de  Naam  des  Heeren  een  bijzonder  karakter  en  ontstond  de  ver- 
plichting voor  den  zondaar,  om  deze  bijzondere  openbaring  zijns  Gods  met 
ijver  na  te  speuren,  ze  in  zich  op  te  nemen,  haar  in  het  geloof  te 
omhelzen,  en  den  aldus  gekenden  God  aan  te  roepen  bij  zijn  heili- 
gen Naam. 

Geboden  wordt  dus  in  dit  derde  Gebod,  dat  wij,  gelijk  de  Catechismus 
zegt :  Hem  recht  kennen  en  erkennen  zullen,  en  Hem  aanroepen  in  lofzang 
en  gebed,  en  prijzen  in  al  onze  woorden  en  werken. 

Verboden  daarentegen  is  in  dit  gebod:  lo.  alle  onverschillig  en  hooghar- 
tig laten  liggen  van  Gods  heilige  Openbaring;  en  20.  alle  bemoeiing  met 
zijn  heilige  Openbaring,  die  niet  strekt  om  Hem  te  verheerlijken,  maar 
om  ze  te  misbruiken  voor  een  onheilig  doel. 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


Toen  lasterde  de  xoon  der  Israëlietische  vrouw 
uitdrukkelijk  den  NAAM,  en  vloekte ;  daarom  brach- 
ten zij  hem  tot  Mozes.  De  naam  nu  zijner  moeder 
was     Selomith,     de     dochter   van    Dibri,    van    den 

stam  Dan. 

Lev.  24:  11. 

Neemt  ge  het  derde  Gebod  als  artikel  van  een  strafwet,  en  vraagt  ge  u 
dan  af,  door  welk  bepaald  feit  dit  gebod  overtreden  wordt,  dan  dient  ge- 


ZOND.   XXXVI.    HOOFDSTUK   II.  587 

antwoord,  dat  de  overtreding  van  dit  gebod  uitsluitend  ligt  in  het  on- 
Godvruchtig  gebruik  van  den  Bondsnaam  Jehovah.  Wie  zich  aan  dien  naam 
maar  speent,  kan  in  uitwendig  wettelyken  zin  nooit  met  dit  gebod  in  aan- 
raking komen;  want  het  is  niet  tegen  den  naam:  God,  en  nog  minder 
tegen  het  gemeene  vloeken,  dat  het  derde  Gebod,  in  zijn  concreten  vorm 
ingaat,  maar  zeer  bepaaldelijk  strekt  het  om  den  heiligen  Verbondsnaam  des 
Heeren  Heeren    tegen  gemeenmaking  te  bewaren. 

De  in  het  oog  springende  overtreding  tegen  dit  gebod,  waarvan  de 
Schrift  meldt,  en  die  ge  in  Lev.  XXIV  vindt  opgeteekend,  bestond  dan 
ook  in  het  „uitdrukkelijk  lasteren  van  den  NAAM,"  waaraan  een  maar 
half  echte  Jood  zich  had  schuldig  gemaakt.  Hij  was  toch  de  zoon  van 
Selomith,  een  Joodsche  vrouw;  maar  zijn  vader  was  een  Egyptenaar.  En 
nu  was  het,  door  heidensche  vijandschap  tegen  den  God  Israëls  gedreven 
dat  deze  persoon  „den  NAAM  uitdrukkelijk  lasterde."  Een  vermelding 
waarbij  onze  Statenoverzetters  met  opzet  het  woord  NAAM  met  kapitale 
letters  deden  afdrukken,  om  wel  te  doen  uitkomen,  dat  hier  de  heilige 
Verbondsnaam  van  Jehovah  bedoeld  was.  Over  deze  ontzettende  gebeur- 
tenis nu  heeft  de  Heere  zelf  vonnis  geveld.  We  lezen  toch  vlak  daarop 
in  Lev.  XXIV:  13—16,  dit:  „En  de  Heere  sprak  tot  Mozes,  zeggende: 
Breng  den  vloeker  uit  tot  buiten  het  leger;  en  allen  die  het  gehoord 
hebben,  zullen  hunne  handen  op  zijn  hoofd  leggen:  daarna  zal  hem 
de  geheele  vergadering  steenigen.  En  tot  de  kinderen  Israëls  zult  gij 
spreken  zeggende:  Een  ieder,  als  hij  zijnen  God  gevloekt  zal  hebben,  zoo 
zal  hij  zijne  zonde  dragen;  en  die  den  naam  des  Heeren  gelasterd  zal 
hebben,  zal  zekerlijk  gedood  worden;  de  gansche  vergadering  zal  hem 
zekerlijk  steenigen;  alzoo  zal  de  vreemdeling  zijn  gelijk  de  inboor- 
ling, als  hij  den  NAAM  zal  gelasterd  hebben,  hij  zal  gedood  worden." 

De  nadruk,  die  hier  blijkbaar  op  het  met  name  lasteren  van  den  naam 
Jehovah  gelegd  wordt,  mag  dus  niet  door  ons  verzwakt;  en  al  ontkennen 
we,  dat  dit  Gebod  voor  ons  in  het  artikel  van  een  strafwet  mag  opgaan 
en  al  handhaven  we  ook  hier  de  geestelijke  beteekenis  der  wet,  toch  mag 
de  scherpste  en  meest  concrete  overtreding  nooit  uit  het  oog  verloren. 
Als  er  staat:  „Gij  zult  niet  dooden,"  belijden  de  kerken,  dat  God,  verbie- 
dende den  doodslag,  ook  tevens  verbiedt  den  wortel  van  den  doodslag  en 
al  wat  den  mensch  daartoe  brengen  mag.  En  zoo  zeggen  we  ook  hier, 
dat  achter  dit  Gebod  geheel  de  geestelijke  achtergrond  ligt  van  het  mis- 
bruik dat  met  Gods  heilige  openbaring  gedreven  wordt.  Maar  gelyk  we 
bij  het  zesde  Gebod  toch  allereerst  den  doodslag  in  eigenlijken  zin  ge- 
wraakt vinden,  zoo  moet  ook  bij  het  derde  Gebod  allereerst  gelet  op  het 
rechtstreeksch  misbruik  van  den  NAAM  als  naam,  niet  om  hierbij  te  blij- 


588  ZOND.    XXXYI.    HOOFDSTUK   II. 

ven  staan,  maar  omdat  het  in  deze  zonde  is,  dat  de  neiging  onzer  natuur 
waartegen  dit  gebod  ingaat,  het  sterkst  uitkomt. 

En  in  dien  zin  nu  kan  men  niet  zeggen,  da^"  dit  derde  Gebod  recht- 
streeks alle  vloeken  en  alle  misbruik  van  heilige  woorden  wraakt,  maar 
moet  eerst  duidelijk  uitgesproken,  dat  de  letter,  de  bewoording,  de  uitdruk- 
kingsvorm van  dit  gebod,  zich  uitsluitend  keert  tegen  het  misbruik  van 
den  naam  Jehovah.  Dit  wordt  natuurlijk  volstrekt  niet  gezegd,  om  andere 
^  roekelooze  woorden  te  verontschuldigen;  maar  alleen  om  duidelijk,  vóór 
alle  verder  onderzoek,  te  laten  uitkomen,  wat  hier  het  uitgangspunt  is, 
en  dat  uitgangspunt  ligt  in  den  Verbondsnaam,  van  Jehovah  in  het  Oude 
Testament,  en,  indien  ge  zoo  wilt,  van  den  Drieeënigen  God  in  het  Nieuwe 
Testament.  Geheel  in  aansluiting  aan  ons  vorig  hoofdstuk  komen  we  dus  tot 
de  slotsom,  dat  we  hier  met  het  misbruik  van  Gods  geopenhaarden  Naam 
te  doen  hebben:  d.  i.  met  het  misbruik  der  openbaring  die  in  dien  Naam 
ligt;  en  evenzoo  met  het  misbruik  van  den  iV^aam,  waarin  die  geheele  Ver- 
bondsopenbaring zich  concentreert. 

Vraagt  men  nu,  waarom  zulk  ijdel  uitspreken  van  een  naam  op  zichzelf 
zoo  zware  zonde  is,  dan  moet  geantwoord :  Omdat  in  dien  naam  de  j^er- 
soon  en  zijn  eere  ligt.  Reeds  in  het  gemeene  leven  hebt  ge  niet  het  recht 
iemand  bij  zijn  naam  te  noemen,  dan  nadat  ge  aan  hem  voorgesteld  zij t, 
en  hij  zich  aldus  aan  u  geopenbaard  heeft.  En  zelfs  dan  geldt  het  noemen 
van  uw  meerdere  bij  zijn  naam  nog  dan  alleen  voor  geoorloofd,  zoo  die 
meerdere  u  daartoe  verlof  schonk.  Deze  usantie  onder  raenschen  gaat  uit 
van  het  besef,  dat  ik,  iemand  met  zijn  naam  aansprekende,  mij  in 
zekere  intimiteit  met  hem  begeef,  en  door  het  noemen  van  dien  naam 
in  zijn  persoonlijken  levenskring  indring.  Nu  behoort  ieder  in  zijn 
persoonlijken  levenskring  vrij  te  zijn.  Hem  dient  in  dien  levenskring 
geen  overlast  te  geschieden.  Nog  sterker  dan  om  den  huislijken  kring^ 
ligt  om  'den  persoonlijken  kring  een  heilige  grens  en  omtuining. 
Die  te  forceeren,  daar  met  geweld  binnen  te  dringen,  is  alzoo  een 
blijk  dat  ge  alle  respect  voor  hem  uit  het  oog  verliest,  en  ruw  en  brutaal 
zijn  persoonsrecht  miskent.  Wel  moogt  ge  daarom  zijn  naam  noemen,  als 
ge  tot  derden  over  hem  spreekt  of  van  hem  schrijft,  wijl  ge  dan  zyn 
naam  als  aanduiding  van  zijn  persoon  bezigt;  maar  als  ge  bij  banket  en 
drinkgelagen,  in  spot  of  scherts  zijn  naam  als  een  stopwoord  gingt  gebrui- 
ken, zijn  naam  aan  den  lachlust  overgaaft,  of  op  zijn  naam  u  aardigheden 
veroorloofdet,  zou  hij,  dit  hoorende,  ook  onder  menschen,  volle  recht  heb- 
^  ben  u  rekenschap  af  te  eischen;  want  die  naam  komt  hem  toe;  die  naam 
is  zijn  eigendom;  en  gij  moogt  wat  s?jiw.s  is  niet  schenden.  Onder  menschen 


ZOND.  XXXVI.   HOOFDSTUK   IL  589 


nu  wordt  dit  te  sterker  gevoeld,  naarmate  iemand  hooger  staat.  Hoe  edeler  "^ 
de  levensvormen  worden,  hoe  meer  het  gebruik  van  iemands  naam  om- 
tuind  wordt.  Bij  een  vorst  op  aarde  zal  reeds  niemand  zich  veroorloven 
hem  bij  zyn  naam  toe  te  spreken,  en  het  was  de  uitdrukking  van  de 
diepste  verachting  en  den  smadelijksten  hoon,  toen  de  mannen  der  Fran- 
sche  Revolutie  koning  Lodewijk  XVI  toespraken  bij  zijn  naam,  en  van  v 
hem  handelden  als  van  Louis  Capet.  Xiemand  zal  het  ten  onzent  in  den 
zin  komen,  om  familiaar  weg  van  Emma  van  Waldeck  of  van  Wilhelmina 
van  Oranje  te  spreken.  Die  namen  zijn  buiten  gebruik  gesloten.  Wie  ze 
bezigt,  bedoelt  er  hoon  mee.  En  wij  blijven  spreken  van  de  Koningin  of 
de  Koningin-Regentes. 

Bedenkt  ge  nu  dat  God  Almachtig  zoo  hoog  boven  den  machtigsten 
vorst  op  aarde  staat,  als  de  hemelen  hooger  dan  de  aarde  zijn,  dan  zult 
ge  terstond  gevoelen  kunnen,  waarom  het  ons,  schepselen,  ute/ vrij  staat, 
naar  wilkeur  met  den  heiligen  Verbondsnaam  des  Heeren  te  spelen.  Zeker  ^ 
de  verlosten  mogen  het  Eeuwige  Wezen  met  dien  heiligen  Verbondsnaam 
aanspreken,  nadat  ze  als  zijn  kinderen  zijn  aangenomen,  en  dus  den  rang  er- 
langden van  prinsen  in  het  hemelsch  Paleis.  Maar  zoolang  men  verre "' 
van  ^ God  staat;  niets  in  zijn  hart  voor  zijn  heiligen  Naam  voelt  trillen; 
en  eigenlijk  nog  uit  vijandschap  tegen  den  Ontfermer  leeft;  staat  het 
gebruik  van  dien  Verbondsnaam,  'tzij  in  de  toespraak,  't  zij  in  de 
vermelding,  gelijk  met  een  aanmatiging,  die  niet  ie  pas  komt.  En  gaat 
men  dan  zoover  van  dien  heiligen  Verbondsnaam  als  stopwoord  of  als 
klank  te  misbruiken,  om  daardoor  spot  en  lach  op  te  wekken,  dan  ligt 
hierin  een  hoonen,  een  krenking  en  een  lastering  van  den  Xaam  des  Hee- 
ren, die  een  rechtstreeksche  verachting  van  zijn  heilsopenbaring  en  een 
aanranding  van  zijn  persoonsrecht  inhoudt.  God  zelf  alleen  heeft  over  zijn 
Naam  te  beschikken.  Die  Naam  is  Zijns.  En  ge  schendt  roekeloos  en  vermetel 
de  eere  van  uw  God,  als  ge,  naar  gril  of  boozen  inval,  u  het  moedwillig 
gebruiksrecht  van  dien  Naam  aanmatigt. 

Tot  lastering,  of  nader  tot  Godslastering  schrijdt  die  hoon  voort,  als  ge 
dien  Naam  bezigt  niet  enkel  gedachteloos  of  in  scherts,  maar  met  de 
booze  bedoeling  om  tegen  dien  Naam  in  te  gaan,  en  de  waarheid  die  in  *? 
dien  Naam  ligt  te  miskennen.  De  zoon  van  Selomith,  die  om  Godslaste- 
ring gesteenigd  is,  „lasterde  uitdrukkelijk  den  NAAM,"  wat  zeggen  wil, 
dat  hij  uitdrukkelijk  loochende  dat  Jehovah  de  God  van  hemel  en  aarde 
was.  Evenzoo  lasterde  Rabsaké  den  Heere.  En  ook  lasterden  Hem  de  Jo- 
den in  Maleachi's  dagen,  die  riepen  dat  God  er  toch  niet  op  merkt,  of  er 
kwaad  of  goed  geschiedt.  Zoo  lastert  God  wie  Hem  tot  den  auteur  van 
het  kwaad  maakt,  of  op  welke  wyze  ook  Gode  iets  ongerymds  toeschrijft. 


90  ZOND.   XXXVI.    HOOFDSTUK   IL 

Is  nu  de  Jehorah-na.Sim.  voor  ons  in  den  nog  rijkeren  Verbondsnaam  van 
Vader,  Zoon  en  Heiligen  Geest  ontplooid,  dan  volgt  hieruit,  dat  men  ook 
met  het  gebruik  van  dezen  Naam  eerbiediglijk  Ie  werk  zal  gaan,  en  dat 
God  lastert  al  wie  Gode  toeschrijft,  wat  rnet  dezen  driemaal  heiligen  Naam 
en  de  daarin  gelegen  Openbaring,  in  strijd  is. 

Moet  nu  in  dezen  zin  de  letterlijke  en  eigenlijke  beteekenis  van  de 
bewoordingen  van  dit  Gebod  verstaan,  dan  volgt  hieruit  in  de  tweede 
plaats,  dat  evenmin  datgene,  wat  tot  zijn  heilige  Openhariwj  behoort,  in 
ons  ijdel  woordenspel  misbruikt  mag.  Iets  wat  met  name  geldt  van  den 
persoon  des  Middelaars  en  zijn  heilige  Sacramenten.  In  dien  Middelaar 
openbaart  zich  onze  Verbondsgod.  Hij  heeft  zijn  Naam  in  den  Christus 
gelegd.  En  evenzoo  in  de  Sacramenten  wordt  de  kracht  zijns  Naams  open- 
baar. Men  mag  dus  niet  zeggen,  het  gebruik  van  den  naam  Jezus,  Jezus 
Maria,  of  Jezus  Christus,  of  ook  die  van  „Sacrament,"  voluit  of  vermonid 
onder  het  woord  sakkerïoot  of  dergelijke,  doelt  slechts  op  creatuurlijke 
zaken.  Als  zoodanig  toch  zou  men  ze  nimmer  als  vloekwoorden  gebrui- 
ken. Daarvoor  gebruikt  men  alleen  wat  een  bovennatuurlijk  karakter 
draagt.  En  daarom  valt  het  roekeloos  bezigen  van  den  heiligen  naam  van 
Jezas,  en  van  zfn  heilige  Sacramenten,  geheel  onder  de  aanranding  van 
'sHeeren  Verbondsnaam,  omdat  die  Middelaar  en  zijn  Sacramenten  het 
licht  van  Gods  Verbondsopenbaring  doen  uitstralen.  Al  zulke  namen  die 
rechtstreeks  uit  de  Openbaring  genomen  zijn,  behooren  tot  de  heilige 
sfeer  die  door  den  Verbondsnaam  des  Heeren  gedekt  wordt,  en  waarvan 
die  Verbondsnaam  de  saamvattende  uitdrukking  is.  Al  zulk  misbruik 
vloeit  dan  ook  alleen  daaruit  voort,  dat  men  den  Verbondsnaam  niet  aan- 
durft, en  zich  nu  schadeloos  wil  stellen,  door  gedurig  van  „Jezus",  „Jezus 
Christus"  te  spreken ;  denkende  dan  minder  erg  te  zondigen.  Iets  wat 
natuurlijk  door  den  geestelijken  zin  der  wet  geoordeeld  wordt. 

Nog  op  een  andere  wijze  zoeken  diegenen  aan  de  klem  van  dit  Gebod 
te  ontkomen,  die  zeggen :  Gods  Naam  mag  ik  niet  misbruiken,  maar  dien 
van  den  Duivel  wel,  en  die  nu  gedurig:  Wat  „Duivel!"  roepen,  van  „Dui- 
velsch!"  spreken,  of  „alle  duivelen"  er  bij  halen.  En  in  zooverre  hebben 
deze  personen  natuurlijk  volkomen  gelijk,  dat  er  bij  den  Duivel  nooit  van 
eerbied  sprake  kan  zijn,  en  het  gebruik  van  's  Duivels  naam  op  zich  zelf 
nooit  zonde  kan  wezen.  Toch  ligt  hierin  een  geheel  andere  zonde,  deze 
namelijk,  dat  wie  in  zijn  aandrift  om  te  vloeken,  den  naam  van  den 
Duivel  in  plaats  van  den  naam  des  Heeren  gebruikt,  aan  den  Duivel  zekere 
heerschappij  toekent  en  hem  als  een  wezen  van  hooge  importantie  laat 
voorkomen.   Rekent    men  hierbij  nu,    dat  er  in  de  Middeleeuwen  kringen 


ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK   II.  591 

waren,  die  bepaaldelijk  den  Duivel  aanbaden,  en  zelfs  offeranden  aan  den    " 
Duivel  plengden,  en  dat  juist  uit  deze  kringen  dit  veelvuldig  gebruik  van 
den  naam  „Duivel"  is  voortgekomen,  dan  springt  het  in  het  oog,  op  wat 
gevaariyk  pad  zich  begeeft,  wie  om  toch  maar  „een  knoop  er  op  te  kunnen 
leggen",  den  Duivel  er  bij  haalt. 

Weer  op  andere  wijze  hangt  het  dusgenaamde  „vloeken"  met  dit  derde 
Gebod  saam.  Verbiedt  God  namelijk  aan  zijn  BondsvoW:  het  ijdel  gebruik 
van  zijn  Verbonds\ia,a,m,  dan  ligt  hieraan  de  algemeene  stelling  te  gronde, 
dat  de  Heere  tegenover  zijn  creatuur  als  God  staande,  niet  gedoogt,  dat 
zijn  creatuur  zijn  Naam  als  Schepper  ijdellijk  zal  gebruiken.  Ge  moet  hier 
dus  van  de  Verbondsbetrekking  tot  de  algemeene  creatuurlijke  betrekking, 
van  den  Verbondsgod  tot  den  Schepper,  en  van  den  Verbondsnaam  tot 
den  algemeenen  Naam  van  het  eeuwige  Wezen  teruggaan. 

Het  is  namelijk  een  onloochenbaar  feit,  dat  wij  menschen  van  nature 
zoo  sterk  aan  het  besef,  dat  er  een  God  en  een  Goddelijke  macht  is,  ge-  ^ 
bonden  zyn,  dat  zelfs  de  zonde  dit  besef  niet  heeft  kunnen  vernietigen. 
De  behoefte  om  Gods  Naam  op  onze  lippen  te  nemen  is  daarom  inge- 
schapen. Onder  alle  volken  en  in  alle  eeuwen  kwam  dit  voor.  En  nu  nog 
zijn  er  in  heel  ons  land  bijna  geen  menschen  te  vinden,  die  niet  gedurig 
den  Naam  van  God  over  hunne  lippen  laten  komen.  Alleen  maar  de  één 
doet  dat  in  lof  en  gebed,  de  ander  in  vloek  en  lastering;  en  dat  wel  in 
zulk  een  evenredigheid,  dat  de  man  die  God  niet  vreest  in  den  regel  zijn 
Naam  wel  tienmaal  op  de  lippen  neemt  tegen  de  man  die  God  wel  vreest, 
eens.  Het  voorgeven  alsof  dit  slechts  aan  zekere  ruwheid  zou  zijn  toe  te 
schrijven,  en  alsof  fatsoenlijker  manieren  hieraan  vanzelf  een  eind  zouden 
maken,  houdt  geen  steek.  In  het  leger  vloeken  de  superieuren  even  hard  - 
als  de  minderen.  Daar  doen  de  heeren  even  hard  aan  mee  als  de  boeren.  Op 
de  fijne  sociëteiten  hoort  ge  dit  vloeken  even  rusteloos  als  in  de  kroeg. 
Want  wel  is  er  verschil  van  temperament,  zoodat  de  ééne  meer  dan  de 
andere  behoefte  gevoelt,  om  op  allerlei  wijs  kracht  aan  zijn  woorden  bij 
te  zetten,  maar  het  gebruik  van  Gods  Naam,  als  middel  om  een  accent 
op  zijn  woorden  te  zetten,  is  ook  onder  de  beschaafdste  volken  algemeen. 
Bijna  alleen  in  die  kringen,  waar  gebeden  wordt,  bant  het  gebed  c?e»  vZo^^-.  - 
Ten  deele  reeds  in  kringen,  waar  het  gebed  meer  bij  traditie  voortleeft; 
maar  het  sterkst  in  kringen  waar  het  gebed  eer.  zoeken  der  ziel  naar  haar 
God  werd.  Wie  sterk  vloekt  kan  niet  bidden,  en  wie  goed  bidt  kan  niet 
vloeken.  Want  wel  komt  in  drift  ook  bij  menschen  die  anders  bidden, 
wel  eens  een  onbedacht  woord  gedachteloos  over  de  lippen,  maar  zoo  is 
het  met  elke  zonde.  Als  het  geloof  slapen  gaat,  is  het  kind  van  God  een 


592  ZOND.  XXXVL  hoofdstuk  II. 


'^  wereldling  en  niets  meer.  Dit  echter  is  nog  heel  iets  anders  dan  het  vrije 
vloeken,  waaraan  sommige  Antinomianen  zich  overgeven,  zeggende,  dat 
de  oude  Adam  in  hen  maar  vloeken  moet,  om  zich  te  meer  voor  God  te 
verderven.  Zulke  gruwelijke  Godslasterlijke  taal  staat  gelijk  met  wat  de 
zoon  van  Selomith  in  de  woestijn  deed,  en  zulke  lasterlijke  zondaars 
en  zondaressen  hebben  geen  deel  in  het  Koninkrijk  van  God  en  zijnen 
Christus. 

De    drang    nu   tot   zulke  vloeken  ontstaat  uit  het  gemengd  gevoel  van 

^  onmacht  en  overmoed.  Men  wil  in  zijn  overmoed  op  een  ander  indruk  ma- 
ken, en  voelt  toch  dat  zijn  woord  daartoe  te  machteloos  is;  en  nu  poogt 
men  de  onmacht  van  zijn  woord  weg  te  nemen,  en  dat  woord  te  sterken, 
vloor  er  een  paar  knoopen  op  te  leggen.  Men  grijpt  dan  naar  de  verborgen 
wereld  daarboven,  steelt  daar  een  naam  en  een  klank  uit,  werpt  dien 
naam  in  zijn  gesprek  of  gebod  of  bedreiging  in,  en  poogt  op  die  wijs 
meer  kracht  te  oefenen  dan  men  anders  doen  zou.  En  metterdaad  heeft 
het  gebruik  van  zware  vloeken  soms  een  schiikaanjagend  effect.  Het  is 
of  we  het  brullen  van  een  leeuw  hooren.  En  als  de  sergeant  op  het 
exercitieplein,  of  de  politieagent  bij  een  oploop,  zulke  vreeselijke  woorden 
uitstoot,  beeft  de  milicien  inwendig  en  deinst  menigeen  uit  den  volks- 
hoop  onwilkeurig  terug.  Zoo  is  de  vloek  een  soort  wapen,  waarmee  men 
dreigt  en  van  zich  afslaat.  Is  men  nu  eenmaal  aan  zulke  vloeken  en 
groote  woorden  gewend,  dan  bezigt  men  die  bij  elke  eenigszins  sterke 
zielsniting,    't  zij    om   ergernis  of  banale  vreugd  uit  te  drukken.    Bij  zulk 

'^  gezelschap  doet  dan  de  één  dit  den  ander  na.  Al  spoedig  gaat  men  om 
den  hoogsten  toon  te  kunnen  voeren,  hierin  met  elkander  wedijveren; 
en  zoo  ontstaan  die  schrikkelijke  toestanden,  dat  er  tien,  twaalf  mannen 
soms  urenlang  bijeen  zullen  zitten,  en  dat  letterlijk  elke  minuut  de  Naam 
van  God,  onder  allerlei  verwenschingen  en  vervloeking,  van  rechts  naar 
links  en  van  links  naar  rechts  gekaatst  wordt.  En  toch  hoe  ontzettend 
dit  zij,  ook  in  dat  duivelsche  vloeken  ligt  nog  een  teeken  van 's  menschen 
hooger  oorsprong.  Als  de  mensch  niet  naar  Gods  beeld  geschapen  was, 
zou  de  booze  neiging  tot  dit  vloeken  niet  in  hem  zijn. 

Eenigszins  een  ander  karakter  dragen  de  uitdrukkingen  van  verwen- 
sching,  die  vooral  ten  onzent  aan  het  „verdommen"  en  „verdoemen" 
worden  vastgeknoopt.  Voorzoover  toch  deze  uitdrukkingen  eigenlijke  „ver- 
wenschingen" zijn,  raken  ze  het  zesde  Gebod.  Toch  vallen  ze  van  den  an- 
deren kant  ook  onder  het  derde  Gebod,  en  wel  in  tweeërlei  opzicht.  Voor- 
•^  eerst  inzooverre  er  de  Naam  van  God  bijgevoegd  wordt;  en  ten  andere 
naardien  tegen  den  naaste  een  macht  gekeerd  wordt,  die  uit  Gods  Open- 


ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK    IL  093" 

baring  voortvloeit.  Uit  de  openbaring  in  de  consciëntie  en  in  het  Woord 
weten  we  dat  er  een  oordeel  zijn  zal,  en  dat  God  in  dat  oordeel  zal  ver-    "^ 
doemen,    wie    tegen    Hem  staat.  Spreekt  men  dus  zulk  een  verdoemenis 
van  Godswege  over  een  ander  uit,  dan  randt  men  niet  slechts  het  zesde, 
maar   ook    het    derde  Gebod  aan,  in  zooverre  men  een  kracht  Gods,  ons- 
uit   de   openbaring   van    zijn  Naam  bekend,  als  wapen  tegen  den  naaste 
keert,   om    hem  te  treffen.  Anders  daarentegen  staat  het  weer  helaas,  in 
den  zeer  gewonen  vloek,  als  men  de  veixloemenis  Gods  over  zich  zelven 
inroept.    Dat  draagt  natuurlijk  een  geheel  ander  karakter,  en  dat  wel  in 
twee    stadiën.    Met  zulk  een  verdoemen  van  zichzelf  wordt  toch  de  ééne 
maal  uitgedrukt:  „God  verdoeme  mij  als  ik  niet  doe  wat  ik  zeg  en  mijn 
bedreiging  niet  uitvoer;"  en  de  andermaal  veel  erger,  veel boozer,  en  veel 
duivelscher:    „Het  let  mij  niet,  of  God  er  mij  om  verdoemt.  Ik  geef  om    ^ 
zijn   verdoemenis   niet."    Het  gewone  zeggen,  waarmee  alle  ruw  misdrijf 
wordt  ingeleid. 

Schuilt  nu  in  al  zulk  misbruik  van  Gods  Naam  en  van  de  kracht  zijner 
openbaring  booze,  grove  zonde,  dan,  zoo  merkt  de  Catechismus  terecht  op, 
moet  ge,  zooveel  aan  u  staat,  ook  anderen  van  deze  zonde  pogen  af  te 
houden.  Geen  vader  mag  ze  dulden  in  zijn  huis,  geen  vrouw  onder  haar  "> 
dienstboden,  geen  patroon  bij  zijn  werkvolk,  geen  superieur  bij  zijn  solda- 
ten, en  geen  kapitein  op  zijn  schip.  Ook  op  de  school  moet  streng  tegen 
de  overtreding  van  dit  Gebod  gewaakt  worden.  Doch  ook  waar  personen 
ons  bezoeken  of  in  onzen  kring  komen,  die  gewoon  zijn,  zich  door  zulke 
woorden  te  onteeren,  mag  men  niet  toestaan,  dat  ze  in  onzen  kring  hun 
booze  gewoonte  indragen.  Elke  toegeeflijkheid  hierbij  maakt  u  mede  schul- 
dig. Niet  alsof  het  kwaad  daardoor  zou  worden  uitgeroeid.  Daartoe  vloeit 
het  te  rechtstreeks  uit  het  wezen  zelf  der  zonde,  in  verband  met  onze 
schepping  naar  Gods  beeld  voort.  En  de  ondervinding  heeft  dan  ook  ge- 
leerd, dat  de  strengste  plakkaten  der  Overheid  niets  hebben  vermocht,  om  "> 
het  vloeken  geheel  uit  de  wereld  te  helpen.  Maar  wel  moet  gewaakt,  dat 
het  niet  verder  om  zich  grijpe,  dat  het  niet  geheel  den  levenskring  over- 
heersche,  en  dat  het  althans  uit  den  eerbaren  en  hoogeren  levenstoon  ge- 
bannen blijve.  In  de  Calvinistische  landen  is  dit  metterdaad  gelukt,  en 
wie  nog  de  Nederlandsche  literatuur  met  Fransche  vergelijkt,  zal  terstond 
merken,  dat  er  in  Frankrijk  bijna  geen  boek  zender  allerlei  .,mon  Dieu's" 
uitkomt,  terwijl  de  goede  literatuur  ten  onzent  zich  er  nog  aan  speent. 

En   wat    nu    ten  slotte  het  gebruik  van  woorden  als  Bliksem,  Donder, 
lieve    Hemel,    groote    Goedheid,    en  zooveel  meer  aangaat,  zoo  moet  wel    " 
toegestemd,  dat  deze  niet  een  zoo  rechtstreeksch  boosaardig  karakter  dra- 

E    VOTO    DORDR.    III.  3^ 


594  ZOKD.    XXXVI.    HOOFDSTUK   III. 

gen ;  maar  in  den  grond  der  zaak  worden  ze  toch  alle  door  dit  G-ebod  ge- 
oordeeld. Immers  dit  zjjn  altemaal  uitdrukkingen  aan  de  openbaring  Gods 
in  de  natuur  ontleend,,  en  drukken  zaken  uit,  waarin  zijn  majesteit  het 
sterkst  spreekt.  Men  zegt  niet:  ,.lieve  zon,"  of  „wat  wolken,"  of  „groote 
duisternis."  Neen,  men  kiest  met  opzet  woorden,  waarin  de  macht  van 
Gods  majesteit  ligt  uitgesproken.  Wel  terdege  bedoelt  men  dus  die  maje- 
steit er  bij  te  halen,  en  juist  dit  stempelt  al  zulk  gebruik  tot  zonde. 

Uitdrukkingen  daarentegen  als  „God  zegene  u,"  Grüss  Gott.  Aiüeu,  en 
zoo  vele  andere,  danken  haar  oorsprong  aan  de  eerbiedwaardige  gewoonte 
om  elkander  Gods  hoede  toe  te  wenschen.  Wie  ze  nu  met  die  bedoeling 
gebruikt,  mag  dit  doen.  En  het  kwaad  ontstaat  hier  eerst,  als  men  ze 
bezigt  zonder  hoogere  bedoeling,  en  ze  eenvoudig  misbruikt  als  een  doode 
klank. 

De  poging  eindelijk,  om  dan  wel  niet  voluit  te  vloeken,  maar  het  zoo 
te  doen.  dat  men  den  heiligen  Naam  verdraait  en  onverstaanbaar  maakt, 
zooals  dit  in  sapperloot,  e.  a.  geschiedt,  is  wat  den  vorm  betreft  onschul- 
dig door  lafheid,  maar  daarom  volstrekt  niet  ganschelijk  te  verontschul- 
digen voor  de  intentie  van  het  hart. 


DERDE  HOOFDSTUK. 


Ik  heb  uwen  naam  geopenbaard  den  luenschen, 
die  Gij  mij  uit  de  wereld  gegeven  hebt.  Zij  waren 
uwe.  en  Gij  hebt  ze  mij  gegeven;  en  zij*  hebben 
uw  woord  bewaard. 

Joh.  17:  6. 

De  „Naam"  drukt  in  kort  begrip  de  volheid  van  Gods  Openharing  uit. 
Het  derde  Gebod  slaat  dus  volstrekt  niet  alleen  op  het  gebruik  of  misbruik 
van  den  Naam  des  Heeren,  maar  evenzoo  liggen  in  dit  gebod  de  verplich- 
tingen opgesloten,  die  uit  Gods  heilige  Openbaring  voor  ons  voortvloeien. 
Te  zeggen,  dat  ge  aan  dit  gebod  voldoet,  zoo  ge  maar  niet  vloekt  en  steeds 
met  eerbiedenis  Gods  naam  op  uw  lippen  neemt,  gaat  niet  aan.  Niet  al- 
leen wie  zich  aan  het  etiket  op  de  narduskruik  vergrijpt,  staat  schuldig, 
maar  even  schuldig  hij,  die  de  nardus  zelf  verderft.  En  zoo  is  het  ook 
hier.  De  Naam  des  Heeren,  is  evenals  het  etiket,  op  zichzelf  niets  dan 
een  klank,  en  hetgeen  aan  dien  Naam,  evenals  aan  dat  etiket,  zijn  hooge 


ZOND.    XXXVI.   HOOFDSTUK   III.  595 

beteekeilis  leent,  is  de  rijke  inhoud,  die  achter  Naam  en  etiket  schuilt,  en 
er  onder  menschen  meê  wordt  aangeduid. 

Na  dus  eerst  het  derde  Gebod  te  hebben  uitgelegd,  en  in  ons  tweede 
hoofdstuk  bepaaldelijk  het  rechtstreeksch  gebruik  van  den  Kaam  te  hebben 
besproken,  komen  we  thans  op  's  menschen  verplichting  tegenover  de 
Goddelijke  Openbaring;  d.  w.  z.  op  hetgeen  hem  met  opzicht  tot  die  Open- 
baring eenerzijds  geboden  en  anderzijds  verboden  wordt.  Wat  ten  deze  ge-  ' 
boden  wordt  bespreke  het  onderhavig  hoofdstuk  het  verbod  volge  in  het 
slothoofdstuk  daarna. 

Wat  nu  het  gebodene  aangaat,  zoo  geldt  hier  drieërlei  regel :  De  Naam 
des  Heeren  moet  gekend,  moet  beleden  en  moet  op  ivoeker  gezet.  Iets  wat 
gold  voor  Adam  die  nog  slechts  de  algemeene  openbaring  had;  wat  nu 
nog  geldt  voor  den  zondaar,  die  nog  slechts  een  deel  van  die  openbaring 
overhield ;  maar  wat  met  name  geldt  voor  een  iegelijk  die  met  de  bijzon- 
dere openbaring  Gods  in  aanraking  komt. 

Al  het  gewicht  valt  hier  dus  op  het  feit,  dat  God  zich  geopenbaard  heeft. 
Hij  is  geen  God  die  zich  verborgen  houdt.  Had  het  Hem  niet  beliefd  zich  ' 
te  openbaren,  niemand  zou  ooit  vermoed  hebben  dat  Hij  bestond;  en  geen 
menschenkind  zou  ooit  iets  van  den  Eeuwige  hebben  afgeweten.  Er  is  dus 
allereerst  in  dit  feit  der  Openbaring  een  daad  van  goddelyke  liefde  en  van  " 
een  nederbuigende  goedheid.  Immers  een  hooggeleerd  man,  die  er  zich 
toe  leende  op  een  bewaarschool  van  kleine  kinderen,  aan  elk  van  die 
kleinen  zijn  bestaan  en  bedoeling  duidelijk  te  maken,  zou  nog  voor  geen 
duizendste  part  zich  zoo  diep  nederbuigen,  als  God  de  Heere  doet,  waar 
Hij  aan  het  edelste  onder  de  kinderen  der  menschen  zijn  Naam  openbaart. 
Die  openbaring  van  zichzelven  aan  den  mensch  begon  reeds  daarin,  dat 
Hij  den  mensch  schiep  naar  zijn  Beeld.  Ware  de  mensch  toch  anders  ge- 
schapen, dan  zou  het  hem  niets  gebaat  hebben,  of  God  hem  al  zijn  Naam  ' 
geopenbaard  had.  Hij  mocht  dan  als  een  papegaai  dien  naam  hebben 
nagepraat,  maar  hij  zou  nooit  hebben  gevoeld  noch  begrepen  wat  in  dien 
naam  school.  Eerst  doordat  de  mensch  naar  Gods  Beeld  geschapen  is,  is 
hij  in  staat,  uit  zijn  eigen  zelfbewustzijn  op  te  klimmen  tot  het  recht  ver- 
stand van  wat  God  ons  omtrent  zichzelven  openbaart.  Daarom  is  het  dan 
ook  zoo  dwaas,  als  ge  waant,  dat  iemand  het  Evangelie  wel  zou  kunnen 
vatten,  ook  al  was  er  geen  zaad  der  godsvrucht  in  zijn  hart.  Zonder  dit 
semen  7'eligioms,  gelijk  Calvijn  het  noemde,  verkeert  ge  eenvoudig  in  de 
onmogelijkheid,  om  iets  van  uw  God  te  verstaan,  en  indien  er  niet  een 
„ingeschapen  Godskennisse"  was,  en  indien  zelfs  in  den  zondaar  niet  nog  ^ 
een  flauw  besef  van  deze  ingeschapen  Godskennisse  ware  overgebleven, 
ja   indien  de  wedergeboorte  deze  ingeschapen  Godskennisse  niet,  wat  het 


596  ZOND.   XXXVI.    HOOFDSTUK    IIL 

vermogen  aangaat,  herschiep  en  herstelde,  zou  al  Gods  heilige  Openbaring- 
als  een  onverstaanbare  massa  voor  ons  liggen,  en  we  zouden  er  tegen- 
over staan,  gelijk  een  klein  kind  dat  met  een  Koran  in  het  Arabisch 
speelt. 

Uw  plicht  om  u  tegenover  Gods  Openbaring  op  de  rechte  wijze  te  ge- 
dragen, vloeit  dus  voort  uit  uw  schepping  naar  Gods  Beeld.  Ook  zonder 
Bijbel  of  Natuur  draagt  ge  reeds  een  Openbaring  Gods  in  uw  eigen  wezen 
met  u  om.  Dit  feit  wordt  u  openbaar,  zoo  dikwijls  er  na  begane  zonde 
een  aanklacht  der  consciëntie  in  u  spreekt ;  zoo  dikwijls  zeker  heimwee 
naar  het  Oneindige  en  Eeuwige  u  overweldigt;  zoo  dikwijls  de  huivering 
van  Gods  majesteit  u  door  de  ziele  vaart:  of  een  heimelijke  schrik  voor 
wat  er  na  den  dood  zal  komen,  u  aangrijpt.  Er  is  alzoo  in  u  een  oog,  dat 
u  in  staat  moet  stellen  om  de  openbaring  in  Schrift  en  Natuur  te  lezen. 
Dat  oog  moge  door  de  zonde  zóó  in  u  verduisterd  zijn,  dat  ge  er  nauw- 
lijks  nog  zekere  schemering  door  ontwaart,  toch  gevoelt  ge  ook  te  midden 
van  uw  blindheid  nog  zeer  wel,  dat  het  uw  oog  is,  waardoor  ge  eindelijk 
zien  moet.  En  als  het  God  beliefd  heeft,  u  het  cataract  van  het  oog  te 
lichten,  zoodat  ge  weer  lichtstralen  kunt  opvangen,  dan  is  dat  oog  in  u  uw 
getuige,  dat  ge  van  Godswege  geroepen  zijt,  om  op  dit  licht  acht  te  geven^ 
en  te  merken  op  wat  ge  bij  het  schijnsel  van  dat  licht  ziet. 

De  zorge  voor  dat  oog  staat  hier  dus  op  den  voorgrond.  Ook  al  ligt  het 
cataract  er  nog  bij  u  op  toch  is  het  uw  plicht  dat  oog  helder  te  behan- 
delen, het  te  zuiveren  en  te  beschermen;  en  kwam  het  bij  u  tot  de  ge- 
nadedaad dat  ge  „verlicht"  wierdt  dan  staat  ge  onder  de  verplichting,  om 
dat  alsnu  ziende  oog  met  alle  nauwkeurigheid  te  verzorgen.  Telkens  in 
anderer  oog  den  splinter  te  zien,  is  dus  niet  genoeg.  Allereerst  moet  ge 
voor  uw  eigen  oog  zorg  dragen,  dat  het  zich  al  meer  wenne  aan  Gods- 
rijke openbaring  in  u,  om  u,  en  voor  u  in  de  Heilige  Schrift. 

Een  zorg  die  ge  als  vader  en  moeder  dus  ook  niet  minder  bij  uw  kin- 
deren hebt  aan  te  leggen  door  ze  te  wennen  aan  het  gebed,  door  ze  ge- 
durig in  de  tegenwoordigheid  Gods  te  brengen,  door  hun  consciëntieoor- 
deel  te  scherpen,  ze  met  uw  licht  bij  te  lichten,  en  ze  te  gewennen  aan 
het  zien  op  Gods  openbaring,  zoo  in  de  natuur  als  in  de  geschriften  van 
profeten  en  apostelen.  Ouders,  die  hiervoor  niet  waken,  en  hun  kinderen 
gedachteloos  en  gewetenloos  naar  inrichting  van  opleiding  zenden,  waar 
^  dit  „zaad  der  godsvrucht"  verstikt  en  dit  „oog  der  religie"  geheel  ver- 
duisterd wordt,  vergrijpen  zich  aan  hun  kroost  en  staan  schuldig  aan  dit. 
derde  Gebod;  daar  zij  oorzaak  zijn,  dat  hun  kind  den  Naam  des  Heeren 
niet  meer  ontwaart,  en  dus  ook  dien  Naam  niet  recht  meer  gebruiken  kan. 


ZOND.    XXXVI,   HOOFDSTUK    III.  597 

Dit  is  dus  het  eerste  stuk  van  wat  we  noemden,  dat  Gods  Naam,  d.  i. 
zyn  OxKnharing,  door  oiis  recht  moet  gekend  worden.  Maar  natuurlyk  hier- 
by  blyft  het  niet.  Gekend  toch  wordt  die  Openbaring  dan  eerst,  zoo  men  haar 
onderzoekt,  achter  haar  inhoud  zoekt  te  komen,  dien  inhoud  ordent  en  -. 
rangschikt,  zoodat  ze  als  een  welsamenhangend  geheel  voor  ons  trede,  en 
indien  we  daarna  uit  die  verworvene  kennisse  opklin\men  tot  Hem,  wiens 
■die  kennisse  is.  Gemoedelijke  waarheid  volstaat  dus  niet.  Dan  toch  gaat 
men  de  geopenbaarde  kennis  Gods  eenvoudig  voorbij,  laat  ze  liggen  voor 
wat  ze  is,  bladert  ze  hoogstens  eens  door  en  beziet  er  de  prentjes  in,  maar 
zonder  die  inspanning  van  den  geest,  dien  alleen  in  staat  is,  om  het  ge- 
openbaarde in  ons  op  te  nemen,  en  tot  ons  eigendom  te  maken.  Die  in- 
spanning van  onzen  geest  getroosten  we  ons  op  elk  terrein,  waarop  we 
ons  wenschen  te  bewegen,  en  waar  het  personen  geldt,  trachten  we  door 
allerlei  informatie  er  achter  te  komen,  wat  en  wie  ze  zijn.  Maar  gaat 
het  dan  aan,  om,  waar  ge  voor  alle  wereldsche  zaken  u  inspanning  ge- 
troost, om  tot  kennisse  te  geraken,  die  inspanning  te  veel  te  achten,  en  na  te 
laten,  zoodra  er  sprake  is  van  den  Eeuwige  te  kennen?  Terecht  trekt  men 
tegen  het  intelectualisme  te  velde,  alsof  religie  ooit  bestond  in  het  ver- 
standelijke kennen  van  eenige  historiën  of  leerstukken.  Op  al  zulk  intel-  > 
lectualisme  ruste  de  welverdiende  vloek.  Maar  volgt  hier  nu  uit,  dat  de 
religie  zonder  kennisse  bestaan  kan?  Dat  ze  mag  opgelost  in  zekere  sen- 
timenteele  gemoedelijkheid?  En  dat  ze  enkel  in  aandoeningen  of  ziels- 
bewegingen bestaat?  Geschil  is  hier  onmogelijk.  Indien  het  zoo  ware,  zou 
Ood  ons  geen  Openbaring  hebben  gegeven,  en  zijn  Naam  niet  hebben  bekend  ' 
gemaakt.  Nu  Hij  ons  die  Openbaring  wel  gaf,  en  ons  zijn  Naam  wel  liet 
openbaren,  volgt  hieruit,  zonder  meer,  dat  de  religie,  om  zuiver  te  loopen, 
ook  de  kennisse  van  die  Openbaring  eischt.  Dat  volgt  evenzoo  uit  de  in- 
stelling van  den  Dienst  des  Woords,  Die  Dienst  is  toch  van  's  Heerenwege 

y 

ingesteld,    niet    om  roerende  en  gemoedelijk  toespraken  te  houden,  maar 
om  den  Naam  des  Heeren  telkens  meer  in  broeder  kring  bekend  te  maken 
■dieper  aan   zijn  volk  in  te  prenten,  en  steeds  meer  in  de  zijnen  te  doen 
wonen.  De  instandhouding  van  dien  Dienst  volgt  dus  wel  terdege  uit  dit- 
zelfde derde  Gebod;  en  uit  ditzelfde  gebod  volgt  dus  ook  de  verplichting 
om    van    dien  Dienst  des  Woords  profijt  te  trekken.  Iets  waarmee  saam- 
hangt,  dat  ook  het  beginsel  der  Zending  in  ditzelfde  gebod  begrepen  ligt,  ^ 
want  de  zending  bedoelt  juist,  om  nog  in  onwetendheid  voortlevende  vol- 
ken en  personen  met  den  Naam  des  Heeren  bekend  te  maken,  en  ze  al- 
zoo    tot   een    recht   gebruik  van  dien  Naam  op  te  wekken.  Dat  ditzelfde     v 
ook  van  de  opleiding  der  gedoopten  door  middel  van  de  Catechisatie,  en  y 
niet   minder   van  het  Christelijk  onderwys  der  jeugd  geldt,  behoeft  geen 


y 


598  ZOND.   XXXVI.    HOOFDSTUK    III. 

nadere  aanwijzing.  Zoowel  de  Catechisatie  als  de  School  toch  strekte  voor 
wat  het  heilig  terrein  aangaat,  tot  niets  anders,  dan  om  aan  het  opko- 
mend geslacht  den  Naam  des  Heeren  bekend  te  maken.  Hoe  eindelijk  de 
opleiding  tot  den  Dienst  desWoords  en  de  geheele  beoefening  der  heilige 
Godgeleerdheid  op  dezen  zelfden  weg  ligt,  volgt  hieruit  van  zelf  voor  een 
iegelijk  die  met  ons  erkent,  dat  én  die  opleiding  én  die  studie  steeds  de  ken 
nisse  vanden  Naam  des  Heeren  Heeren  tot  haar  middenpunt  moet  hebben. 
Om  kort  te  gaan,  mag  dus  gezegd,  dat  uit  deze  schepping  naar  Gods 
Beeld,  in  verband  met  feit  dat  God  ons  zijn  Naam  geopenbaard  heeft, 
voor  alle  menschenkind  de  verplichting  volgt,  om  zich  cZe  kennisse  van 
den  Naam  des  Heeren  eigen  te  maken,  en  alles  in  de  hand  te  werken 
en  te  steunen,  wat  de  betere  en  juistere  kennisse  van  dien  Naam  bevor- 
deren kan. 

Maar  hiermee  is  de  strekking  van  dat  gebod  nog  niet  ten  einde  toe 
doorzien.  Kennisse  van  den  Naam  des  Heeren  is  niet  genoeg.  Het  doel 
toch  waarom  die  Naam  ons  geopenbaard  werd,  is  niet  bevrediging  van 
onze  weetzucht,  maar  ligt  in  onze  verplichting  om  ons  aan  den  als  dan 
gekenden  God  toe  te  wijden.  Vandaar  dat  we  schreven,  dat  deze  Naam 
niet  maar  gekend,  maar  ook  beleden  moet  worden,  wat  onze  Catechismus 

^  noemt:  „opdat  hij  van  ons  recht  öe/ce^cZ,  aangeroepen,  en  in  alle  onze  woor- 
den en  werken  geprezen  worde"  (Vr.  99). 

Dit  belijden  bestond  reeds  in  het  Paradijs  als  verplichting,  en  de  oor- 
sprong aller  zonde  ligt  juist  daarin,  dat  Eva  zich  door  Satan  in  een  kri- 

I  tiek  oogenblik  van  die  belijdenis  liet  afbrengen.  In  den  hemel  komt  geen 
belijdenis  meer  te  pas.  Men  kan  toch  den  Naam  des  Heeren  niet  belijden 
tenzij  er  iemand  tegenovej!'  ons  sta,  die  dien  Naam  miskent  of  loochent. 
Maar  in  het  Paradijs  k<3n  dit  wel,  omdat  Satan  bestond,  en  de  mensch 
juist  geroepen  was,  om  het  Paradijs  voor  het  insluipen  van  de  satanische 
invloeden  te  beveiligen.  Eva  begon  dan  ook  goed ;  ze  ving  aan  met  maar 
te  belijden  wat  God  haar  gezegd  had;  maar,  toen  Satan  hier  zijn  voor- 
stelling van  de  zaak  tegenoverstelde,  zweeg  ze,  beleed  ze  niet  meer,  en 
juist  in  dat  niet  belijden  lag  haar  val.  Omgekeerd  lag  de  overwinning  van 
den  Christus  in  de  woestijn  juist  hierin,  dat  hij  tegenover  Satan  aldoor 
.  en  rusteloos  de  Openbaring  Gods  beleed,  en  telkens  het  woord  Gods  uit 
die  Openbaring  tegen  Satans  influistering  overstelde.  Het  is  dus  geen  oogen- 
blik twijfelachtig,  wat  we  onder  het  belijden  van  den  Naam  des  Heeren  te 
verstaan  hebben.  De  Heere  wil,  dat  we  de  kennisse  van  zijn  Naam  gelijk 

r    Hij  ons  die  geopenbaard  heeeft,  duidelijk  zullen  uitspreken  tegenover  een 
ieder,   die    haar   tegenstaat,  en  dat  we  niet  zullen  zwijgen,  ook  al  dreigt 


ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK   III.  599 

men  ons,  of  al  brengt  men  ons  schade  toe,  of  al  staat  ons  naar  het  leven. 
Het  dogma  der  „belijdenislooze"  Christenen,  dat  men  u  tegenwoordig  aan- 
beveelt, is  dus  rechtsrtreeks  door  dit  gebod  geoordeeld.  Al  het  schimpen 
op  wat  men  noemt  een  „dogmatisch  Christendom."  moge  zijn  gedeeltelijke  ^ 
verontschuldiging  vinden  in  sommiger  bloot  verstandelijke  kennisse,  die 
nooit  uit  God  kan  zijn,  maar  komt  toch  in  den  grond  voort  uit  vijand- 
schap tegen  dit  derde  Gebod.  Tegenover  Satan  staande  zouden  deze  man- 
nen nooit  een  tekst  hebben  aangehaald,  maar  ze  zouden  zoolang  in  pan-  . 
theïstischen  trant,  met  Satan  zijn  gaan  redeneeren,  tot  het  ten  leste  on- 
zeker werd,  of  ook  Satan  eigenlijk  niet  tot  de  „lieve  geesten,"  en  tot  de 
minnaren  van  een  zeer  „vrije  vroomheid"  behoorde. 

Belijden  onderstelt  dus  de  kennisse  van  Gods  Xaam,  gelijk  die  geopen- 
baard is,  en  zonder  deze  voorafgaande  kennisse  is  alle  belijden  volstrekt 
onmogelijk.  Deze  plicht  nu  van  belijden  rust  én  op  den  enkele  en  op  allen 
saam,  d.  w.  z,  zoowel  op  de  geloovigen  in  hun  particulier,  als  op  de  kerk.  "'' 
Een  kerk  zonder  belijdenis  is  dan  ook  een  cirkel  die  rondheid  mist,  en 
het  ijdel  roepen  der  Ethischen,  dat  de  belijdeniskerken  haar  tijd  hebben 
gehad,  toont  beter  dan  iets,  hoever  de  mannen  dezer  richting  zei  ven  reeds 
van  de  beteekenis  der  Openbaring  vervreemd  zijn.  Een  kerk  moet  belijden,  ^ 
anders  is  ze  geen  kerk,  en  dit  belijden  kan  er  natuurlijk  nooit  in  bestaan, 
dat  ze  haar  belijdenis  pj'o  memorie  uitrekke,  of  in  de  kist  legge,  want  be- 
lijden is  juist,  dat  men  als  kerk  voor  zijn  belijdenis  op  alle  terrein  uitkomt. 
Leervrijheid  in  de  kerk  toe  te  laten,  is  daarom  rechtstreeks  ingaande  te- 
gen het  ilenle  Gehad,  en  een  kerk,  die  zich  hieraan  schuldig  maakt,  abdi- 
ceert.  Plicht  en  roeping  toch  van  elke  kerk  van  Christus  is  het,  een  ba- 
zuin van  onvervalscht  geluid  te  doen  hooren,  en  door  al  haar  organen  en 
ambtsdragers  voor  die  ééne  welgewikte  belijdenis  uit  en  op  te  komen. 
Hierin  ügt  dan  ook  het  onherroepelijk  oordeel  over  aWe  kerken  in  onze 
dagen,  die  dezen  plicht  in  zijn  tegendeel  verkeeren,  en  ja,  nog  in  naam 
en  pro  memorie  zekere  belijdenis  heeten  te  bezitten,  maar  ze  verbergen, 
er  niet  voor  uitkomen,  en  door  haar  eigen  organen  en  ambtsdragers 
straffeloos  allerlei,  dat  vlak  tegen  die  belijdenis  ingaat,  laten  verkondigen. 
Tevens  volgt  hieruit,  dat  de  Tucht  in  elke  kerk  dus  ook  over  de  belijdenis 
moet  gaan.  De  voorstelling  toch,  alsof  iemand  wel  overtrad,  zoo  hij  een  '' 
mensch  een  kleed  ontsteelt,  en  niet  overtreedt  zoo  hij  Gods  heerlijke  waar-  / 
heid  schendt,  is  de  volstrekte  loochening  van  Jit  derde  Gebod.  Zeker  Gods 
gebod  waakt  ook  over  uw  goed,  maar  nog  lang  eer  de  Heere  op  den  Si- 

naï  aan  het  achtste  Gebod  toekwam,  slingerde  Hy  zijn  banvloek  tegen  de 
miskenning  van  zijn  heilige  Openbaring  en  tegen  het;  niet  achten  van  zijn 

heiligen    Naam.  Zeer  terecht  hebben  onze  vaderen  dan  ook  steeds  de  he- 


600  ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK   IIL 


/ 


^ 


lijdenis  vooropgesteld,  en  daarna  eerst  den  wandel  laten  volgen;  een- 
voudig omdat  de  Naam  des  Heeren  hoog  verheven  is  boven  alle  belang 
van  'smenschen  zedelyk  saamleven. 

Doch  deze  plicht  tot  belijden  van  'sHeeren  Naam  en  Openbaring  rast 
niet  minder  op  elk  geloovige  in  het  particulier.  Tegen  elk  verleider  of  ver- 
zoeker, dien  we  op  onzen  weg  ontmoeten,  moet  altoos  beslist  en  open- 
lijk uitgesproken,  wat  ons  verbiedt  hem  ter  wille  te  zijn.  En  ook  al  komt 
het  niet  tot  een  rechtstreeksche  verguizing,  reeds  de  loochening  en  aanran- 
ding van  Gods  heilige  waarheid  in  onze  tegenwoordigheid,  mag  door  ons 
niet  met  zwijgen  worden  beantwoord,  maar  moet  beantwoord  door  een 
kloek  en  dapper  getuigenis,  onverschillig  of  men  ons  daarom  uitlacht  of 
desnoods  met  vuisten  slaat.  Een  plicht  tot  belijden,  die  zelfs  zulk  een 
loochening  niet  behoeft  af  te  wachten,  maar  overal  plicht  is,  waar  wij 
weten  dat  zulk  een  loochening  bestaat.  Zoo  b.  v.  in  de  pers  en  bij  de 
stembus  en  in  de  poëzie.  Tegenover  een  pers,  die  gedurig  den  Naam 
des  Heeren  poogt  terug  te  dringen,  is  het  uw  plicht  en  roeping  een  pers 
mogelijk  te  maken,  die  den  Naam  des  Heeren  belijdt.  Tegenover  een  poli- 
•.  tieke  actie,  die  Gods  oppermacht  en  den  Naam  van  Christus  loochent, 
moet  gij  by  de  slembus  voor  uw  God  en  uw  Heiland  getuigen.  En  wat 
het  belijden  van  den  Heere  in  de  wereld  der  poëzie  inhoudt,  vraag  dat 
maar  aan  helden  in  het  lied,  gelijk  Bilderdijk    en  Da  Costa. 

Doch  ook  hiermee  is  de  verplichting,  die  dit  gebod  ons  met  het  oog  op 
de  Openbaring  van  'sHeeren  Naam  oplegt,  nog  niet  voltooid.  Er  moet  ook 

<  met  die  heilige  Openbaring  gewoekerd  worden.  Ze  is  ons  een  toevertrouwd 
talent,  dat  we  niet  in  de  aarde  mogen  begraven,  maar  waarmee  wimte 
moet  gedaan.  Winste  voor  u  zelven,  voor  anderen,  en  voor  het  geheel 
van  ons  menschelijk  leven.  Voor  uzelven  moet  die  winste  komen  uit  de 
geestelyke  bewerking  die  uw  eigen  persoon  door  de  kennisse  dier  Open- 
baring ondergaat.  Bloot  verstandelijke  kennisse,  we  spraken  het  reeds  uit, 
is  tot  niets  nut.  Die  heeft  Satan  ook  en  ze  verderft  hem.  Alle  kennisse 
van  God  moet  ons  tot  den  Eeuwige  zelven  opleiden.  Het  moet  altoos  ken- 
nisse VQ,n  Hem  zijn,  die  ons  Hem  nader  brengt,  voor  Hem  ons  hart  in 
gloed  zet,  ons  Hem  doet  zoeken,  en  den  aldus  geopenbaarden  en  gekenden 
God   tot    het  middenpunt  van  heel  ons  bestaan  maakt.  Godskennisse  die 

-^  niet  tot  Godsvrucht  leidt,  is  ijdel.  Het  is  een  kennisse  die,  dor  en  onge- 
bruikt, buiten  ons  blijft  liggen,  die  we  niet  in  ons  opnemen,  en  niet  ver- 
teren. En  wijl  al  zulke  dorre  kennisse  ons  hoogmoedig  maakt  in  plaats  van 

y  klein,  schaadt  ze  aan  onze  vroomheid,  in  stee  dat  ze  onze  vroomheid  zou 
verwarmen  en  bezielen.  Zoo  moet  dus  de  mystiek  van  het  hart  deze  ken- 


ZOND.  XXXVI.  HOOFDSTUK    IIL  601 


nisse  Gods  allereerst  op  ons  zelven  toepassen,  en  er  langs  dien  weg  een 
vrucht  voor  nu  en  voor' eeuwig  uit  doen  rijpen. 

De  winste  voor  anderen  hangt  hiermee  saam.  Laat  uw  licht  alzoo  schij- 
nen voor  de  menschen,  sprak  de  Heere,  dal  ze  uw  goede  werken  zien 
mogen,  en  uw  Vader,  die  in  den  hemel  is.  verheerlijken  mogen.  Daalt 
al  meer  de  Naam  des  Heeren  Heeren  in  uw  ziel  en  in  heel  uw  wezen, 
dan  moet  uw  eigen  persoon  en  uw  eigen  verschijning  een  soort  afvloei- 
ende openbaring  van  den  Naam  des  Heeren  voor  anderen  worden.  In  u 
moet  men  iets  van  uw  God  zien ;  uit  u  iets  van  uw  God  merken ;  uw  te- 
genwoordigheid moet  de  consciëntie  prikkelen ;  en  zoo  moet  er  een  kracht 
van  uw  kennisse  uitgaan,  die  den  wankele  sterkt,  den  bedroefde  troost, 
den  afgedoolde  terecht  brengt,  en  aan  den  vijand  des  Heeren  schrik  in- 
boezemt. We  gebruikten  zoo  straks  het  beeld  van  de  nardusflesch,  welnu 
gij  zelf,  in  uw  eigen  persoon,  moet  als  een  schaal  zijn,  waarop  eenige 
zuivere  druppelen  van  die  nardus  zijn  uitgegoten,  en  alzoo  moet  de  reuke  ^ 
van  de  kennisse  des  Heeren  zich  onwillekeurig  verbreiden  dank  zij  geheel 
uw  optreden  en  door  geheel  uw  persoon. 

Ten  slotte  voegen  we  er  nog  aan  toe,  dat  er  gewoekerd  moet  met  die 
kennisse  des  Heeren  voor  heel  ons  menschelijk  samenleven.  Ge  begrijpt  wat 
hiermee  bedoeld  is,  zoo  we  u  slechts  herinneren  aan  den  socialen  nood 
dezer  dagen,  en  u  afvragen,  of  Gods  heilige  Openbaring  hier  geen  woord  > 
meê  te  spreken,  en  geen  zegen  te  brengen  heeft.  We  wijzen  u  voorts  op 
wat  mannen  als  Bilderdijk,  Groen  van  Prinsterer  en  Da  Costa  deden,  om 
bij  het  hcht  dezer  Openbaring  den  weg  aan  te  wijzen,  waarlangs  de  vol- 
ken en  natiën,  te  midden  van  den  storm  en  Revolutie,  rustig  konden  voort- 
schrijden. We  herinneren  u  aan  wat  op  allerlei  terrein  gedaan  is,  om,  bij 
het  licht  dezer  Openbaring,  het  huislijk  leven  te  beteren,  de  opvoeding  te 
veredelen,  en  allerlei  nood,  die  om  hulp  schreide  te  lenigen.  Maar  bovenal 
wijzen  we  u  op  de  heilige  roeping  der  Christenheid,  om  tegenover  de 
valsche  ivetenschap  een  Christelijke  wetenschap  uit  den  wortel  der  Open- 
baring op  te  bouwen.  Vergeet  het  toch  niet,  de  wetenschap  vormt  het  ; 
menschelijk  bewustzijn,  en  waar  dit  menschelijk  bewustzijn  van  de  ken- 
nisse Gods  beroofd  wordt,  zinkt  geheel  ons  geslacht  steeds  dieper. 


602  ZOND.    XXXA'I.    HOOFDSTUK    IV. 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


En   alle   tong  zou   belijden,  dat  Jezus  Christus  de 
Heere  zij,  tot  heerlijkheid   Gods,  des  Vaders. 

Filipp.  2:  11. 


Wie  dusver  meende,  dat  het  derde  Gebod  alleen  tegen  het  vloeken  en 
tegen  den  meineed  ging,  sloeg  derhalve  den  bal  geheel  mis.  Ook  wie  nooit 
een  vloek  op  de  lippen  nam,  of  nimmer  valsch  zwoer  staat  desniettemin 
met  al  wat  uit  vrouwen  geboren  is,  aan  de  overtreding  ook  van  dit  derde 
Gebod  schuldig.  Niet  alleen  onder  de  Wet  in  't  gemeen,  maar  ook  onder 
elk  gebod  op  zich  zelf  genomen,  bezwijkt  een  iegelijk  onzer.  Ge  weet 
hoe  onze  Gereformeerde  kerken  in  het  antwoord  op  vraag  61  aan  elk 
kind  van  God  de  beteekenis  op  de  lippen  leggen:  „dat  mij  mijne  con- 
sciëntie  beklaagt,  dat  ik  tegen  alle  Gods  geboden  zwaarlyk  gezondigd  heb 
en  derzelve  geen  gehouden  heb."  Eerst  wie  zóó  voor  de  Wet  komt  te  staan 
begint  de  wonde  van  zijn  hart  te  peilen ;  en  eerst  wie  zoo  de  verbroken- 
heid  zijner  ziele  kent,  roept,  uit  honger  naar  eeuwig  leven  en  dorst 
naar  gerechtigheid,  de  genade  van  den  Middelaar  in.  Maar  dan  moet  deze 
belijdenis  van  schuld  ook  geen  ijle  phrase  zijn.  Ge  moet  het  dan  ook 
meenen,  dat  ge  niet  maar  tegen  de  Wet  in  het  algemeen,  maar  tegen 
alle  hare  geboden  zivaarlijk  gezondigd  en  geene  van  deze  gehouden  hebt. 
En  hiertoe  nu  komt  ge  nimmer,  zoolang  gij  bij  den  uitwendigen  vorm 
van  de  geboden  blijft  staan.  Er  zijn  er  gelukkig  nog  honderden  die  in  der 
waarheid  voor  God  getuigen  kunnen  nooit  of  nimmer  zwaarlijk  gevloekt 
of  groven  meineed  begaan  te  hebben;  en  hieruit  volgt  derhalve,  dat  al 
deze  personen  zich  voor  dit  derde  Gebod  nooit  schuldig  zullen  gevoelen, 
zoolang  ze  den  diepen  geestelijken  zin  ook  van  dit  derde  Gebod  niet  heb- 
ben leeren  verstaan. 

Maar  dat  geestelijk  verstand  van  dit  derde  Gebod  gaat  dan  ook  terstond 
open,  zoodra  ge  u  door  Gods  Woord  gezeggen  laat,  dat  in  den  Naam  des 
Heeren  heel  zijn  heilige  Openbaring  schuilt,  en  dat  dit  derde  Gebod  dus 
alle  plichten  inhoudt,  die  voor  het  kind  des  menschen  uit  het  bestaan  zelf 
van  deze  Openbaring  Gods  voortvloeien.  Die  Openbaring  Gods  is,  blijkens 
den  Jehovah-na,a,m,  hier  bepaaldelijk  als  de  bijzondere  Openbaring  op  te 
vatten;  een  Openbaring  die  zich  opzettelijk  tot  den  zondaar  richt  en  voor 
den  zondaar,  hem  ter  redding,  gegeven  is.  Laat  nu  de  zondaar  deze  Open- 
baring Gods  in  Christus  Jezus  óf  uit  onverschilligheid  hggen  óf  wel  mis- 


ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK    IV.  603 


bruikt  hij  haar,  door  ze  te  vervalschen;  door  ze  uit  te  buiten  voor  eigen 
eer  en  winst;  of  door  er  uit  vijandschap  tegen  in  te  gaan,  dan  heeft  hy 
zicli  op  alJe  deze  manieren  zwaarlij k  aan  deze  Openbaring  Gods,  en  dus 
aan  den  heiUgen  Naam  des  Heeren,  bezondigd;  ook  al  vloekt  hij  uit  fatsoen 
nimmer  en  al  kwam  hij  nog  nooit  tot  meineed. 

Die  Openbaring  van  zijn  genade  nu  is  door  God  eenmaal  aan  de  wereld 
geschonken  en  door  Hem  tegen  de  listen  en  de  leugen  van  Satan  o  ver- 
gesteld,  en  zulks  in  een  vorm  die  geheel  op  uw  menschelijke  natuur  en 
uw  menschelijke  nooden  berekend  is.  Die  Openbaring  Gods  ligt  daar  dus 
op  uw  weg,  en  omdat  ze  door  God  op  uw  weg  gelegd  is,  brengt  ze  u  den 
eisch,  dat  ge  u  tot  haar  wenden,  haar  onderzoeken,  haar  in  u  opnemen, 
haar  belijden,  haar  beleven,  en  tegenover  alle  leugen  en  valsche  voorstel- 
ling verdedigen  zult. 

Doet  ge  dit  nu  niet,  en  gaat  ge,  als  de  priester  en  Leviet  bij  den  gewon- 
den reiziger,  zoo  bij  deze  Openbaring  Gods  onverschillig  voorbij,  dan  spreekt 
hierin  minachting  voor  het  genadewerk  en  alzoo  verachting  van  de  ont- 
ferming Gods.  Ge  stelt  u  dan  aan  als  niemand,  die  denkt:  „Wat  deert 
mij  God  en  zijn  Naam  en  zijn  Openbaring,  ik  leef  voor  mijn  genot,  voor 
mijn  geld,  voor  mijn  sport,  voor  mijn  kunst,  voor  mijn  wetenschap;  en 
al  die  diepzinnige  leerstukken  laat  ik  aan  de  oude  vrouwkens  en  het  bij - 
geloovige  plebs  over !"  Feitelijk  toont  ge  dan  hierdoor,  dat  ge  u  veel  om 
de  wereld  en  uw  eigen  persoon,  maar  in  niets  om  de  eere  van  uw  God 
bekommert.  Of  ge  Hem  bedroefd  en  beledigd  hebt,  wekt  geen  oogenblik 
een  gevoel  van  berouw  en  leedwezen  in  uw  hart.  Of,  als  uw  Vader,  die 
in  de  hemelen  is,  zich  dan  toch  in  zoekende  liefde  tot  u  keert,  en  zich 
aan  u  openbaart  in  zijn  eeuwige  ontfermingen,  verraadt  het  in  u  dan 
niet  het  toppunt  van  zielsverharding,  zoo  ge  door  niets  van  dit  alles  ge- 
roerd of  getroffen  wordt,  maar  God  praten  laat  en  in  zelfgenoegzaamheid 
uws  weegs  gaat?  Dit  nu  geldt  van  een  iegelijk  onzer  voor  al  die  jaren 
onzes  levens,  waarin  we  Gods  Openbaring  onverschillig  lieten  liggen ;  geldt 
voor  alle  lieden  der  wereld,  die  opstaan  en  naar  bed  gaan,  zonder  zich 
ooit  om  Gods  heilige  Openbaring  te  bekreunen;  en  geldt  in  niet  mindere 
mate  van  de  mannen  der  kennisse  en  der  wetenschap,  die  alle  dingen 
onderzoeken  en  stelsel  na  stelsel  optrekken  maar  zich  hierby  aanstellen, 
alsof  er  geen  Openbaring  Gods  bestond. 

^Maar    ook     onder    de   Christenen    wordt    te     dezen     opzichte    gezon- 
digd.   Er    zijn    Christenen,    die    er   zich    op    beroemen  dat    ze  hun  re- 
ligie  wel   op   een   stuivertje    kunnen    schrijven,  en  wat  steekt  ook    hier- 
in   nu    weer   anders   dan  de   wilkeur   en    de   gemakzucht,  om  zich  uit  " 
Gods   rijke   Openbaring   twee,   drie   bloemen   te   plukken,  en  te  denken : 


604  ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK    IV, 


,,De  rest  gaat  mij  niet  aan."  Dan  bouwt  de  één  zijn  Christelijke  religie 
op  inneriijke  gemoedsbewegingen  en  ingebeelde  visioenen,  om  zich  de 
moeite  van  het  onderzoek  van  Gods  bijzondere  Openbaring  te  sparen ;  ter- 
wijl de  ander,  in  Methodistischen  trant,  alleen  de  eerste  beginselen  van 
de  leer  der  doode  werken  en  der  doopen  kent  en  weigert  met  den  apostel  tot 
de  volmaaktheid  voort  te  varen;  of  ook  een  derde  wel  enkele  hoofdpun- 
ten uit  de  Openbaring  Gods  overneemt,  maar  om  ze  voorts,  gelijk  zoo 
vele  Ethischen  doen,  met  allerlei  wijsbegeerte  van  eigen  vinding  aan  te 
vullen.  In  dit  alles  nu  is  overtreding  van  het  derde  Gebod,  omdat  het  ge- 
brek aan  eerbied  voor  Gods  heilige  Openbaring  verraadt;  omdat  er  betwe- 
terij in  spreekt,  die,  in  plaats  van  eigen  overleggingen  gevangen  te  geven 
in  de  gehoorzaamheid  Christi,  zich  het  recht  aanmatigt,  om  naar  eigen 
wilkeur  met  Gods  Openbaring  om  te  springen ;  en  omdat  wie  zoo  de 
Openbaring  Gods  misbruikt,  het  geloof  ondermijnt  aan  de  kracht  ter  red- 
ding en  genezing,  die  van  deze  Openbaring  Gods  kan  uitgaan. 

In  de  eerste  eeuw  der  Christenheid,  en  evenzoo  in  de  eerste  tijden  der 
Hervorming,  wierp  men  zich  op  die  Openbaring  Gods  met  honger  in  het 
hart.  Een  ieder  was  er  mee  doende.  Schier  in  alle  kringen  werd  ze  onder- 
zocht. Mannen  en  vrouwen,  ouden  en  jongen  van  dagen  stelden  belang 
in  de  diepe  mysteriën,  die  ons  in  die  Openbaring  ontrold  werden.  En  niet 
alleen  enkele  vrome  kringen,  maar  heel  het  publiek  hield  zich  met  deze 
vraagstukken  bezig.  Toen  de  ketterij  van  Arius  de  kerk  verontrustte,  werd 
er  op  de  markt,  in  de  sociëteiten  en  onder  het  leger  met  warmte  over  de 
belijdenis  van  den  Christus  gesproken.  En  toen  in  de  17de  eeuw  de  kette- 
rij van  Arminius  hier  te  lande  de  Christelijke  kerk  met  geestelijke  ver- 
dorring  bedreigde,  sprak  men  in  de  trekschuit  en  op  de  beurs,  in  de  raad- 
zaal en  in  de  leerzaal,  in  hooger  en  in  lager  kringen,  bij  voorkeur  over 
deze  diepe  vraagstukken.  Dat  hieraan  nu  een  schaduwzijde  verbonden  was, 
ontkennen  we  niet.  Het  wierd  soms  een  werpen  van  de  paarlen  voor  de 
zwijnen,  en  het  gaf  veel  te  sterk  den  indruk,  alsof  Gods  Openbaring  haar 
eere  had,  zoo  slechts  allerwege  een  steekspel  in  woorden  over  haar  be- 
teekenis  werd  gehouden.  In  beide  eeuwen  is  ook  in  dit  opzicht  Gods  Naam 
ijdellijk  gebruikt.  Maar  al  zondigde  men  toen  door  overdrijving,  daarmee  is 
de  zonde  der  tekortkoming  niet  verontschuldigd,  waaraan  thans  zoovelen, 
ook  onder  de  belijdende  Christenen  zich  schuldig  maken,  die  zich  nimmer 
de  moeite  geven,  om  de  gronden  van  hun  geloof  behoorlyk  te  onderzoeken 
en  zelfs  van  een  leerstuk  als  dat  der  rechtvaardigmaking  zich  nimmer 
een  heldere  voorstelling  hebben  gemaakt.  Men  leeft  dan  met  de  Christenen 
mee;    men   sluit   zich  bij  hen  aan;  men  zegt  tot  hen  te  behooren;  maar 


ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK    IV.  605 


nooit  bijna  leest  men  iets  over  Gods  Openbaring  dat  inspanning  kost.  Een 
stichtelijk  stukje  gaat  'nog;  maar  den  inhoud  van  Gods  Openbaring  te 
leeren  kennen,  acht  men  overbodige  weelde.  En  zelfs  een  predicatie  draagt 
dan  slechts  de  goedkeuring  weg,  als  ze  niets  onderstelt,  geen  oogen- 
blik  inspant,  en  zachtkens  voortkabbelt  met  den  golfslag  van  het  sen- 
timent. 

Hiertegenover  nu  doet  dit  derde  Gebod  den  eisch  hooren,  dat  elk  zon- 
daar, en  met  name  elk  kind  van  God,  zich  zal  inspannen  en  zich  de 
moeite  zal  geven,  om  den  Naam  des  Heeren,  d.  i.  zijn  heilige  Openbaring 
te  leeren  kennen,  te  leeren  verstaan,  en  er  persoonlijk  met  zijn  bewustzijn  ^^ 
in  te  dringen.  Iets  waaruit  dan  tevens  volgt,  dat  schuldig  voor  dit  ge- 
bod staat,  elke  kerk  die  er  zich  niet  op  toelegt,  om  deze  Openbaring  Gods 
tot  de  gemeente  te  brengen;  schuldig  elk  prediker,  die  den  Dienst  des 
Woords  niet  aan  dit  verheven  doel  dienstbaar  maakt;  schuldig  elk  on- 
derwijzer, die  het  onderwijs  der  jeugd  niet  strekken  laat,  om  deze  gees- 
telijke werkzaamheid  voor  te  bereiden;  en  schuldig  bovenal  een  iegelijk, 
die  de  wonden  en  breuken  van  Sion  op  het  lichtste  geneest,  en  de  geesten 
door  een  oppervlakkig,  geestelijk  praatje  poogt  te  verwarren.  Zoo  dikwijls 
er  dan  ook  zulk  roepen  uitgaat,  dat  men  zijn  Christendom  niet  zoeken 
moet  in  die  diepzinnige  leerstukken,  noch  in  allerlei  splinterige  vragen, 
maar  Jezus  moet  liefhebben  en  zijn  ziel  tot  hem  bekeeren,  kunt  ge  altoos 
zeker  zijn,  dat  ge  met  een  overtreder  van  dat  derde  Gebod  te  doen  hebt. 
Want  al  wie  zoo  roept,  bedoelt  daarmee,  dat  we  Gods  heilige  Openbaring 
voor  nege)i  tienden  ongebruikt  zullen  laten  liggen.  En  ook  dit  nu  is  ijdel-  -' 
heid,  en  een  ijdel  gebruik  van  den  Naam  des  Heeren. 

Niet  minder  beslist  stelt  dit  derde  Gebod  zich  tegen  a/fe  ketterij.  Het 
woord  ketter  is  geen  looze  scheldnaam,  maar  een  woord,  dat  door  de 
kerk  aan  de  Heilige  Schrift  is  ontleend.  Uitdrukkelijk  gelast  Paulus  aan 
Titus:  „Verwerp  een  ketterschen  meHSc/i  na  de  eerste  en  tweede  vermaning." 
In  1  Cor.  XI:  19  schrijft  de  apostel:  „Er  moeten  ook  ketterijen  onder  u 
zijn,  opdat  degenen  die  oprecht  zijn,  openbaar  mogen  worden."  In  Gal. 
V:  19  en  20  noemt  onder  de  werken  des  vleesches,  naast  de  venyngeving 
en  afgunstigheden  ook  de  ketterijen  op.  En  Petrus  waarschuwt  evenzoo 
(2  Petr.  II:  1)  tegen  ,,de  valsche  leeraars  die  verderfelijke  ketterijen  be-/ 
dektelijk  invoeren."  Ge  doet  dus  verkeerd,  zoo  ge  u  voor  dat  woord  ket- 
ter schaamt,  en  het  gebruik  er  van  mijdt.  En  toch  dat  doen  de  meesten 
in  onze  dagen.  Ze  hebben  zich  door  den  hoogen  toon  der  wereld  laten 
intim.ideeren.  De  wereld  wist  het  zoover  te  brengen,  dat  het  enkele  ver- 
wijt van  iemand  te  „verketteren"  tegen  u  getuigde;  dat  iemand  een  ketter 


606  ZOND.   XXÏVI.    HOOFDSTUK   IV. 


te  noemen  voor  liefdeloos  gold;  ja.  heel  het  gebruik  van  het  woord  ketter 
blijk  wierd  van  geestelijke  bekrompenheid  of  hooghartigen  zin.  Dat  de 
wereld  dit  gedaan  kreeg,  was  in  zooverre  de  schuld  der  Christenen,  dat 
de  kerken  lange  eeuwen  veel  te  grif  met  dit  harde  woord  geweest  waren, 

^,  en  er  toe  neigden,  om  den  naam  van  ketter  toe  te  passen  op  een  iege- 
lijk, die  de  waarheid  niet  juist  zoo  beleed  als  zij.  Vooral  Rome  dreef  dit 
op  de  spits.  En  daar  nu  niet  alleen  de  kerken,  maar  ook  de  particuliere 
Christenen  al  te  kwistig  dit  wapen  van  den  ketterschen  naam  hanteerden 
om  elkander  in  de  oogen  van  het  publiek  om  eer  en  goeden  naam  te 
brengen,  heeft  de  wereld  van  dit  misbruik  van  het  woord  ketter  gebruik 
gemaakt,  om  het  alzoo  in  volslagen  onbruik  te  brengen.  Toch  mag  hier 
niet  in  berust.  Wie  dat  doel,  gaat  tegen  het  derde  Gebod  in.  Dat  gebod 
stelt  u  den  eisch,  dat  de  Xaam,  d.  i.  de  Openbaring  Gods,  niet  ijdel  maar 
heiliglijk  zal  gebruikt  worden,  en  door  niets  zoozeer,  a]s  door  vervalsching 
der  waarheid  wordt  Gods  heilige  Openbaring  gehoond.  Alle  ketterij  is  na- 
melijk daaruit  voortgekomen,  dat  men  de  Openbaring  Gods  vermengd  heeft 
\-met  de  heidensche  of  pseudoJofnUche  voorstellingen.  Een  Moderne  is  geen 
ketter;  hij  toch  verwerpt  de  Openbaring  eenvoudig;  en  ook  moogtgeniet 
zeggen,  dat  de  Lutherschen  of  Methodisten  kett-^rs  zijn.  want  deze  bedoe- 
len wel  terdege  de  Openbaring  Gods  te  belijden,  ook  al  doen  ze  het  óf 
onzuiver  óf  onvolledig.  Het  wezen  der  ketterij  is  dan  eerst  aanwezig  wan- 
neer men  zich  aanstelt,  als  beleed  men  den  Xaam  des  Heeren  en  als 
kwam  men  uit  voor  zijn  heilige  Openbaring  terwijl  men  feitelijk  een  deel 
valschen  inhoud,  die  uit  Satan  of  de  wereld  genomen  is  in  zijn  belijdenis 
inmengt.  Ketters  zijn  altoos  zooals  Petrus  zegt:  „Valsche  leeraren,  die  ver- 
derfelijke ketterijen  bedektelijk  invoeren."  Mannen  dus  die  zich  niet  tegen 
Gods  volk  stellen,  maar  zich  bij  Gods  volk  indringen;  zich  aanstellen  als 
brachten  ze  de  waarheid;  en  die  dan  ook  een  goed  deel  van  hun  wijsheid 
uit  die  Openbaring  geput  hebben;  maar  inmiddels  haar  welbewust  ver- 
mengen met  wat  ze  aanbrachten  uit  hun  eigen  hart  of  uit  de  wijsheid 
der  wereld  en  de  leugen  van  Satan. 

Het   is  en  blijft  dure  plicht  en  roeping  der  kerken  en  der  ware  godge- 
leerdheid,  steeds  niet  alleen  tegen  de  aanvallen  van  het  ongeloof  en  bij- 

\^  geloof,  maar  ook  tegen  de  ketterijen  op  haar  hoede  te  zijn.  Te  zeggen:  „De 
waarheid  zal  zichzelve  verdedigen,"  dus  behoeven  wij  menschen  geen  vinger 
te  verroeren,  is  een  leenspreuk  der  wereldsche  wijsheid  die  vlak  tegen  de 
Schrift  ingaat.  Als  een  leeuw  heeft  Paulus  voor  de  waarheid  én  in  de 
kerken  van  Galatië  én  tegen  Petrus  zelf  te  Antiochië  gestreden.  De  Schrift 
wil  dat  we  zelfs  den  rok  haten,  die  van  het  vleesch  bevlekt  is.  En 
wie  met  dit  valsche  zeggen,  als  zou  de  waarheid  zichzelve  wel  hand  haven, 


ZOND.   XXXVI.   HOOFDSTUK    IV.  607 

aan  komt  dragen,  miskent  heel  Gods  ordinantie  met  zijn  kerk  op  aarde, 
vernietigt  den  duren  plicht  van  belijdenis,  heft  in  Gods  kerk  deleertucht 
op,  en  verwart  hetgeen  God  doen  kon,  met  hetgeen  Hij  ons  geopenbaard 
heeft  te  willen  doen.  Zeker,  in  zijn  oordeel  zal  alle  waarheid  tegen  alle 
leugen  gehandhaafd  worden;  maar  dat  in  Frankrijk  de  waarheid  van  het 
Evangelie  is  ondergegaan,  terwijl  ze  hier  te  lande  stand  hield,  bewijst  op 
zich  zelve  reeds  voldingend  dat  de  waarheid  Gods  zich  volstrekt  niet  in 
elk  land,  in  eiken  tijd,  in  elk  geval  en  onder  alle  bijzondere  omstandig- 
heden handhaaft  uit  zich  zelve.  Als  de  Calvinisten  in  de  16e  eeuw  even 
dwaze  gedachte  gekoesterd  hadden,  zou  ook  in  ons  vaderland  de  koornmaat 
weer  over  den  kandelaar  zijn  gegaan. 

Maar  natuurlijk  nóg  zwaarder  oordeel  dan  de  ketters  zullen  zij  dragen, 
die  heel  de  Openbaring  Gods  eenvoudig  verwerpen;  doen  alsof  er  nooit 
zulk  een  Openbaring  aan  ons,  zondaars,  gegeven  ware;  en  nu  de  oude  stel- 
sels der  Grieksche  of  Indische  wijsgeeren  in  nieuwe  vormen  gieten  en  als 
hoogste  wijsheid  •  aan  de  afvallige  Christenheid  prediken.  Dit  is  een  vol- 
strekt loochenen  van  de  Openbaring  Gods;  een  driest  en  openlyk  staande 
houden,  dat  er  geen  Naam  des  Heeren  geopenbaard  is,  en  dat  men  dus 
met  dien  Naam  ook  niet  heeft  te  rekenen,  en  er  zich  dus  niet  aan  be- 
zondigen kan.  In  dat  ongeloof  spreekt  het  wederoplevend  heidendom, 
dat  deels  een  pantheïstischen,  deels  een  epicureïschen,  deels  een  aesthe- 
tisch-poly  theïstisch  en  vorm  aanneemt,  maar  onder  al  deze  vormen  er  op 
uit  is,  om  de  Openbaring  uit  het  midden  weg  te  nemen,  na  vooraf  heel 
de  Heilige  Schrift  voor  onecht  te  hebben  verklaard. 

Toch  heeft  men  bij  de  mannen  van  deze  richting  tweeërlei  schakeering 
wel  te  onderscheiden.  Er  zijn  er  die  door  louter  vijandschap  tegen  God 
gedreven  worden,  en  die  in  spotten  met  den  ernst  de  zenuw  hunner 
kracht  zoeken.  Zulke  mannen  waren  de  Voltaires  en  Heines  en  ten  deele 
Multatuli  ten  onzent.  Maar  er  zijn  onder  deze  bestrijders  en  loochenaars 
der  Openbaring  ook  ernstige  mannen  die  zich  in  het  minst  niet  aankan- 
ten tegen  elke  Openbaring,  maar  die  alleen  de  bijzondere  Openbaring  willen 
wegnemen,  om  op  de  algemeene  Openbaring  terug  te  gaan.  God  in  de  na 
tuur  en  God  in  de  consciëntie.  Maar  dit  is  dan  ook  juist  het  Heidensche 
standpunt.  Immers  de  Heidenen  zijn  niet  begonnen  met  uit  louter  vijand- 
schap tegen  God  te  handelen.  Ze  bedoelden  ook  vroom,  ze  bedoelden  ook 
alleszins  godsdienstig  te  zijn.  Alleen  maar,  juist  omdat  hun  de  bijzondere 
Openbaring  ontbrak,  en  ze  alleen  op  het  schijnlicht  van  de  algemeene. 
Openbaring  afgingen,  zijn  ze  in  al  duisterder  duisterheid  teruggezonken 
tot   eindelijk   God   ze  overgaf  in  een  verkeerden  zin,  om  te  doen  dingen 


608  ZOND.   XXXVI.    HOOFDSTUK    IV. 


die  niet  betamen.  Men  ziet  dan  ook  feitelijk  aan  onze  tegenwoordige  on- 
geloovigen,  hoe  én  in  Indië  én  in  China  én  in  Griekenland  het  oude  Hei- 
dendom ontstaan  is. 

We  besluiten  onze  toelichting  op  het  derde  G-ebod  met  in  te  keeren  in 
eigen  boezem  en  de  nog  belijdende  Christenheid  te  waarschuwen,  tegen 
een  ijdel  gebruik  van  den  Xaam  des  Heeren,  dat  de  wereld  ons  gedurig 
verwijt,  en  waar  in  eigen  kring  veel  te  weinig  op  wordt  gelet.  En  dan  is 
niet  bedoeld,  dat  de  Xaam  des  Heeren  niet  ook  op  de  publieke  markt  en 
in  den  maatschappelijken  on  politieken  strijd  zou  mogen  genoemd  worden. 
Dal  verwijt  men  ons  alleen,  omdat  men  onze  belijdenis  niet  kan  dulden. 
Maar  wel  steekt  er  menigvuldige  overtreding  van  dit  derde  Gebod  in  de 
geestelijke  verslapping  en  de  afdwaling  van  geest,  waartoe  de  usantie  van 
het  gebed  en  de  usantie  van  ons  lied  en  de  usantie  van  zekere  Christe- 
lijke spreuken  vaak  aanleiding  geeft.  Het  gebed  is  zoo  teeder  en  zoo  hei- 
lig, en  juist  daarom  steekt  in  het  bidden  hardop  en  in  het  gemeenschap- 
pelijk gebed  zulk  een  ernstig  gevaar.  Wie  alleen  voor  zichzelven  bidt,  kan 
ook  wel  bloot  vormelijk  bidden,  maar  toch  niet  zoo  licht.  Maar  wie  hardop 
bidt,  met  en  voor  anderen,  loopt  zoo  licht  gevaar,  van  veelvuldig  ijdel  ge- 
bruik van  den  Xaam  des  Heeren  te  maken.  Soms  bestaat  er  zelfs  neiging 
om  alle  namen  des  Heeren  op  elkander  te  stapelen,  en  zoo  het  heilige 
te  overdrijven  en  in  die  overdrijving  te  ontwijden.  Predikers  vooral,  die 
week  aan  week,  altoos  weer,  voor  moeten  bidden,  staan  in  dit  opzicht 
aan  zeer  ernstige  verleiding  bloot;  en  zeker  gaat  er  geen  dag  voorbij, 
dat  er  niet  juist  in  en  door  het  gebed  tegen  dat  derde  Gebod  gezondigd 
wordt.  Iets  wat  ten  deele  ook  van  het  lied  geldt.  Ook  in  het  geestelijk 
lied  roept  men  den  Xaam  des  Heeren  aan,  maar  natuurlijk  wie  alleen 
klanken  uitgalmt  en  meezingt,  maar  zonder  waarlijk  zijn  ziel  tot  zijn  God 
te  verheffen  gebruikt  den  Xaam  des  Heeren  volkomen  ijdellijk.  En  wat 
ten  slotte  de  Christelijke  zegswijzen  en  spreuken  aangaat,  zoo  behoeft 
het  wel  nauwelijks  herinnering  dat  dit  ijdel  gebruik  van  den  Xaam  des 
Heeren  ook  kan  plaats  grijpen  bij  het  doopen  in  den  Xaam  van  den 
Drieëenigen  God,  bij  het  uitspreken  van  den  zegen,  en  evenzoo  bij  zekere 
slotphrasen  in  verjaarbrieven  of  afscheidsbrieven,  of  zelfs  bij  ingestelde 
dronken  toe.  Een  misbruik  waartegen  slechts  één  medicijn  bestaat, 
hierin  gelegen,  dat  ge  Gods  heiligen  Xaam  nooit  over  uw  lippen  laat  ko- 
men of  uit  uw  pen  laat  vloeien,  zonder  dat  uw  ziel  waarlijk  den  levenden 
God  bedoelde. 

Een  laatste  opmerking,  die  niet  achterwege  mag  blijven,  betreft  de  uit- 
voeringen   van    gewijde  compositiën,  gelijk  op  de  dusgenaamde  orgelcon- 


ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK    V.  609 


certen  vaak  ten  gehoore  worden  gebracht.  De  componist  nam  dan  de 
hoogste,  diepste  thema'«,  zoodat  de  Naam  des  Heeren  en  de  Openbaring 
des  Heeren  in  veel  van  haar  diepte  en  rijkdom  op  roerende  en  aangrij- 
pende wijze  vertolkt  werden. 

En  op  zichzelf  is  dit  schoon;  is  het  heerlijk;  is  het  aangrijpend;  en  kan 
het  in  hooge  mate  verheffend  zijn. 

Maar  als  nu  de  Naam  des  Heeren  in  de  schoonste  klanken  en  door  de 
zuiverste  tonen  gedragen,  keer  op  keer  onder  de  gewelven  voortrolt,  en 
het  is  den  kunstkenners  en  het  is  den  hoorders,  daarbij  niet  om  den  Naam 
des  Heeren,  veelmin  om  zijn  Openbaring,  maar  zoogoed  als  uitsluitend 
cm  het  muzikaal  genot  te  doen,  dan  is  ook  hier  de  Naam  des  Heeren  ijdel- 
lijk  gebezigd  en  zonde  begaan  tegen  het  derde  Gebod. 


VIJFDE  HOOFDSTUK. 


Doch  Jezus  zweeg  stil.  En  de  hoogepriester,  ant- 
woordendft  zeide  tot  hem:  Ik  bezweer  u  bij  den  le- 
venden God,  dat  gij  ons  zegt,  of  gij  zijt  de  Christus 
de  zone  Gods?  Jezus  zeide  tot  hem:  Gij  hebt  het 
gezegd. 

Matth.  26:  63,  64a. 

De  Catechismus  bespreekt  bij  het  derde  Gebod  nog  afzonderlijk  het 
vraagstuk  van  den  Eed;  iets  dat  daarom  noodwendig  is,  wijl  elk  lid  der 
kerk  elk  oogenblik  tot  den  Eed  kan  geroepen  worden,  en  de  kerk  der- 
halve schuldig  aan  het  bloed  zijner  ziele  zou  staan,  indien  zulk  een  per- 
soon zich  door  haar  verzuim,  in  zake  den  Eed  voor  God  bezondigde. 

Waarin  het  eigenlijke  wezen  van  den  Eed  is  gelegen,  kan  terstond  dui- 
delijk gemaakt.  Indien  Adam  in  het  Paradijs  niet  gevallen  ware,  en  achter 
Adams  val  niet  de  val  van  Satan  in  de  engelenwereld  had  gelegen,  zou 
er  nooit  anders  dan  waarheid  in  het  hart  zyn  geweest,  nooit  anders  dan- 
waarheid  zijn  gesproken,  en  nooit  anders  dan  loaarheid  hebben  geheerscht. 
Bij  ontstentenis  van  alle  leugen  zou  er  nooit  anders  dan  waarheid  in  elke 
verhouding  en  zielsuiting  denkbaar  zijn  geweest.  Geen  engel  of  mensch 
zou  een  apart  leven  buiten  zyn  God  hebben  gehad.  Elk  bewust  creatuur 
zou  bij  dagen  en  bij  nachten  altoos  en  bestendiglijk  in  de  onverstoorbare 
gemeenschap  met  zijn  God  hebben  geleefd.  Eén  oogenbhk  buiten  den  in- 
druk  van   Gods   alomtegenwoordige  majesteit  ware  ondenkbaar  geweest. 

E   VOTO    DORÜR.    III. 


610  ZOND.    XXXVT.   HOOFDSTUK   Y. 

En  alzoo  zou  alsdan  heel  het  leven  juist  zóó  geweest  zijn,  als  het  nu  is 
(of  althans  ondersteld  wordt  te  zijn)  in  de  oogenblikken  dat  men  een  Eed 
aflegt.  In  zulk  'een  toestand  zou  derhalve  niet  de  Eed  weg  zijn  geweest 
maar  heel  het  leven  en  het  aanzijn,  elk  woord  en  elke  levensuiting  zou 
onder  den  Eed  hebben  gestaan.  De  Eed  zou  alleen  nooit  als  exceptie  zijn 
voorgekomen.  En  elk  ja,  en  elk  neen  zou  dezelfde,  ja,  nog  meer  kracht 
hebben  gehad,  dan  nu  het  ja  of  neen,  dat  bevestigd  wordt  met  een  Eed. 
Vandaar  dat  ook  in  het  Kijk  van  glorie  dat  komt,  geen  Eed  bij  wijze 
van  exceptie  kan  gedacht  worden,  overmits  als  dan  weer  heel  het  leven 
en  heeJ  het  aanzijn  door  de  alomtegenwoordige  majesteit  des  Heeren  Heeren 
zal  worden  beheerscht. 

De  zonde  echter  heeft  dit  alles  anders  gemaakt.  Door  de  zonde  heeft 
de  zondaar  zich  een  soort  eigen  leven  hulten  de  gemeenschap  met  zijn 
God  geschapen.  Dat  leven  doorleeft  hij  in  een  gedachtenwereld,  die  niet 
uit  God,  dus  niet  wezenlijk,  maar  verzonnen,  leugenachtig  en  valsch  is. 
Dit  maakt  de  tegenstelling  tusschen  leugen  en  ivaarheid.  Is  iemand  nu 
absoluut  boos  gelijk  Satan,  dan  leeft  hij  enkel  in  de  leugen,  kan  uit  die 
leugen  nooit  meer  uitkomen,  en  kan  geen  enkel  oogenbhk  meer  waar 
voor  God  zijn,  omdat  de  gemeenschap  met  God  voor  altoos  van  zijn  in- 
nerlijk bestaan  is  afgesneden.  Doch  zoo  is  de  zondige  mensch  niet.  In 
hem  zijn  altoos  nog  eenige  vonkskens  van  het  licht  zijner  oorspronke- 
lijke schepping  over,  en  God  de  Heere  blaast  die  door  zijn  algemeene  ge- 
nade aan,  of  bewaart  ze  althans  voor  algeheele  verdooving.  Vandaar  dat 
de  mensch  wel  uit  den  vader  der  leugen  is,  maar  toch  niet  absoluut.  Een 
zondig  mensch  kan  nog  uit  de  leugen  in  de  waarheid  overgaan.  Hij  kent 
het  onderscheid  tusschen  leugen  en  waarheid  nog,  en  er  zijn  oogenblik- 
ken in  zijn  leven,  dat  hij  voor  Gods  alomtegenwoordige  majesteit  zich 
stellende,  beeft  en  siddert  bij  de  gedachte,  dat  hij  op  zulk  een  oogenblik 
liegen  zou.  Dit  nu  weten  we  van  elkander.  Zijn  er  dus  ernstige  zaken 
tusschen  ons  menschen  in  geschil,  dan  weten  we,  dat  we  bloot  stonden 
aan  het  gevaar,  om  misleid  te  worden ;  dat  het  licht  mogelijk  is,  dat  men 
ons  onwaarheid  zal  vertellen;  of  althans  denkbaar,  dat  de  beste  mensch 
door  iets  te  verzwijgen  of  in  eenigszins  ander  licht  te  stellen,  de  feitelij- 
ke toedracht  der  zaak  voor  ons  zal  vervalschen,  't  zij  met  opzet  't  zij 
door  gebrek  aan  energieken  waarheidszin.  Doch  nu  weten  we  ook 
van  elkander,  dat  dit  gevaar  om  misleid  en  bedrogen  te  worden,  af- 
neemt naarmate  het  ons  gelukt,  iemand  meer  onder  den  indruk  van  Gods 
alomtegenwoordige  majesteit  te  brengen,  en  dat  dit  gevaar  bijna  geheel 
zal  wijken,  als  we  hem  bewegen  kunnen  om  dit  opzettelijk  te  doen,  en 
tot    ons   te   spreken    voor    het   aanschijn  en  in  de  tegenwoordigheid  des 


ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK    V.  611 

Heeren.  En  die  acte  nu,  waarin  we  aldus  iemand  spreken  laten,  is  het 
afnemen  van  den  Eed.  Gelyk  onze  Catechismus  zeer  juist  zegt:  „Een  -^ 
rechten  eed  zweren  is  God  aanroepen,  dat  Hij,  als  die  alleen  mijn  harte 
kent,  der  waarheid  getuigenis  wil  geven."  Doch  hier  komt  nog  iets  bij. 
God  de  Heere  heeft  stelliglijk  betuigd,  dat  Hij  met  onschuldig  zal  houden  . 
die  zijnen  naam  ijdellijk  gebruikt.  Nu  kunt  ge  natuurlijk  in  het  ijdellijk 
misbruiken  van  's  Heeren  naam  nooit  ijslijker  zondigen,  dan  dat  ge  mfiu/ecc/ 
pleegt;  en  zoo  ligt  dus  in  den  Eed  tevens  nog  dit  andere  in,  dat  ge  in 
uw  betuiging  onder  Eede  tevens  uitspreekt,  dat  ge  Gods  straffe  als  recht- 
vaardig erkent,  indien  ge,  onder  Eede  sprekende,  spreekt  tegen  beter  weten  in. 

Is  dit  nu  d(^  Eed,  dan  blijkt  hieruit,  dat  de  Eed,  genomen  als  afzonder- 
lijke   en   exceptioneele   handeling,  er  alleen  om  der  zonde  wille  is.  Zonder 
zonde   zou  er  geen  afzonderlijke  eed  bestaan  kunnen.  Elk  ja  en  elk   neen   ^ 
zou  de  kracht  van  een  eed  bezitten,  wijl  alles  toe  zou  gaan  in  den  Naam 
des  Heeren  en  als  in  zijn  heilige  gemeenschap.  Tengevolge  van  de  leugen 
en  de  zonde  is  nu  echter  de  Naam  des  Heeren  als  een  afzonderlijke  open- 
baring van  zijn  heiligheid  en  ontferming  de  wereld  ingedragen;  komt  thans 
door  het  aanroepen  van  den  Naam  de  eed  tot  stand;  en  is  dus  alle  mis- 
bruik   van    dien    Naam    in  den  eed,  en  in  nog  sterker  mate  de  meineed,   ^ 
een  zonde  tegen  het  derde  Gebod,  omdat  het  alles  uitloopt  op  een  ijdellijk  -^ 
gebruiken  van  den  geopenbaarden  Naam  des  Heeren. 

Beide  gevallen  moeten  echter  onderscheiden.  Dat  meineed  zonde  tegen 
dit  gebod  is,  springt  in  het  oog,  gevoelt  ieder  en  behoeft  geen  nader  be-  ' 
toog.    Maar  wel    dient    nauwkeurig  aangewezen,  hoe  men  een  Eed   naar 
waarheid,    en  niet  valschelijk  zwerende  toch  in  zijn  Eed  tegen  dit  gebod 
zondigen  kan.  Dit  nu  ligt  alzoo.  Dat  ons  menschelijk  leven  in  de  leugen  ; 
verstrikt   zit,    is    onze    schuld,    en    ligt  niet  aan  God.  Brengt  Hij  nu  zijn 
heiligen   Naam    in   die    wereld  vol  leugen  in,  en  stelt  Hij  dien  Naam  be- 
schikbaar als  middel,  om  waarheid  en  leugen  te  onderscheiden,  dan  doet 
Hij    dit  om  zijn  eigen  glorie  en  tot  handhaving  van  zijn  eigen  Goddelijk 
gezag.  Volstrekt  dus  niet  als  een  toovermiddel  ons  in  handen  gegeven,  om  . 
waar  onze  baatzucht  of  weetzucht  of  eerzucht  belang  heeft  bij  het  kennen    '^ 
van  de  waarheid  den  Eed  aan  te  wenden  tot  ons  eigen  profijt,  of  uit  ge- 
makzucht  om    ons    zelven    van    nader   onderzoek  te  ontslaan.  Er  is  dus 
tweeërlei   gebruik    van    den    Naam    des    Heeren  in  den  Eed;  ge  gebruikt 
Gods  Naam  in  den  Eed  of  om  daardoor  Gods  eer  en  zi.jn  majesteit  te  die-  ) 
nen,  of  om  dien  Naam  dienst  te  laten  doen  voor  uw  eigen  gemak  of  pro- 
fijt.   En    nu   is    alleen  het  eerste  geoorloofd,  en  het  laatste  verboden.  Ge 
moogt  den  Eed  doen,  als  daardoor  de  eere  Gods,  de  glorie  van  zijn  recht, 


•^7 

612  ZOND.   XXXVI.    HOOFDSTUK   V. 


en    waarheid,    en    de    majesteit  van  het  door  Hem  ingestelde  gezag  kan 
bevorderd  worden;  maar  ge  moogt  geen  Eed  doen,  als  die  Eed  alleen  zou 
strekken,  om  uzelven  uit  moeilijkheden  te  redden,  uw  voordeel  te  bevor- 
^  deren,    of   u  te  ontslaan  van  de  moeite  van  onderzoek.  Want  wel  is  het 
soms   bitter    onder    de    leugen  te    moeten    lijden;  maar  dit  is  een  kwaad 
dat  we  door  de  zonde  onszelven  op  denhals  hebben  gehaald,  en  waartegen 
alleen  onze  waarheidszin  in  mag  gaan.  Dit  laatste  geldt  zelfs  zoo  streng, 
dat  er  geen  enkele  exceptie  op  mag  worden  toegelaten.  Waar  niet  de  zake 
Gods,  maar  alleen  uw  belang  motief  tot  den  Eed  zou  zijn,  moogt  ge  nooit 
den    Eed    op  de  lippen  nemen,  en  geldt  in  vollen  zin  het  strenge  woord 
>des   Heeren:  „Zweert  ganschelijk  niet."  De  bepaling  b.  v.  van  ons  Burger- 
lijk   Wetboek,  dat  de  civiele  partij  bij  verjaring  van  schuld   haar  weder- 
partij   den    Eed   kan  opleggen  is  in  strijd  met  het  rechte  begrip  van  den 
Eed,  en  gaat  tegen  de  verklaring,  die  Jezus  van  het  derde  Gebod  gaf,  in. 
In    zulk    een  geval  moet  men  liever  schade  lijden,  dan  Gods  Xaam  mis- 
bruiken, om  aan  zijn  geld  te  komen.  Onze  Catechismus  zegt  dan  ook  zeer 
terecht,  dat  het  zweren  van  den  Eed  alleen  geoorloofd  is,  „als  de  Overheid 
of  de  nood  het  vordert,  om  daardoor  trouw  en  waarheid  te  bevestigen,  7nits 
tot  Gods  eere  en  tot  onzes  naasten  zaligheid." 

Dit  nu  wijst  tegelijk  het  standpunt  aan,  waarop  we  ons  te  plaatsen 
hebben,  om  de  hoogere  eenheid  te  vinden  in  het  schijnbaar  tegenstrijdige, 
dat  de  Christus  alle  eedzweren  verbiedt,  en  toch  zelf  voor  Cajaphas  den 
Eed  gezworen  heeft.  Gelijk  men  weet  zijn  er  telkens  in  de  Christenheid 
secten  opgestaan,  die  zich  eenzijdig  aan  het  woord  van  Jezus  over  den 
Eed  vastklemmende,  in  de  consciëntie  zich  gebonden  achten,  om  eiken  eed 
te  weigeren.  Ten  onzent  is  dit  met  name  bekend  van  de  oude  Mennonie- 
ten en  nu  weer  van  enkele  Darbisten.  We  zeggen  met  opzet:  „de  oud 
Mennonieten,"  omdat  er  thans  onder  de  Mennonieten  nog  slechts  enkele 
groepjes  zijn,  die  aan  Gods  Woord  vasthouden,  en  dus  feitelijk  op  de 
gronden  van  Menno  tegen  den  Eed  bezwaar  hebben.  Het  spreekt  toch 
vanzelf,  dat  lieden  die  zich  nog  naar  Menno  noemen,  maar  geheel  van 
zijn  geest  vervreemd  zijn  en  iets  volstrekt  niet  voor  uitgemaakt  houden,, 
omdat  het  in  den  Bijbel  staat,  of  omdat  Jezus  het  gezegd  heeft,  nooit  ge- 
acht kunnen  worden  in  zake  den  Eed  het  aloude  gevoelen  van  Menno 
voor  te  staan.  Menno  was  er  tegen,  omdat  hij  oordeelde  dat  Christus  er 
tegen  was;  maar  zulke  personen  zijn  er  eenvoudig  tegen,  omdat  ze  er 
zelven  iets  verkeerds  in  vinden.  Spreekt  men  daarentegen  van  de  oude 
Mennonieten  en  van  de  hedendaagsche  Darbisten,  dan  hebt  ge  te  doen 
met  Christenen,  die  door  verkeerd  inzicht  op  een  dwaalspoor  gingen,  maar 


37 

ZOND.   XXXYI.    HOOFDSTUK   V.  613 

niettemin  aanspraak  liebben  op  onzen  eerbied,  omdat  ze  in  de  consciëntie    _ 
zich  gebonden  gevoelen,  en  liever  boete,  en  soms  gevangenis,  ondergingen, 
dan  tegen  hun  consciëntie  in  te  gaan. 

Toch  mogen  wij  geen  oogenblik  aarzelen,  om  ook  hun  meening  als 
dwaling  te  qualificeeren.  Niet  omdat  we  wenschen  te  tornen  aan  de  stel- 
lige uitspraak  van  Matth.  V:  36.  Als  de  Heere  zegt:  „Zweert  ganschelijk 
niet,"  dan  mag  op  de  volle  kracht  van  dit  „ganschelijk"  niets  afgedongen. 
Slechts  dient  onderzocht  van  welk  „zweren"  hier  sprake  is,  en  van  welk  r^ 
zweren  de  Heere  uitspreekt,  dat  het  ons  ganschelijk  verboden  is;  zoo  gan- 
schelijk, dat  ons  ja  moet  zijn  Ja,  ons  neen  neen,  en  dat  al  wat  daarboven 
is,  uit  den  booze  is."  Hierop  nu  moet  niet  geantwoord,  dat  Jezus  hier  al- 
leen spreekt  van  het  ziveren  bij  het  creatuur,  en  dat  zoo  vanzelf  het 
zweren  bij  God  buiten  deze  verklaring  zou  vallen.  Want  wel  dient  erkend 
dat  Jezus  in  het  volgende  uitsluitend  eedzweringen  bij  het  creatuur  op- 
somt :  „Noch  by  den  hemel,  noch  bij  de  aarde,  noch  bij  Jeruzalem,  noch 
bij  uw  hoofd"  (vs.  34,  85,  36) ;  maar  dit  kan  niet  in  beperkenden  zin,  en 
wel  uitsluitend  van  eedzwering  bij  God  zelf  bedoeld  zijn,  omdat  Jezus  zijn 
regel  juist  zet  tegen  den  regel  der  Farizëen,  alsof  men  alleen  de  bij  den 
Heere  gezworen  eeden  houden  moest,  en  aan  eeden  bij  het  creatuur  min- 
der was  gebonden.  Alle  eed  toch  bij  het  creatuur,  zegt  Jezus  zelf,  is  altoos 
als  eedzwering  bij  God  bedoeld.  Bij  den  hemel  omdr.t  hij  is  Crods  troon, 
bij  de  aarde  omdat  ze  is  de  voetbank  zijner  voeten,  bij  Jeruzalem  omdat 
ze  zijn  stad  was,  en  bij  uw  hoofd,  omdat  het  in  Gods  hand  is.  Die  onder- 
scheiding is  dus  ten  eenen  male  ongeoorloofd,  en  met  den  tekst  vóór  ons 
niet  te  verdedigen.  Staat  nu  desniettemin  vast,  dat  Jezus  zelf  den  Eed 
gezworen  heeft,  en  dies  zelf  in  zonde  zou  gevallen  zijn,  indien  de  bedoe- 
ling van  zijn  „Zweert  ganschelijk  niet"  ware  geweest,  om  dat  „gansche-  - 
lijk"  niet  enkel  op  alle  eeden  van  een  bepaald  soort,  maar  ook  op  alle 
soorten  van  eeden  toe  te  passen,  dan  volgt  hieruit,  dat  alleen  die  uitleg- 
ging van  Jezus'  woord  de  proef  doorstaat,  die  het  ganschelijk  volkomen 
tot  zijn  recht  laat  komen,  en  tegelijk  den  eed  van  Jezus  zelven  als  niet 
tegen  dat  gebod  ingaande,  doet  uitkomen. 

En  deze  verklaring  nu  is  terstond  gevonden,  indien  ge  slechts  de  onder- 
scheiding toepast,  die  we  zoo  straks  maakten  tusschen  een  zweren  ter 
bevrediging  van  uw  zelfzucht,  en  een  zweren  uit  liefde  voor  God  en  den  7 
naaste.  Ge  kunt  op  tweeërlei  wijs  zweren:  o»i  uwentwil,  en  dan  is  het 
zondig,  maar  ook  om  Gods  wil,  en  dan  kan  het  plichtmatig  zijn.  Wat  de- 
den nu  de  Joden,  in  wier  midden  Jezus  optrad  ?  Ze  hadden  de  gewoonte 
om  den  Eed  gedurig  en  aldoor  te  misbruiken  in  het  private  leven,  om  . 
hun    eigen    belang   te    bevorderen.    En    daarbij    zochten    ze    dan  aan  het 


^ 


3  7 

614  ZOND.   XXXVI.    HOOFDSTUK    V. 

heilig  karakter  van  den  Eed  te  ontkomen,  door  niet  den  Xaam  des  Hee- 
ren  te  noemen,  maar  te  zweren  bij  den  tempel,  bij  Jeruzalem,  bij  den 
hemel,  bij  de  aarde,  enz.  Van  dat  zweren  nu  sprekende,  en  tegen  dat 
soorteeden  ingaande,  spreekt  Jezus  het  zoo  volstrekt  mogelijk  uit:  „Zweert 
ganschelijk  niet,"  en  laat  in  uw  omgang  met  elkander,  uw  ja  ja,  uw 
neen  neen  zijn;  al  wat  daarboven  is,  is  uit  den  booze,  omdat  ge  alzoo  Gods 
naam  en  zijn  heiligheid  misbruikt  ijdellijk.  Van  zulk  zweren  is  niet  maar 
dit  of  dat,  maar  al  zulk  zweren  is  ganschelijk  verboden.  Een  Eed  dien  ge 
zweren  zoudt  voor  uw  eigen  belang  of  om  uzelfs  wille,  is  altoos  kwaad. 
Maar,  en  dit  is  natuurlijk  heel  iets  anders,  daarmee  is  nog  geen  woord 
/  gezegd  over  dat  heel  ander  soort  van  eedziveren,  als  het  geschiedt  niet  om 
uwentwil,  maar  om  den  loille  Gods.  En  zoo  is  er  dan  geen  strijd  meer,  maar 
past  het  volkomen  op  elkander,  dat  Jezus  van  dat  eerste  soort  zweren 
om  uzelfs  wil,  absolutelijk  zegt:  „Zweert  ganschelijk  niet,"  zonder  eenige 
exceptie;  en  dat  hij  desniettemin  zelf  tot  een  heel  andere  soort  van 
eedzwering,  om  Gods  wil,  opgeroepen,  geen  oogenblik  aarzelt,  om  den 
Eed  te  doen. 

Ge  moet  dus,  als  de  Mennoniet  of  de  Darbist  u  op  Matth.  V:  36  wijst 
niet  verlegen  staan,  alsof  ge  met  dat  woord  van  Jezus  geen  weg  weet. 
Neen  ge  moet  dat  woord  van  Jezus  zijn  volle  kracht  gunnen  en  er  naar 
handelen.  Edoch  tevens  den  Mennoniet  en  Darbist  aantoonen,  dat  zijn 
verdoolde  meening  voor  de  Heilige  Schrift  geen  oogenblik  kan  bestaan. 
Zij  zelven  zaten  dan  ook  in  verlegenheid,  zoo  dikwijls  ze  op  Jezus  voor 
Cajaphas  werden  gewezen;  en  poogden  dan  aan  te  toonen,  dat  Jezus  (/ee^ï 
eed  gezworen  had.  Doch  wat  is  dit  anders  dan  een  uitvlucht?  De  wijze 
van  eedzwering  bij  de  toenmalige  Joden  was  geheel  anders  dan  bij  ons. 
Bij  ons  spreekt  men  zelf  de  woorden  uit:  „Zoo  waarlijk  helpe  mij  God 
Almachtig!"  doch  bij  de  Joden  werd  de  eed  voorgezegd,,  en  hij  die  den 
Eed  zwoer  antwoordde  niets  arders  dan:  Gij  hebt  het  gezegd  of  Amen. 
Waar  dus  Cajaphas  als  Overheidspersoon,  opstaat  en  zegt :  „Ik  bezweer  u  bij 
den  levenden  God,  dat  gij  ons  zegt  of  gij  zijt  de  Christus,"  en  Jezus  hier- 
op niet  zwijgt,  maar  aanstonds  overluid  antwoordt:  „Gij  hebt  het  gezegd," 
ilaar  is  deze  verklaring  van  Jezus  in  rechten  een  even  stellige  en  beslis- 
sende Eed,  als  de  meest  plechtige  eed,  die  bij  ons  in  rechten  kan  worden 
afgelegd. 

Doch  er  is  meer.  Indien  Gods  Woord  zoo  moest  opgevat  dat  alle  eed- 
zweren,  ook  waar  het  eigenbelang  geschiedt,  zondig  was,  wat  dan  te  zeg- 
gen van  het  geconstateerde  feit,  dat  God  zelf  in  de  Schrift  als  eedzwerende 
wordt  ingevoerd?  En  toch  er  staat  in  Psalm  XCV:  11:  „Daarom  heb  Ik 


:xxvL 


ZOND.    XXXVl.    HOOFDSTUK    V.  615 

gezworen  in  mijnen  toorn,  zoo  zij  in  mijne  ruste  zullen  ingaan :"  in  Psalm 
CX:  4:  „De  Heere  heeft  yezivoren,  en  het  zal  Hem  niet  berouwen:  Gij  zijt 
Priester  in  eeuwigheid;"  in  Gen.  XXII:  16:  „Ik  zwee?-  bij  Mij  zelven, 
spreekt  de  Heere,  daarom  dat  gij  deze  zaak  gedaan  hebt  en  uwen  zoon, 
uwen  eenige,  niet  onthouden  hebt,  voorzeker  zal  Ik  u  grootelij ks  zegenen" 
enz.  En  dat  hierbij  volstrekt  niet  te  denken  valt  aan  een  dichterlijke  in- 
kleeding van  den  schrijver,  maar  metterdaad  een  wezenlijke  eedzivering 
bedoeld  is,  blijkt  overduidelijk  uit  Hebr.  VI:  17  vv.  waar  we  lezen  „Daar- 
om heeft  God,  willende  den  erfgenamen  der  beloftenisse  overvloediger  be- 
wijzen de  onveranderlijkheid  van  zijn  raad,  met  eede  daar tusschen  gekomen 
is,  opdat  wij  door  twee  onveranderlijke  dingen,  ivaarin  het  onmogelijk  is, 
dat  God  liegt,  een  sterke  vertroosting  zouden  hebben."  En  nu  zegge  nie- 
mand, dat  wel  God  zweren  mag,  maar  ivij  niet;  want  in  Hebr.  VI:  17  vv. 
wordt  juist  dit  eedzweren  Gods  met  het  eedzweren  des  menschen  verge-  . 
leken,  zonder  dat  in  het  eedzweren  der  menschen  iets  berispelijks  gekeurd 
wordt.  Zelfs  nog  in  de  visioenen  die  aan  Johannes  op  Pathmos  ten  deel 
vielen,  waarin  geheel  de  voorstelling  van  den  Heiligen  Geest  uitgaat,  laat 
de  Heere  een  engel  optreden,  waarvan  in  Openb.  X  :  6  staat :  En  hij  zwoer  7 
bij  Dien  die  leeft  in  alle  eeuwigheid,  dat  er  geen  tijd  meer  zijn  zal."  Ja 
zelfs  doet  men  te  kort  aan  de  strekking  en  de  beteekenis  van  het  woord 
van  Jezus,  als  men  het:  „Voorwaar,  voorwaar  zeg  ik  u,"  dat  zoo  telkens 
aan  Jezus'  uitsprake  voorafgaat,  in  iets  zwakkeren  zin,  dan  in  dien  van 
een  eed  opvat.  Amen,  Amen,  gelijk  deze  woorden  in  het  oorspronkelijke 
luiden,  had  metterdaad  de  beteekenis  van  de  aanroeping  van  Gods  Naam. 
Het  blijkt  dan  ook  dat  de  apostelen  volstrekt  niet  voor  het  zweren  van 
den  eed  zijn  terruggedeinsd,  zoo  als  Paulus  in  Gal.  I:  20  schrijft:  „Hetgeen 
ik  nu  schrijf,  zie  ik  getuige  voor  God,  [dat  ik  niet  liege,"  en  in  Thess. 
II:  5:  „God  is  getuige."  Uitspraken,  waarover  men,  aan  onze  bepaalde  for- 
mule van  eedzwering  gewoon ,  dan  wel  heenleest,  maar  die  toch  niets 
minder  dan  een  eed  zijn,  daar  immers  het  eigen  karakter  en  het  wezen  , 
van  den  Eed  juist  hierin  ligt,    dat  men  God  als  getuige  inroept. 

Ten  slotte  dient  hier  ook  gelet  op  het  feit,  dat  in  de  bedeeling  des 
Ouden  Verbonds  de  Eed  in  bepaalde  gevallen  van  Godswege  verordend 
was.  Dat  ook  de  Patriarchen  en  andere  Godsmannen  den  Eed  gebruikt 
hebben  (Gen.  XIV:  21.  XXI:  23,  24;  Gen.  XXVI:  31;  Gen.  XXXI:  58; 
1  Sam.  XX:  3;  1  Kon.  Il:  28;  2  Kon.  II:  2),  zou  op  zichzelf  nog  geen 
bewijs  zijn;  al  moest  toch  ondersteld,  dat  zulk  een  zware  zonde,  als  dit, 
naar  de  stelling  der  Mennonieten  en  Darbisten,  zou  geweest  zijn,  toch  nu 
of  dan  berispt  en  afgekeurd  zou  zijn.  Maar  heel  iets  anders  wordt  het, 
als  de  wet  die  van  Godswege  aan  Israël  is  gegeven,  den  Eed  gebiedt,  ge- 


616  ZOND.    XXXVL    HOOFDSTUK   V 


-^  last  en  voorschrijft,  gelijk  dit  in  Deut.  VI:13  geschiedt:  „Gij  zult  bij  zijnen 

__   Naam    zweren;"   in   Deut.    X:  20:  „Gij  zult  bij  zijnen  naam  zweren;"  in 

^    Exod.   XXII:    11:    „Zoo  zal  des  Heeren  eed  tusschen  hen  beiden  zijn,  of 

hij  niet  zijn  hand  aan  zijns  naasten  have  geslagen  heeft";  denk  ook  aan 

den  zuiveringseed  der  verdachte  vrouw. 

Hier  nu  is  geen  uitweg.  Want  al  spreekt  het  vanzelf,  dat  de  gevallen 
waarin,  en  de  wijze  waarop,  de  Eed  moest  gezworen  worden,  met  Israels 
bedeeling  saamhingen,  toch  mag  in  geen  geval  toegegeven,  dat  God  zelf 
den  Eed  als  zoodanig  zou  geboden  hebben,  zoo  elk  eedzweren  op  zichzelf 
als  zondig  ware  te  beschouwen.  En  blijkt  nu  alzoo,  dat  God  zelfden  Eed 
.zwoer;  dat  God  den  Eed  gebood;  dat  Christus  den  Eed  gezworen  heeft; 
dat  de  Eed  gebruikt  is  door  de  apostelen;  en  dat  noch  in  het  Oude  noch 
in  het  Nieuwe  Testament  ooit  op  eenigerlei  wijze  afkeurend  gesproken 
wordt  over  het  feit  dat  de  Godsmannen  hun  verklaringen  met  eede  be- 
zworen hebben;  —  dan  is  het  de  Schrift  weerstaan,  en  het  gezag  des 
Heeren  weerspreken,  indien  ge  de  stelling  opzet,  dat  elke  eedzwering  als 
zoodanig  voor  God  zonde  zou  zijn. 

De  regel  is  en  blijft  daarom:  Nooit  zweren  omuzelfs  wille,  maaralleen 
zweren    om  Gods  wil  en  uit  liefde  voor  den  naaste;  en  met  dezen  regel, 
die  uit  Gods  Woord  ontleend  is,  gaat  ge  in  elk  voorkomend  geval  veilig. 
Iets  wat  intusschen  niet  wegneemt,  dat  de  Eed  altoos  het  karakter  blijft 
-'  dragen  van  een  medicijn  om  der  zonde  wille;  zoodat  het  in  het  Paradijs 
ondenkbaar  was,  en  eens  ondenkbaar  wordt  in  het  Rijk  der  heerlijkheid. 
En    dit  nu  moet  er  de  kerken  toe  leiden,  om  ook  op  eigen  kerkelijk  ter- 
/'  .rein,  geen  exceptioneelen  eed,  ook  niet  tegen  Simmonie,  in  te  voeren.  In 
de   kerken    moet   elk  ja  ja,  elk  neen  neen  zijn,  wijl  op  het  heilig  erf  der 
kerk  altoos  in  de  tegenwoordigheid  des  Heeren  gesproken  wordt,  en  alzoo 
-  elke  verzekering  met  een  eed  gelijk  staat.  Als  bij  den  Doop  het  ja  wordt 
■^      uitgesproken,    heeft   dit    ten    volle  dezelfde  kracht,  die  een  eed  voor  den 
rechter  heeft,  en  het  is  een  misbruik,  hetwelk  nooit  had  moeten  insluipen, 
dat  men  eenvoudig  het  hoofd  buigt  zonder  ja  te  zeggen.  In  dat  uitgespro- 
ken ja  toch  ligt  al  de  kracht. 


^7 

ZOND,    XXXVI.    HUOFDSTUK    VI.  fil 


ZESDE    HOOFDSTUK. 


Daarom  legt  af  de  leugen,  en  spreekt  de  waarheid 
een  iegelijk  niet  zijnen  naaste;  want  wij  zijn  niulkun- 
ders  leden. 

Ef.  4:  25. 

De  eed  raakt  het  spreken  van  waarheid  of  leugen, 'tzij  in  een  yerfc/a?^»?^  ' 
die  we  afleggen,  't  zij  in  een  belofte,  die  we  doen.  Voor  den  rechter  geroe- 
pen, om  getuigenis  in  een  strafzaak  onder  eede  af  te  leggen,  word  ik  ge- 
roepen tot  een  eed  van  verklaring :  en  wordt  mij  als  voogd  een  eed  afge-  ,. 
nomen,  dat  ik  mijne  voogdij  met  goede  trouw  voeren  zal,  dan  vergt  men 
mij  een  eed  ran  belofte  af.  Tweeërlei  soort  van  eeden,  die  een  zeer  onder- 
scheiden karakter  dragen,  maar  toch  dit  gemeen  hebben,  dat  de  eed  beide 
malen  strekt,  om  oprechtheid  en  waarheid  in  mijn  woord  te  leggen,  en 
alle  valschheid  en  leugen  uit  mijn  mond  weg  te  nemen. 

De  eed  is  dus  op  zich  zelf  een  hard  getuigenis  tegen  onze  zondige  na- 
tuur. Er  ligt  in  het  feit  zelf,  dat  er  op  elk  terrein  eeden  noodig  blijken, 
een  aanklacht  en  oordeel.  Het  algemeen  geijkt  gebruik  vanden  eed,  is  de 
algemeen  menschelijke  bevestiging  van  het  apostolisch  woord:  ,,Alle 
mensch  is  leugenachtig.  God  alleen  waarachtig"  (Rom,  III:  4).  Indien  er 
geen  engel  tot  Satan  ware  geworden;  indien  deze  Satan  de  leugen  niet 
gegenereerd  had,  en  daardoor  „vader  der  leugen"  was  geworden;  en  indien 
deze  „vader  der  leugen"  de  valschheid  en  onwaarheid  niet  ook  in  ons 
menschelijk  bewustzijn  had  ingedruppeld,  zou  een  eed  een  geheel  ondenk- 
baar iets  wezen,  en  zou  geen  eed  kunnen  bestaan.  Dat  God  zelf  met  eede  . 
gezworen  heeft,  dat  Christus  voor  Cajaphas  zwoer,  al  Gods  heiligen  eeden 
hebben  afgelegd,  en  de  Overheid  als  dienaresse  Gods  ons  tot  het  afleggen 
van  eeden  oproept,  is  uitsluitend  het  gevolg  van  het  droeve  feit,  dat  de 
zonde  insloop,  en  dat  door  de  zonde  een  onware  wereld  naast  de  ivare 
kwam  te  staan.  Als  menschen  toch  hebben  we  het  vermogen,  om  van 
een  zaak  of  een  gebeurtenis  of  een  gesprek  een  voorstelling  te  geven,  die 
niet  genomen  is  uit  de  werkelijkheid,  maar  uit  onze  verbeelding  't  zij  op- 
zettelijk 't  zij  onopzettelijk;  en  zulks  nog  geheel  daargelaten  de  vraag,  of 
we,  om  zekeren  schijn  aan  onze  voorstelling  bij  te  zetten,  er  ook  ware  ' 
elementen  in  mengen.  Dit  vermogen  nu  verleent  ons  de  onheilige  macht, 
om  als  de  werkelijkheid  op  ons  nadeel,  onze  schade  of  onze  schande  zou 
uitloopen,  in  de  plaats  van  die  werkelijkheid  een  andere  voorstelling  van 
zaken  te  schuiven,  die  dit  nadeel  afweert,  die  schade  stuit  en  die  schande 


^7 

618  ZOND.    XXXVl.    HOOFDSTUK   VI. 

^  in  haar  tegendeel  doet  omslaan.  En  overmits  nu  de  zelfzucht  onzer  natuur 
er  toe  noopt,  om  altoos  voordeel  boven  nadeel,  winste  boven  schade,  en 
eer  boven  schande  te  kiezen,  drijft  onze  zondige  natuur  ons  onophou- 
delijk, om  valschheid  en  leugen  boven  waarheid  en  oprechtheid  te 
kiezen. 

Tegen  die  zondige  neiging  worstelt  dan  een  beter  besef  in;  deels  omdat 
we  iveten  dat  we  liegen,  en  deze  wetenschap  ons  ontrust;  en  deels  ook, 
omdat  we  door  te  liegen,  ons  onteeren  voor  ons  eigen  zelfbesef.  En  al 
naar  gelang  nu  onze  zedelijke  veerkracht  gespannen  of  slap  is,  zullen  we 
in  die  pijnlijke  worsteling  overwinnen  of  bezwijken. 

Machtig  steunt  ons  in  dien  strijd  de  algemeene  verfoeiing  die,  ook  on- 
der  menschen  J  buiten  genade,  tegen  valschheid  en  leugen  nog  steeds  be- 
staat. Zelfs  in  landen  toch  als  Italië  en  Frankrijk,  waar  geheel  de  saam- 
leving  één  leugenachtig  karakter  draagt,  kan  men  iemand  niet  dieper  in 
het  oog  van  het  publiek  krenken,  dan  dat  men  hem  openlijk  van  valsch- 
heid en  leugen  overtuigt.  Ja  zoo  diep  wortelt  dit  besef,  dat  zelfs  spelers 
en  goddelooze  lieden,  die  naar  God  noch  zijn  gebod  vragen,  elkander  niets 
zoo  euvel  duiden,  als  da-t  ze  in  hun  zondig  bedrijf  elkaar  bedriegen.  Een 
valse h  speler  wordt  onder  de  goddelooze  lieden  nog  altoos  diep  verfoeid 
en  meest  uit  hun  kring  uitgestooten.  Hij  mag  een  dronkaard,  een  hoereerder, 
of  wat  ook  zijn,  dat  alles  doet  er  niet  toe,  maar,  zoo  hij  valsch  speelt, 
treft  hem  het  anathema. 

Dit  is  Gods  bestel,  die  dezen  eerbied  voor  de  loaarheid  en  de  verfoeiing 
*  van  de  valschheid  zelf  in  ons  gevallen  geslacht  nog  zoo  diep  houdt  inge- 
prent, opdat  er  een  menschelijke  saamleving  onder  ons  mogelijk  zou  zijn. 
Immers  ons  menschelijk  leven  is  saamgebonden  door  het  woord.  Onder 
stommen  ware  geen  saamleving  denkbaar.  Het  is  door  het  woord  dat  de 
J,  saamleving  geboren  wordt;  en  juist  daarom  moet  heel  de  saamleving  ge- 
baseerd zijn  op  onderling  vertrouwen,  en  op  maatregelen,  uit  wantrouwen 
geboren,  om  aan  de  waarheid  steun  te  verschaffen.  Juist  hieruit  echter 
volgt  dan  ook  het  booze  en  kwaadaardige  karakter  van  de  zonde  van 
-''  valschheid,  onoprechtheid  en  leugen,  omdat  onze  zondige  natuur  aan 
deze  zondige  neiging  niet  kan  toegeven,  zonder  tegen  den  zeer  sterken 
prikkel  van  dit  waarheidsbesef  in  te  gaan.  Niets  zoozeer  als  leugen  en 
bedrog  schroeit  daarom  de  consciëntie  toe,  overmits  we  om  te  kunnen 
liegen  en  bedriegen,  den  sterksten  tegenstand  te  overwinnen  hebben. 

Dat  nu  als  verweermiddel  tegen  deze  booze  neiging  de  eed  te  hulp 
werd  geroepen,  is  gansch  natuurlijk.  Immers  de  leugen  ontstaat  juist  door 
het  droeve  feit,  dat  we  ons  innerlijk  leven  losmaken  van  de  gemeenschap 
met  den  Heere  onzen  God.  Zoolang  de  mensch  buiten  zonde  bestond,  was 


ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK   VI.  619 

dit  ondenkbaar.  Hij  kon  zicli  toen  geen  enkel  oogenblik  van  de  gemeen- 
schap met  zijn  God  vervreemden.  Zyn  leven  was  vanzelf  een  leven  in 
de  gemeenschap  met  den  alomtegenwoordigen  en  alwetenden  God.  Maar 
zóó  treedt  de  zonde  niet  in,  of  hij  vervreemdt  van  zijn  God,  d.  w.  z.  hy 
krijgt  een  persoonlijk  bestaan,  Jat  niet  meer  in  de  gestadige  gemeenschap 
met  zijn  God  verkeert.  Van  dit  oogenblik  af  is  het  dus  slechts  bij  uitzon-'^ 
dering  dat  de  gemeenschap  met  zijn  God  in  zijn  bewustzijn  terugkeert. 
Regel  is,  dat  hij  op  zichzelf  leeft,  denkt  zonder  zijn  God,  en  in  zijn  be- 
wustzijn buiten  zijn  God  bestaat.  Dit  opent  dan  den  weg  voor  de  leugen 
en  voor  alle  valschheid,  en  het  is  op  dien  boozen,  hellenden  weg,  dat  hij 
afglijdt.  En  juist  nu  omdat  uit  de  vervreemding  van  God  alle  leugen  ge- 
boren wordt,  is  het  volkomen  natuurlijk,  dat  de  bestrijding  van  de  leugen 
gezocht  wordt;  in  het  terugbrengen  van  den  mensch  tot  de  gemeenschap 
met  God.  Iemand  die  geroepen  wordt  om  een  eed  te  zweren,  wordt  ge-  ^ 
dwongen  een  oogenblik  uit  zijn  vervreemding  van  God  uit  te  gaan,  en 
een  oogenblik  in  de  gemeenschap  met  God  terug  te  keeren.  Vandaar  dan 
ook  dcit  God  nu  reeds  op  aarde  door  de  Overheid,  en  eens  eeuwiglijk  den 
meineed,  zoo  zwaar  straft.  Immers  een  meineed  in  een  „eed  van  verkla- 
ring" afleggen,  is,  opzettelijk  en  met  bewustzijn,  terwijl  men  in  de  tegen- 
woordigheid en  in  de  gemeenschap  met  een  alwetend  God  geplaatst  wordt 
de  booze  duivelsche  kracht  in  zich  ontwikkelen  om  loch  tegen  die  maje- 
steit Gods  in,  zijn  voordeelige  leugen  te  handhaven.  De  eed  is  de  hoogste 
macht  die  tegen  de  leugen  kan  overgesteld  worden.  Sterker,  krachtiger 
of  machtiger  dan  de  eed  is  er  niet;  omdat  we  in  en  door  den  eed  voor 
de  majesteit  van  God  zelven  geplaatst  worden.  Wie  de  onheilige  macht 
bezit,  om  daartegen  in  te  gaan  die  is  dan  ook  niet  meer  te  stuiten  tenzij 
zijn  leugen  uitkomt  en  de  waarheid  hem  achterhaalt. 

Juist  daarom  echter  is  het  zoo  volstrekt  ongeoorloofd,  om  aan  dit  hoog- 
ste redmiddel  door  lichtvaardig  gebruik,  zijn  hooge  en  heilige  beteekenis 
te  ontnemen.  Wie  zich  aan  het  zweren  en  afleggen  van  den  eed  in  aller- 
lei aangelegenheden  went,  gevoelt  er  al  minder  de  kracht  van,  en  het  is 
genoegzaam  uit  de  droeve  historie  van  den  meineed  bekend,  hoe  juist 
personen,  die  den  eed  bij  alles  te  pas  brachten,  en  als  het  ware  den  eed 
in  hun  gewone  leven  opnamen,  ten  leste  in  den  waan  verkeerden,  als 
ging  ook  de  eed  geheel  buiten  God  om.  Dan  echter  is  de  eed  geen  eed  "^ 
meer,  en  heeft  men  juist  door  zijn  onvoorzichtig  gebruik,  de  werking  van 
den  eed  gedood.  Het  is  er  mee  als  met  een  medicijn,  dat  het  snelst  en 
sterkst  werkt  bij  wie  het  nog  nimmer  gebruikte,  maar  bij  personen,  die 
er  zich  in  het  gewone  leven  aan  wenden,  bijna  alle  kracht  en  uitwer- 
king   verloor.    Het    wordt   dan    „een    ijdellijk  gebruik  van  den  Naam  des 


620  ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK   YI. 

Heeren."  omdat  de  ernst  er  onder  wegglijdt.  En  het  is  uit  dien  hoofde, 
dat  we  blijven  protesteeren  tegen  elk  gebruik  van  den  eed  dat  strekken 
zou  om  ons  privaat  voordeel  of  belang  te  bevorderen  en  met  onze  vaderen 
blijven  belijden,  dat  de  eed  alleen  geoorloofd  is,  als  de  Overheid  hem  ons 
afvergt  of  de  nood  hem  ter  eere  Gods  of  uit  liefde  tot  den  naaste  van 
ons  vergt.  Nooit  uit  zelfÈucht,  altoos  alleen  uit  liefde  is  ook  hier  de  regel. 
En  wie  dien  regel  overschrijdt,  zondigt.  Dat  altoos  gereed  staan  met  te 
zeggen :  „Ik  wil  er  een  eed  op  doen."  ,.ik  wil  er  op  zweren,"  vaak  in  ba- 
gatellen van  luttel  aanbelang,  of  om  maar  gelijk  te  krijgen  moet  dan 
ook  ten  ernstigste,  als  blijk  van  lichtvaardigen  zin  en  luchthartige  le- 
vensopvatting veroordeeld.  Wie  dat  zoo  telkens  in  den  mond  heeft,  zal 
in  den  regel  een  leugenachtig  mensch  zijn.  Immers,  zij  die  de  waarheid 
eeren.  onthouden  zich  van  zulke  hoogmoedige  taal.  Van  hun  lippen  hoort 
ge  zulke  betuigingen  zoo  goed  als  nimmer. 

Moet  zoo  de  eed  opgevat,  dan  volgt  hier  van  zelf  uit,  dat  de  Overheid 
alleen  in  hare  hoedanigheid  als  dienaresse  Gods,  den  eed  van  haar  onder- 
danen    kan     en    mag    afeischen.     Neemt    men     haar    als    een    politie- 
macht buiten  God,  dan  wordt  de  eed  niets  anders  dan  een  politiemiddel, 
gebezigd    om   zijn   doeltreffendheid  bij  hen  die  nog  aan  God,  en  dus  ook 
aan    de  beteekenis   van    den    eed  vasthouden,  maar  een  middel  dat  dan 
ook    tevens,    als   wapen    tegen  de  leugen,  bot  wordt  geslagen,  zoodra  de 
Overheid  te  doen  heeft  met  onderdanen,  die  het  geloof  aan  een  alwetend 
God    en    aan  een  eeuwig  oordeel  hebben  prijsgegeven.  In  den  godsdienst- 
loozen  Staat  is  daarom  de  eed  een  ongerijmdheid.  Hoe  toch  zal  de  Over- 
heid, die  zelve  niet  met  God  rekent,  haren  onderdanen  de  verplichting  op- 
leggen, om  wel  met  God  te  rekenen,  in  al  die  gevallen  v/aarin  zij  den  eed 
oplegt?  En  legt  ze  in  dien  eed  niet  de  verplichting  voor  haar  onderdanen 
om  met  God  te  rekenen,  dan  vraagt  ze-  een  eed,  die  door  haar  zelve  niet 
als  eed  bedoeld  is.  Zeker  terecht  heeft  men  dan  ook  van  meer  dan  ééne 
zijde  reeds  ingezien,  dat  de  Overheid,  of  afstand  van  den  eed  moet  doen 
óf  wel  dat  zij,  bij  aldien  ze  den  eed  handhaaft,  hierin  zelve  als  belijdende 
Overheid  optreedt.  We  komen  in  ons  slothoofdstuk  op  dit  onderwerp  terug, 
maar    constateeren    nu    reeds,    dat   uit    dien  hoofde  de  Overheid  in  zake 
den  eed  of  den  grondslag  van  haar  eigen  gezag  weggraaft,  óf  wel  op  grond 
van  de  natuurlijke  Godskennis,  altoos  en  in  alle  landen,  't  zij  Christelijke, 
Heidensche  of  Mohamedaansche  helijdende  Overheid,  Overheid  hij  de  gra- 
tie Gods  blijft.  Een  Overheid,  die  niet  God  boven  zich  erkent,  en  uit  God 
haar   macht  ontvangt,    houdt    op    Overheid  te  zijn.  Ze  verlaagt  zichzelve 
tot    één    van    beide,    óf  tot  een  geweldhebster,  d.  w.  z.  tot  een  macht  die 


ZOND.   XXXVI.    HOOFDSTUK     VI.  621 

heerscht,  omdat  ze  zich  met  geweld  staande  houdt,  óf  wel  tot  lasthebster 
als  aangestelde  door  het  volk.  Beide  onderstellingen,  waarbij  alle  oor- 
spronkelijk denkbeeld  van  de  zedelijke  beteekenis,  die  in  het  (/esat/ schuilt, 
wegvalt. 

Het  recht  tot  af  vordering  van  den  eed  kennen  wij  dus  volstrekt  niet 
aan  elk  machthebber  toe,  maar  alleen  aan  de  Overheid;  die  Overheid  ver- 
staan en  begrepen,  als  regeerende  in  opdracht  van  den  Heere  onzen  God,  , 
en  dies  in  zijn  Naam  en  bij  zijn  gratie  regeerende.  Zoo  toch  is  het  God 
zelf,  die  door  zijn  Dienaresse  u  oproept,  om  in  zijn  heilige  gemeenschap, 
voor  zijn  heilig  aangezicht  te  treden,  en  nu  te  spreken,  niet  zooals  ge 
spreken  zoudt  in  uw  vervreemding  en  afzondering,  maar  zooals  ge  spre- 
ken zoudt  als  ge  in  het  oordeel  voor  den  levenden  God  stondt. 

Hieruit  vloeit  tevens  voort,  dat  de  Overheid  den  eed  niet  zelve  ver- 
zwakken mag,  door  hem  te  zeer  te  vennenigviUdigen.  Een  Overheid,  dié  7 
dat  doet,  gebruikt  den  Naam  des  Heeren  ijdellijk,  en  maakt  zich  schuldig 
aan  zonde  tegen  het  derde  Gebod.  De  eed  moet  hoogo  uitzondering  blijven, 
en  het  best  kwijt  de  Overheid  zich  ten  deze  van  haar  roeping,  indien  ze 
het  zoo  aanlegt,  dat  de  meesten  van  haar  onderdanen  nooit  tot  den  eed 
geroepen  worden,  en  bijaldien  zij,  die  er  toe  geroepen  worden,  hiermee 
werkelijk  tot  een  daad  komen  die  hen  aangrijpt.  Dit  nu  is  vooral  vroeger 
lang  niet  genoeg  in  het  oog  gehouden.  De  eed  werd  letterlijk  een  stad- 
huismiddeltje dat  overal  en  bij  alle  gelegenheden  werd  toegepast.  Men  7 
had  dan  den  eed,  door  dien  eed  was  de  zaak  uitgemaakt,  en  nu  kon  de 
Overheid  doortasten.  En  al  weten  we  nu  zeer  wel,  dat  de  drang  om 
den  eed  zeldzaam  te  maken,  die  in  de  tweede  helft  van  onze  eeuw  op- 
kwam, meest,  zijn  oorsprong  vond  in  de  neiging,  om  allengs  den  eed,  wijl 
men  niet  meer  geloofde,  af  te  schaffen  toch  mag  ons  dit  niet  verhin- 
deren, om  deze  beperking  van  het  gebruik  van  den  eed  toe  te  juichen. 
Hoe  zeldzamer  de  eed  is,  des  te  meer  innerlijke  waarde  bezit  hij;  en  ^ 
ook  ten  onzent  zal  men  wel  doen,  met  nog  heel  wat  eeden  op  te 
ruimen. 

Doch  ook  nog  bij  andere  wijze  heeft  de  Overheid  door  verkeerde  prac- 
tijk  niet  weinig  afbreuk  gedaan  aan  de  heiligheid  van  den  eed,  namelijk 
door  de  wijze  waarop  ze  den  eed  afnam.  Vroeger  was  dit  beter;  toen  zag  > 
men  in,  dat  waar  de  Overheid  als  dienaresse  Gods  haar  onderdanen  daagt 
voor  het  aangezicht  des  Heeren,  de  handeling  een  plechtig  karakter  be- 
hoort te  dragen  en  alles  moet  aangewend,  om  het  brengen  van  den  on- 
derdaan in  de  tegenwoordigheid  des  Heeren  voor  zyn  eigen  besef  te  be- 
vorderen.   Het  mengen  van  het  lichaam  in  deze  acte  is  hiervan  nog  een 


37 

622  ZPND.   XXXVI.   HOOFDSTUK    YI. 

zwak  overblijfsel.  Ten  onzent  steekt  men  de  vingers  van  de  rechterhand 
op.  In  andere  landen  laat  men  het  lichaam  op  andere  wijze  in  de  acte 
-<^deelen.  Maar  welken  vorm  men  hierbij  ook  kieze,  altoos  spreekt  er  de 
poging  in,  om  den  geheelen  mensch,  naar  lichaam  en  ziel,  wakker  te  ma- 
ken, opdat  hu  wel  wete  wat  hij  doe.  Doch  daar  liet  men  het  vroeger  niet 
bij.  Men  riep  er  oudtijds  de  kerk  bij  te  hulpe,  en  liet  niet  zelden  den  eed 
door  een  kerkelijk  persoon  afnemen.  Men  liet  aan  den  eed  zekere  onder- 
richting over  den  eed  voorafgaan,  opdat  het  afleggen  van  den  eed  in 
gedachteloosheid    zou    zijn  uitgesloten.  Men  liet  den  eed  afleggen  met  de 

V'hand  op  het  kruis  of  op  het  Evangelie,  ook  wel  op  reliquieën.  En  bovenal 
men  ging  van  Overheidswege  bij  het  afnemen  van  den  eed  zóó  te  werk, 
dat  de  Overheidspersonen  toonden  zelven  van  de  heiligheid  van  den  eed 
doordrongen  te  zijn.  In  andere  landen  is  hier  nog  veel  van  over.  Maar  ten 
onzent  is  de  eed  zoo  nuchter,  schraal  en  sober  gemaakt,  als  zich  slechts 
denken  laat.  Zeer  dikwijls  gaat  alles  puur  machinaal  toe.  De  Overheids 
personen  staan  niet  eens  altoos  op.  Er  zijn  er  die  ook  zittende  den  eed 
afnemen.  Er  zijn  er  die  al  wat  op  den  eed  betrekking  heeft  uitspreken 
op  een  toon  van  dorre  onverschilligheid.  Het  is  hun  een  vorm,  waaraan 
ze  niet  hechten.  Soms  verstaat  de  persoon  die  den  eed  moet  afleggen, 
ternauwernood  wat  hem  gezegd  wordt.  Alle  plechtig  en  gewijd  karakter 
ontbreekt.  En  er  geschiedt  letterlijk  niets,  om  hem  die  den  eed  zal  af- 
leggen, uit  zijn  alledaagsche  stemming  over  te  brengen  in  de  tegenwoor- 
digheid des  Heeren.  En  dan  ten  slotte  beet  het:  Steek  nu  de  voorste 
vingers  van  de  rechterhand  op,  en  zeg  mij  na:„Alzoo  waarlijk  helpe  mij 
God  Almachtig!"  En  dan  gaat  de  hand  even  naar  boven,  klakkeloos  weg 
worden  de  woorden  uitgesproken,  die  voor  menschen,  die  loch  gedurig 
vloeken,    en  elk  uur  den  naam  van  God  Almachtig  op  de  lippen  nemen, 

■*  niets  vreemd  hebben.  En  ja  dan  is  de  eed  vormelijk  afgeloopen,  maar  de 
Overheid  die  zoo  zweren  laat,  tast  de  eere  Gods,  tast  de  eere  van  haar 
eigen  waardigheid  aan,  en  demoraliseert  haar  onderdanen. 

Helaas,  mag  niet  ontkend,  dat  ook  de  kerk  hieraan  mede  schuldig  staat. 
Een  kerk  die  haar  plicht  verstaat,  zal  zorg  dragen,  dat  haar  leden  in  de 
practijk  van  den  eed  zijn  ingewijd,  en  op  een  mogelijken  eed,  waartoe  ze 
kunnen  geroepen  worden,  zijn  voorbereid.  Zelfs  zou  het  aanbeveling  ver- 
dienen, dat  de  kerk  haar  leden  de  gewoonte  inprentte,  om  nooit  tot  een 
eed  over  te  gaan,  zonder  vooraf  met  den  Dienaar  des  Woords  nogmaals 
over  den  eed  te  hebben  gesproken,  opdat  men  handelen  mocht  met  klare, 
heldere  bewustheid.  Maar  wat  leert  nu  de  practijk?  Dit,  helaas,  dat  op 
de   meeste    catechisatiën    nooit  omstandig  en  onderwijzend  over  den  eed 


ZOKD.   XXXVI.   HOOFDSTUK   VI.  623 

gehandeld  wordt;  dat  de  predicatie  des  Woords  bijna  nooit  op  het  onder- 
werp van  den  eed  ingaat;  en  dat  waar  de  eed  bij  de  predicatie  van  den 
Catechismus  ter  sprake  komt,  verreweg  de  meeste  predikers  toonen,  zel- 
ven  in  het  stuk  van  den  eed  vreemdelingen  te  zijn.  Want  wel  handeld 
men  dan  over  allerlei  exegetische  en  dogmatische  verschillen  over  den  "^ 
eed,  maar  practische  aanwijzing  over  het  gebruik  van  den  eed,  zoodat 
men  er  in  het  leven  iets  aan  heeft,  ontbreekt  meestal  ganschelijk.  Een 
kwaad,  dat  dan  weer  zijn  oorsprong  vindt  én  in  de  gebrekkige  opleiding  -^ 
der  Dienaren,  én  in  booze  kerkelijk  practijk. 

In  gebrekkige  opleiding,  in  zooverre  aan  onze  universiteiten  het  stuk 
van  den  eed  bij  de  moraal  bijna  nooit  meer  gi'ondig  en  principieel  behan- 
deld wordt,  zoodat  de  aanstaande  Dienaren  des  Woords  feitelijk  elke  juis- 
te en  practisch  bruikbare  onderrichting  op  dit  punt  missen,  en  erop  kerke- 
lijke examina  dan  ook  bijna  nooit  onderzoek  naar  den  eed  gedaan  wordt. 
En  niet  minder  vindt  dit  kwaad  zijn  oorsprong  in  booze  kerkelijke  prac- 
tijk, in  zooverre  de  kerk  zelve  er  zich  toe  leende,  om  velerlei  belofte  en 
heilige  betuiging  af  te  nemen,  op  een  machinale,  werktuiglijke  manier,  die 
allen  zedelijken  waarborg  miste. 

Met  name  de  grootste  kerkelijke  inrichting  hier  te  lande,  die  ten  onzent 
het  zedelijk  leven  van  bijna  de  helft  der  bevolking  leidt,  staat  aan  deze  s 
booze  practijk,  en  daarmee  aan  de  demoraliseering  van  ons  volk,  en  de 
verzwakking  van  den  eed  schuldig.  Het  is  toch  van  algemeene  bekend- 
heid, hoe  het  Hervormd  genootschap  bij  den  heiligen  Doop  en  bij  het 
dusgenaamd  doen  van  Belijdenis  door  honderden  en  duizenden  allerlei 
plechtige  verklaringen  laat  afleggen,  waarvan  de  publieke  opinie  weet  dat  ^ 
ze  alle  diepte,  zoo  maar  niet  allen  ernst  missen.  Duizenden  jonge  mannen 
en  jongedochters  worden  nog  altoos  geacht  een  plechtige  belofte  van  ge- 
hoorzaamheid aan  de  Synodale  reglementen  te  hebben  afgelegd,  zonder 
dat  ze,  van  achteren  ondervraagd,  ook  maar  van  verre  iets  zouden 
kunnen  zeggen,  over  den  inhoud  van  de  belofte  die  ze  heeten  te  hebben 
afgelegd. 


27 
624  ZOND.  XXXVL  hoofdstuk  VIL 


ZEVENDE  HOOFDSTUK. 


Maar  zweer:  Zoo  waarachtig  als  de  Heere  leeft! 
in  waarheid,  in  recht  en  in  gerechtigheid ;  zoo  zul- 
len zich  de  heidenen  in  Hem  zegenen,  en  zich  in 
Hem  beroemen. 

Jeremia  4:  2. 


De  praktijk  van  den  eed  is  in  den  loop  der  eeuwen  eerst  kerkelijk,  en 
pas   daarna   staatsrechtelijk    ontwikkeld;    en    het  is  met  name  het  oude 
"^      canonieke  recht,  dat  ten  deze  den  weg  wees. 

Deze  canonieke  rechtsontwikkeling  nu  ontspon  zich  uit  wat  we  in  Jere- 
mia IV:  2  lezen:  Zweer:  „Zoo  waarachtig  als  de  Heere  leeft!" in  ï/jaar/zeirf, 
in  recht  en  in  gerechtigheid.  Een  uitspraak  die  men  dan  zoo  opvatte,  dat 
voor  den  eed  gevorderd  werd:  lo.  waarheid  in  het  bewustzijn  van  hem 
,  die  hem  zwoer,  20.  een  recht  inzicht  in  de  beteekenis  van  den  eed,  en 
•^  S'K  een  gerechtige  zaak,  die  niet  tegen  het  heilig  karakter  van  den  eed  in- 
druischte. 

Zwoer  iemand  b.  v.  dat  hij  een  moord  niet  gezien  had,  dien  hij  wel 
zag,  dan  ontbreekt  de  waarheid  in  zijn  bewustzijn,  overmits  hij  iets  an- 
ders zegt  dan  hij  denkt.  Zweert  iemand  die  niet  recht  bij  zinnen  is,  dan 
^  .jiontbreekt  het  recht  in  den  zwerende,  omdat  hij  niet  weet  wat  hij  doet. 
En  ook  zweert  iemand  om  zijn  aandeel  in  een  gestolen  goed  op  te  eischen, 
dan  ontbreekt  de  zaaksgerechtigheid,  daar  gestolen  goed  onheilig  is  en  geen 
eed  gedoogt. 

Daargelaten  nu  de  vraag,  of  de  aangehaalde  woorden  bij  Jeremia  met- 
terdaad deze  drieërlei  onderscheiding  rechtvaardigen,  en  of  deze  uit  het 
juiste  woord  zijn  afgeleid,  zoo  moet  toch  toegestemd,  dat  feitelijk  in  deze 
drie  alle  elementen,  die  den  eed  beheerschen,  inzitten.  Logisch  daarente- 
gen kan  men  ze  zoo  niet  opstellen.  Vooreerst  toch  gaat  twee  voor  één.  Eerst 
moet  men  weten,  of  iemand  tot  den  eed  bekwaam  is,  en  eerst  daarna 
komt  de  vraag,  of  hij  naar  waarheid  zweert,  en  of  de  zaak,  waarover  hij 
zweert,  den  eed  toelaat.  En  ook,  tot  meineed  in  den  eigenlijken  zin  des 
woords  wordt  een  eed  alleen  gestempeld  door  het  ontbreken  van  waar- 
heid in  het  gemoed;  en  niet  door  onbekwaamheid  voor  den  eed,  noch  door 
het  zweren  in  een  zaak  die  geen  eed  toelaat.  Wie  onbekwaam  is  tot  den 
,  eed  en  toch  zweert,  is  onvoorzichtig  en  nog  onvoorzichtiger  zijn  zij  die 
hem  zweren  laten,  maar  er  volgt  volstrekt  niet  uit  dat  zijn  eed  valsch 
is,  en  nog  minder  is  er,  bij  ontstentenis  van  toerekenbaarheid,  sprake  van 


ZOND.    XXXVI.    HOOFDSTUK   VIL  625 


meineed.  En  zoo  iemand  zweert  in  een  onheilige  zaak  van  diefstal,  spel, 
of  dergelijke,  dan  wordt  wel  de  zonde  begaan,  dat  men  den  eed  ontheiliyt, 
door  hem  aan  te  wenden  in  een  onheilige  zaak,  maar  het  sluit  volstrekt 
niet  met  noodzakelykheid  in,  dat  men  valsch  zweert. 

Beter  doet  men  dan  ook,  met  te  zeggen,  dat  de  eed,  door  ontstentenis 
van  een  van  deze  drie  rechtskracht  mist.  Hierop  lette  men  toch  wel,  de 
eed  is  bewijs  in  rechten.  Zoodra  iets  in  rechten  onder  eede  betuigd  is, 
geldt  dit  in  rechten  als  geheel  of  gedeeltelijk,  al  naar  de  usantiën  zijn  en 
de  zaak  staat,  bewezen.  Op  een  eed  door  een  ander  afgelegd  kunt  gij  ver- 
oordeeld worden;  op  een  eed  kunt  ge  veroordeeld  worden  tot  levenslange 
gevangenisstraf,  ja,  tot  den  dood.  Een  ambtenaar,  die  op  zijn  ambtseed 
procesverbaal  tegen  u  opmaakt,  wordt  geloofd.  De  eed  in  rechten  is  alzoo 
een  geducht  wapen.  Een  wapen  dat  u  redden  kan,  zoo  valsche  getuigen 
tegen  u  opstonden,  die  ge  door  den  eed  ontwapent;  maar  ook  een  wapen, 
dat  u,  hoewel  ge  onschuldig  zijt,  doodelijk  treffen  kan,  zoo  uw  wederpar- 
tijder voor  geen  meineed  terugdeinst.  Want  natuurlijk  zal  uw  wederpar- 
tijder alsdan  een  schriklijk  oordeel  voor  God  dragen,  dat  hij  zijn  heiligen 
naam  verachten  dorst,  zijn  eed  ontheiligde  en  den  onschuldige  liet  ver- 
doemen, maar  de  rechter  op  aarde  gaat  voor  den  eed  uit  den  weg,  rekent 
er  meê,  en  velt  op  grond  van  den  eed  vonnis. 

De  eed  is  alzoo  een  macht  in  de  vierschaar,  en  juist  dit  heeft  de  Over- 
heid gedwongen,  om  den  eed  te  omtuinen,  allen  meineed,  die  uitkwam, 
zwaar  te  straffen,  en  zoo  juist  mogelijk  te  bepalen,  aan  welken  eed  al  dan 
niet  rechtsgevolgen  konden  verbonden  worden.  En  met  het  oog  daarop 
nu  wierd  aangenomen,  dat  een  tegen  u  afgelegde  eed  rechtskracht  verloor, 
zoo  ge  kondt  aantoonen,  dan  toen  de  eed  wierd  afgelegd,  een  der  drie 
comités  1)  ontbraken  :  de  veritas  in  mente,  het  jus  in  jurante  of  de  justi- 
tia  in  objecto,  d.  w.  z.  zoo  de  eed  niet  verzeld  ging  met  waarheid  in  het 
gemoed,  hekwaamheid  tot  den  eed  in  hem  die  zwoer,  en  gerechtigheid  in  de 
zaak,  waarover  de  eed  liep.  Kondt  ge  nu  aantoonen,  dat  hy  anders  zwoer, 
dan  hij  het  in  zijn  binnenste  wist,  dan  was  er  meineed.  Voerdet  ge  het 
bewijs,  dat  hij  niet  wel  bij  het  hoofd  was,  dan  verloor  zijn  eed  rechts- 
kracht, omdat  hij  tot  den  eed  onbekwaam  was.  En  toondet  ge  aan,  dat 
de  zaaksgerechtigheid  ontbrak,  zoo  viel  de  eed  uit,  omdat  men  in  zulk 
een  zaak,  als  het  dan  gold,  niet  zweren  m.ocht. 

Bezien  we  nu  elk  dezer  drie  iets  van  naderbij,  zoo  blijkt  aanstonds, 
hoe   teeder   en    uiterst  moeilyk  het  is,    om  in  de  zake  van  den  eed,   die 


1)  Gezellen  van  den  eed,  die  bij  den  eed  liooren. 

E    VOTO   DORDR.   III.  4° 


626  ZOND.   XXXVI.    HOOFDSTUK   VJI. 

voor   den  oppervlakkige  zoo  eenvoudig  lijkt,    tot  klaarheid  en  helderheid 
te  komen. 

Er  zal  dan  zijn  moeten  „ivaarheid  in  het  gemoed.'"  Dit  nu  vlot  vanzelf 
in  zoover  er  mee  bedoeld  is,  dat  ge  niet  zweren  moogt  tegen  beter  weten 
in.  Doch  dit  zegt  nog  niets.  Dat  weet  ieder  vanzelf  wel.  Daar  is  geen  op- 
zettelijke onderwijzing  voor  noodig.  Maar  waarheid  in  het  gemoed,  mag 
hier  niet  subjectief  genomen.  Dan  toch  is  er  geen  eed.  Een  eed  is  God 
tot  getuige  aanroepen  als  die  niet  alleen  onze  werken  en  woorden,  maar 
ook  onze  verborgenste  gedachten  en  de  geheimste  roerselen  van  ons  ge- 
moed kent;  kent  veel  beter  dan  wij  die  zelven  kennen.  David  bad  ook: 
„Heere,  reinig  my  van  de  verborgen  afdwalingen.  Heere,  zie  of  mijn  ge- 
moed iets  kwaads,  iets  onbehoorlijks  voedt."  En  reeds  hier  opent  zich 
een  diepte,  die  bij  menigen  eed  zeer  diep  zelfonderzoek  eischt.  Tusschen 
onze  opgewonden  voorstelling  en  den  kalmen  achtergrond  van  ons  gemoed 
ligt  vaak  zoo  groote  afstand.  En  nu  komt  het  er  toch  bij  den  eed  op  aan, 
niet  uit  onze  voorstelling,  maar  uit  de  „waarheid  in  het  gemoed"  te  spre- 
ken.   Een  ander  bezwaar  ligt  in  ons  geheugen.    Ook  dat  getuigen  is  feil- 

^  baar.  Sommigen  leven  bijna  altoos  in  zekere  geheugenverwarring.  Vooral 
waar  het  feiten  geldt,  die  eenigen  tijd  geleden  zijn,  kost  het  ons  vaak 
veel  moeite,  om  de  voorstelling  die  we  toentertijd  met  ons  namen,  weer 
zuiver  op  te  frisschen,  en  met  nauwkeurigheid  ons  te  herinneren  hoe  het  toe- 
ging. En  eindelijk,  het  is  vaak  zoo  ontzettend  moeilijk  om  wat  we  objec- 
tief waarnamen  te  scheiden  van  wat  we  ons  subjectief  inbeeldden.  Is  er 
sprake  van  een  persoon,  die  te  slechter  naam  en  faam  bij  u  bekend  stond, 
die  een  hoogst  ongunstigen  indruk  op  u  heeft  gemaakt,  en  van  wien  ge 
gerechtigd  zijt,  het  min  goede  te  vermoeden,  dan  loopt  ge  zoo  licht  ge- 
vaar, om  zijn  woorden  in  kwaden  zin  mis  te  verstaan,  hem  plannen  en 
bedoelingen  toe  te  schrijven,  die  hij  niet  had,  en  hem  als  door  hem  ge- 
daan, toe  te  rekenen,  wat  buiten  hem  omging.  Zulk  een  subjectieve  voor- 

^  stelling   kan   zoo  overweldigend  sterk  worden,   dat  ge  op  den  eersten  in- 
druk  terstond   bereid   zoudt   zijn,   er  op  te  zweren,   en  dat  toch  kalmer 
overleg  en  nadenken  u  van  ongelijk  overtuigt. 
Deze   eisch   van    „waarheid  in  het  gemoed"  raakt  tevens  de  oude  zeer 

^  gewichtige  quaestie,  of  een  eed  ook  dan  bindt,  als  ik  zwoer  in  zelftnislei- 
ding.  Hiermee  hangt  tevens  de  vraag  saam  of  een  afgedwongen  eed  geldt; 
alsook  of  een  eed  geldt,  dien  ik  van  achter  inzie,  dat  ik  niet  had  mogen 
zweren.  Om  niet  te  uitvoerig  te  worden,  vatten  we  daarom  deze  drie  in 
één  vraagstuk  saam;  in  het  vraagstuk  namelijk,  of  er  gevallen  zijn,  waar- 
in iemand  zich  van  het  houden  van  een  afgelegden  eed  ontslagen  mag  en 
moet  houden.  En  deze  vraag  nu  wordt  door  alle  desbevoegden  toestemmend 


37 

ZOND.    XXXVI.   HOOFDSTUK   VII.  627 

beantwoord.  Ze  geldt  uiteraard  niet  den  „verklarings-eed"  maaralleen  den 
eed  van  belofte;  en  hierby  nu  moet  als  regel  vaststaan,  dat  een  belofte, 
die  onder  eede  bezworen  is,  niet  mag  en  niet  behoeft  gehouden  te  worden, 
zoo  van  achteren  blijkt,  dat  we  bij  het  afleggen  van  dien  eed  inzelfmis- 
leiding  verkeerden,  dat  men  ons  onvrij  maakte,  of  dat  de  zaak  ongerech- 
tig  was.  Altoos  dus  weer  naar  denzelfden  regel,  dat  er  voor  een  geldenden 
eed  drieërlei  veieischt  wordt:  waarheid  in  het  gemoed,  bekwaamheid  tot 
den  eed,  en  zaaksgerechligheid.  Dit  wordt  nu  natuurlijk  niet  gezegd,  om 
zekere  slapheid  of  laksheid  aan  te  moedigen,  want  het  spreekt  vanzelf, 
dat  het  breken  van  een  onder  eede  gedane  belofte  nooit  op  eigen  voordeel 
mag  uitloopen  of  door  zelfzuchtige  bedoelingen  kan  gemotiveerd  ztjn.  In 
den  eed  geldt  altoos  en  op  elk  punt  de  regel,  dat  ge  Gods  eere  moet  be- 
doelen, en  niet  uzelven,  ja,  dat  ge  wat  uzelven  aangaat,  liever  schade  lijdt. 
Maar  desniettemin  moet  er  zeer  zeker  op  den  plicht  om  zelfs  een  onder 
eede  gedane  belofte  te  breken,  zeer  stelliglijk  gewezen  worden,  omdat  men 
anders  gevaar  loopt,  den  eed,  die  alleen  Gods  eere  bevorderen  mag,  tegen 
Gods  eere  te  misbruiken.  Stel  b.  v.  iemand  had  in  een  onnadenkend  oogen- 
blik  onder  eede  beloofd,  dat  hij  zijn  dochter  uit  zou  huwen  aan  een  slecht, 
goddeloos  en  onzedelijk  mensch;  dan  spreekt  het  toch  vanzelf,  dat  zulk 
een  eed  niet  geldt,  niet  bindt,  en  dat  hij  door  toch  dien  eed  uit  te  voeren, 
zich  ten  tweeden  male  voor  God  bezondigen  zou,  eerst  door  zoo  roeke- 
loozen  eed,  in  een  ongerechtige  zaak,  en  ten  tweede  door  nu,  ter  wille 
van  dien  roekeloozen  eed,  deze  ongerechtige  zaak  uit  te  voeren.  Zoo  hoort 
men  soms  van  iemand,  die  bij  het  aangaan  van  een  gemengd  huwelijk, 
nog  weinig  aan  de  religie  hechtend,  onder  eede  beloofd  heeft,  zijn  kinde- 
ren b.  V.  modern  te  laten  opvoeden.  Maar  nu  bekeert  hy  zich,  hy  komt 
tot  inzicht  van  de  waarheid,  hij  merkt,  dat  zyn  kind  modern  te  laten  op- 
voeden, zonde  voor  God  is.  En  nu  spreekt  het  toch  vanzelf,  dat  zulk  een 
eed  niet  kan  en  mag  binden,  en  zoo  hij  er  zich  aan  hield,  hem  dubbel 
schuldig  zou  stellen. 

Nog  voor  korte  jaren  kwam  soortgelijke  quaestie  bij  de  Doleantie  ter 
sprake.  Van  Synodale  zijde  beschuldigde  men  toen  de  mannen,  die  met 
de  Hiërarchie  braken,  van  beloftebreuk;  en,  waar  ze  zich  op  grond  van 
gedane  belofte,  voor  het  kerkegoed  te  weer  stelden,  eischte  men  juist  om- 
gekeerd dat  ze  hun  beloften  breken  zouden.  Wat  nu  loonde  dit  anders, 
dan  dat  alle  rechtsbegrip  van  eed  en  belofte  bii  de  Ethischen  en  Synoda- 
len  ten  eenen  male  was  teloor  gegaan?  De  kerkvoogden  te  Amsterdam 
hadden  een  plechtige  gelofte  op  schrift  onderteekend,  dat  ze  het  kerkgoed 
bij  geschil  met  de  hoogere  besturen,  nooit  anders  dan  op  rechterlijk  ge- 
wijsde zouden  overgeven.  Deze  gelofte  mochten  ze  natuurlijk  niet  breken. 


37 

628  ZOND.   XXXVÏ.   HOOFDSTUK  VIL 

want  hier  was  waarheid  in  het  gemoed,  eedsbekwaamheid  en  zaaks- 
gerechtigheid  geweest.  Wel  zou  het  hun  veel  smaad  en  moeite  en  onaan- 
genaamheden gespaard  hebben,  zoo  ze  hun  gelofte  niet  hadden  gehouden. 
Maar  dit  mocht  niet.  Dat  alles  moest  men  zich  in  een  gerechtige  zaak 
getroosten.  Maar  heel  anders  stond  het  met  den  eed  van  de  Dienaren  des 
Woords  en  Opzieners.  Deze  hadden  voor  het  aanschijn  des  Heeren  betuigd, 
Hem  in  hun  ambt  te  zullen  dienen,  en  in  die  betuiging  zich  tevens  ver- 
bonden, om  naar  de  bestaande  orde  te  leven.  Nu  van  tweeen  één,  ófde- 
<  ze  bestaande  orde  bood  een  redmiddel,  waardoor  ze  nooit  konden  genood- 
zaakt worden,  om  ambtelijk  het  Sacrament  te  ontheiligen,  óf  zij  bood  dat 
redmiddel  niet.  Indien  niet,  dan  gold  de  eed  niet,  wijl  dan  de  zaaksge- 
rechtigheid  ontbrak.  En  indien  wel,  dan  volgde  er  uit,  dat  hun  pogen, 
om  het  Sacrament  te  heiligen,  nki  door  hun  belofte  was  uitgesloten. 
Zoodra  men  echter  de  zaak  generaliseerde,  en  zeggen  ging:  „Gij  allen  hebt 
trouw  gezworen  aan  de  Synodale  reglementen,  en  moogt  u  daar  niet  te- 
gen verzetten",  dan  moest  worden  geoordeeld,  dat  dit  een  belofte  was, 
die  men  niet  had  mogen  afnemen,  omdat  deze  belofte  tegen  God  en  zijn 
eere  inging,  en  bij  negenhonderd  en  negentig  van  de  duizend  stuit  op 
ontstentenis  van  het  jus  in  jiirante,  d  w.  z.  dat  ze  niet  wisten  wat  ze 
deden,  toen  ze  deze  reglementen  aannamen.  Steeds  moet  bij  eiken  eed  de 
belofte  in  het  oog  gehouden,  dat  elke  eed  aan  God  en  niet  aan  menschen 
gezworen  wordt,  en  dat  het  deswege  zonde  is,  een  eed  den  mensch  te 
houden,  zoodra  -dit  tegen  de  waarheid  of  de  eere  Gods  zou  ingaan.  En  om 
dit  nu  uit  te  maken,  moet  altoos  met  de  drie  bovengenoemde  kenmerken 
gerekend:  Waarheid  in  het  gemoed,  bekwaamheid  tot  den  eed  en  zaaks- 
gerechtigheid.  En  voorts  zij  bij  het  opmaken  van  zijn  oordeel  een  iegelijk 
wel  in  zijn  gemoed  verzekerd,  en  roepe  hij,  bij  aarzehng  in  zijn  oordeel, 
de  hulpe  en  den  raad  van  de  broederen,  of  van  zijn  kerk  in. 

Wat  het  tweede  punt,  de  ,onbekwaamheid  tot  den  eed"  betreft,  moet 
steeds    de    eisch    gelden,  dat  wie  zweren  zal,  tvete  ivat  hij  doet.  Dat  sluit 

"^  dus  uit  het  zweren  van  wie  niet  recht  bij  zinnen,  door  dronkenschap  be- 
neveld of  nog  te  jong  is.  Maar  dit  niet  alleen.  Er  volgt  toch  ook  uit,  dat 
iemand  onbekwaam  tot  den  eed  is,  zoo  gij  niet  aan  God  gelooft,  en  tenzij 
de  rechter  het  oog  sloot  voor  recht  en  rede,  zou  zeer  moeilijk  de  geldig- 
heid van  een  afgelegden  eed  zijn  vol  te  houden,  zoo  bewezen  kon  worden 

^-  dat  de  man,  die  den  eed  had  afgelegd,  een  Godloochenaar  was.  Ontleent 
toch  juist  de  eed  zijn  kracht  daaraan,  dat  de  persoon  die  zweert  voor 
Gods  aangezicht  wordt  gesteld,  God  als  getuige  aanroept,  en  nu  geacht 
wordt,    uit   vreeze   voor  Gods  heiligheid  en  alwetendheid  de  waarheid  te 


^  / 

ZOND.   XXXVL   HOOFDSTUK   VII.  629 

spreken,  dan  volgt  hieruit  vanzelf,  dat  Godloochening  met  elk  denkbeeld 
van  den  eed  onbestaanbaar  is.  Wie  niet  gelooft  in  God  en  belijdt  dat 
God  alomtegenwoordig  en  alwetend  is,  en  ook  dat  God  het  kwaad  straft, 
moest  nooit  tot  het  afleggen  van  een  eed  worden  toegelaten.  Spraken  we 
dus  in  ons  vorig  hoofdstuk  reeds  uit,  dat  we  protesteerden  tegen  alle  noode- 
looze  vermenigvuldiging  van  den  eed  en  tegen  het  laten  afleggen  van 
den  op  werktuiglijke  wyze,  we  voegen  er  nu  aan  toe  dat  we  even  sterk  ^ 
ja  nog  sterker  protesteeren  tegen  het  laten  afleggen  van  den  eed  door 
ongeloovige  personen.  Wat  men  keer  op  keer  door  personen  van  macht 
en  aanzien,  hoorde  zeggen:  „Ik  geloof  wel  niets,  maar  zulk  een  eed  moest 
ik  wel  zweren,  om  mijn  betrekking  te  kunnen  aanvaarden,"  is  een  > 
beleediging  van  den  eed  en  een  ondermijning  van  de  fundamenten  van 
het  Staatsieven. 

Toch  nemen  we  daarom  volstrekt  geen  genoegen  met  wat  anderen  wil- 
len, dat  men  om  die  ontheiliging  van  den  eed  te  ontgaan  er  een  onschul- 
dige formule:  „Ik  beloof  op  mijn  eer"  of  iets  dergelijks  voor  in  de  plaats 
zal  stellen.  Een  eed  is  door  niets  anders  te  vervangen,  tenzij  de  persoon 
die  optreedt  verklaart,  altoos  en  vanzelf  in  de  tegenwoordigheid  Gods  te 
spreken.  Dit  is  het  standpunt  der  Anabaptisten,  die  zich  aanmeldden  als 
lieden  wier  ja  ja,  en  wier  neen  neen  was,  en  zei  ven  niet  begrepen,  in  hoe  > 
droeve  tegenspraak  met  zoo  hooge  pretentie  de  realiteit  van  hun  eigen  be- 
staan was.  Maar  zoodra  deze  lieden,  zich  kerkelijk  geïncorporeerd  hadden 
en  hun  belijdenis  het  afleggen  van  den  eed  verbood,  uitsprekende  dat  hun 
verklaring  in  rechten  voor  hen  geheel  gelijk  stond  met  wat  voor  gewone 
stervelingen  een  eed  was,  heeft  de  Overheid  zeer  terecht  hen  van  den  eed 
ontslagen;  edoch  ten  onrechte  verzuimd  van  hen  dan  ook  in  elk  voor-  / 
komend  geval  de  verklaring  te  vorderen,  dat  de  verklaring  van  dezen 
persoon  zou  worden  afgelegd  als  in  de  tegenwoordigheid  Gods.  Door  dit 
laatste  te  verzuimen  heeft  men  nu  een  vrybrief  gegeven  aan  lieden,  die 
van  anabaptistische  herkomst  waren,  om  al  gelooven  ze  niets  meer,  en  al 
staan  ze  in  waarheidsliefde  in  niets  boven  hun  landgenooten,  den  eed 
door  een  eenvoudige  verklaring  te  vervangen.  En  eenmaal  op  dien  nood- 
lottigen  weg  geraakt,  heeft  men  toen  almeer  ingang  gegeven  aan  dcval- 
sche  voorstelling,  alsof  een  eed  noodig  was  voor  het  lagere  volk,  maar 
alsof  fatsoenlijke  heeren  te  hoog  stonden  voor  zulke  religieuse  praktijken, 
en  alsof  men  hen  op  hun  woord  gelooven  moest.  En  hier  nu  hebben  we  ; 
niets  tegen,  mits  men  maar  wel  inzie,  dat  er  dan  ook  geen  eed  is,  en 
dat  er  dan  niets  is  dan  hun  verklaring  of  belofte.  De  eed  strekte  juist,  om 
hen  als  in  de  tegenwoordigheid  Gods  te  laten  spreken ;  bij  hun  verklaring 
of  belofte   daarentegen   roepen   ze   God  niet  als  getuige  aan,  en  spreken 


630  ZOND.   XXXVL    HOOFDSTUK   VIL 

ze  dus  op  de  gewone  manier,  zooals  een  ieder  dit  in  het  dage! ij ksch  leven 
doet.  Het  feit  dient  dus  geconstateerd,  dat  uit  hoofde  van  de  onbekwaam- 
heid tot  den  eed,  de  eed  niet  meer  af  te  nemen  is  van  het  grootste  deel 
der  beschaafde  klasse  van  de  maatschappij,  en  dat  men  bij  deze  zich 
met  een  verklaring  zal  moeten  tevreden  stellen.  Een  droeve  conclusie, 
maar  die  niet  is  te  ontwijken ;  en  waaruit  volgt  dat  de  Overheid  en  in 
casu  de  rechter,  aan  de  verklaring  of  belofte  van  zulke  personen  niet 
dezelfde  rechtskracht  verbinden  mag,  als  aan  den  eed.  Wel  kan  men  als 
middenterm  een  soort  plechtige  verklaring  invoeren,  waarvan  gebleken 
valschheid  of  schending  strafrechtelijk  achtervolgd  wordt;  maar  nooit 
mag  de  rechtskracht  die  zulk  een  verklaring  zal  hebben,  met  die  van 
den  eed  op  één  lijn  gesteld.  Een  «itweg  zou  hier  nog  te  vinden  zijn  in 
het  aloud  gebruik  van  het  juramentum  credulitatis,  waarop  schrijver  dezes, 
reeds  bij  de  uitlegging  van  het  Antirevolutionaire  program  wees;  maar 
ons  publiek,  dat  blijkbaar  met  dat  oud  gebruik  volstrekt  onbekend  was, 
bleek  in  deze  uitwerking  weinig  smaak  te  hebben.  Men  had  namelijk  oud- 
tijds wat  men  noemde  Eedshelpers  (consacramentales),  d.  w.  z.  mannen 
van  ti'ouw  en  eere,  die  onder  eede  betuigden  overtuigd  te  zijn,  dat  wat 
zeker  iemand  verklaarde,  met  de  waarheid  overeenkwam.  En  op  diezelfde 
manier  nu  zou  men  bij  personen  die  zelf  tot  het  afleggen  van  den  eed 
onbekwaam  waren,  de  hulp  van  personen  die  wel  geloofden,  en  hen  door 
en  door  kenden,  kunnen  inroepen,  om  in  hun  esd  een  steun  te  zoeken 
voor  de  geldigheid  van  zijn  verklaring  en  belofte.  Doch  gelijk  gezegd, 
zulk  een  denkbeeld  valt  niet  in  den  geest  van  onzen  tijd.  Het  eerewoord 
,van  den  mensch  weegt  zwaarder  dan  een  eed  voor  God  afgelegd,  en  in 
deze  verlaging  van  de  eere  Gods  en  de  verheffing  van  den  mensch  ligt 
het  eigenlijk  gevaar  waardoor  de  eed  bedreigd  wordt. 

Over  de  „zaaksgerechtigheid"  kunnen  we  ten  slotte  volstaan  met  de 
opmerking,  dat  bij  assertorische  eeden,  of  eeden  van  verklai'ing  de  heilig- 
heid van  den  eed  eischt,  dat  de  zaak  van  aanbelang  zij,  en  dat  men  niet 
in  allerlei  nietige  aangelegenheden  den  eed  uit  egoïsme  misbruikte;  en 
wat  de  promissore  eeden,  of  eeden  van  belofte  aangaat,  dat  er  niets  in 
de  beloofde  zaak  zij,  waardoor  we  zouden  komen  te  handelen  in  strijd  met 
Gods  eere  of  tegen  zyn  geopenbaard  gebod.  Iets  wat  vanzelf  insluit,  dat 
eloften  noch  eeden  ooit  tegen  de  liefde  jegens  den  naaste  mogen  indruischen, 
want  al   zulke   eeden   gaan  in  tegen  de  eere  van  de  wet  onzes   Gods  1). 


1)  In  dit  laatste  ligt  tevens  het  antwoord  op  een  ons  gedane  vraag,  met  het  oog  op 
wat  de  Wet  zegt:  dat  de  eed  tmsclmi  hen  heiden  zij.  Ge  moogt  in  zulk  een  zaak  den  eed 
doen  als  een  ander  dien  vergt;  niet  zelf  dien  te  uwen  bate  vergen  van  hem. 


INHOUD. 


Bladz. 

Zeven-en-twintigste  Zondagsafdeeling 5  —  68 

Hoofdst.  I,  pag.  5—12,  Hoofdst  II,  pag.  13—19,  Hoofdst.  III,  pag.  20  -26, 
Hoofdst.  IV,  pag.  27—33,  Hoofdst.  V,  pag.  33—40,  Hoofdst.  VI,  pag. 
41—47,  Hoofdst.  VII,  pag.  47—53,  Hoofdst.  VIII,  pag.  54— 60,  Hoofdst. 
IX,  pag.  61—68. 

ACHT-EN-TWINTIGSTE   ZONDAGSAFDEELING 69  —  124 

Hoofdst.  I,  pag.  69—78,  Hoofdst.  II,  pag.  78—85,  Hoofdst.  III,  pag. 
85—92,  Hoofdst.  IV,  pag.  93—100,  Hoofdst.  V,  pag.  101—108,  Hoofdst. 
VI,  pag.  108—116,  Hoofdst.  VII,  pag.  116—124. 

Negen-en-twintigste  Zondagsafdeeling  ....        125  —  175 

Hoofdst.  I,  pag.  125—133,  Hoofdst.  II,  pag.  133—140,  Hoofdst.  III,  pag. 
140—147,  Hoofdst.  IV,  pag.  147—154,  Hoofdst.  V,  pag.  155—161, 
Hoofdst.  VI,  pag.  162—169,  Hoofdst.  VII,  pag.  169-175. 

Dertigste  Zondagsafdeeling  a 176—211 

Hoofdst.  I,  pag.  176—183,  Hoofdst.  II,  pag.  183—190,  Hoofdst.  III,  pag. 
190—197,  Hoofdst.  IV,  pag.  197—204,  Hoofdst.  V,  pag.  204—211. 

Dertigste  Zondagsafdeeling  b 211  —  242 

Hoofdst.  I,  pag.  211—219,  Hoofdst.  II,  pag.  219—227,  Hoofdst.  III,  pag. 
227—234,  Hoofdst.  IV,  pag.  234—242. 

Een-en-dertigste  Zondagsafdeeling 243—334 

Hoofdst.  I.  pag.  243—250,  Hoofdst.  II,  pag.  251—258,  Hoofdst.  III,  pag. 
258—266,  Hoofdst.  IV,  pag.  266—274,  Hoofdst.  V,  pag.  274—282,  Hoofdst. 
VI,  pag.  282—290,  Hoofdst.  VII,  pag.  290—297,  Hoofdst.  VIII,  pag. 
298—305,  Hoofdst.  IX,  pag.  305—312,  Hoofdst.  X,  pag.  313—320,  Hoofdst. 
XI,  pag.  320—327,  Hoofdst.  XII,  pag.  327—334. 

Twee-en-dertigste  Zondagsafdeeling 334  —  395 

Hoofdst.  I,  pag.  335—342,  Hoofdst.  II,  pag.  342-348,  Hoofdst.  III,  pag. 
348—354,  Hoofdst.  IV,  pag.  355—302,  Hoofdst.  V,  pag.  362—368,  Hoofdst. 
VI,  pag.  368—374,  Hoofdst.  VII,  pag.  374—381,  Hoofdst.  VIII,  pag. 
381—388,  Hoofdst.  IX,  pag.  388—395. 

Drie-en-dertigste  Zondagsafdeeling 396—452 

Hoofdst.  I,  pag.  396—403,  Hoofdst.  II,  pag.  403—409,  Hoofdst.  III,  pag. 
410—415,  Hoofdst.  IV,  pag.  416—423,  Hoofdst.  V,  pag.  423—430,  Hoofdst. 
VI,  pag.  430—437,  Hoofdst.  VII,  pag.  437—445,  Hoofdst.  VIII,  pag. 
445—452. 


Bladz. 

VlER-EN-DERTIGSTE   ZONDAGSAFDEELING   ü 453  —  505 

Hoofdst.  I,  pag.  453—461,  Hoofdst.  II,  pag.  461—468,  Hooidst.  III,  pag. 
469—476,  Hoofdst.  IV,  pag.  476—482,  Hoofdst.  V,  pag.  483—490,  Hoofdst. 
VI,  pag.  490—497,  Hoofdst.  VII,  pag.  497—505. 

VlER-EN-DERTIGSTE   ZONDAGSAFDEELING    h 505  —  548 

Hoofdst.  I,  pag.  505-  511,  Hoofdst.  II,  pag.  512—518,  Hoofdst.  III,  pag. 
519—526,  Hoofdst.  IV,  pag.  526—534,  Hoofdst.  V,  pag.  534—541,  Hoofdst. 
VI,  pag.  541—548. 

ViJF-EN-DERTIGSTE   ZONDAGSAFDEELING 549  —  578 

Hoofdst.  I,  pag.  549—556,  Hoofdst.  II,  pag.  556-  563,  Hoofdst.  III,  pag. 
564—571,  Hoofdst.  IV,  pag.  571—578. 

ZeS-EN-DERTIGSTE   ZONDAGSAFDEELING 579  —  630 

Hoofdst.  I,  pag.  579—586,  Hoofdst.  II,  pag.  586—594,  Hoofdst.  Hl,  pag. 
594—601,  Hoofdst.  IV,  pag.  602—609,  Hoofdst.  V,  pag.  609—616,  Hoofdst. 
VI,  pag.  617—623,  Hoofdst.  VII,  624—630.